تحقیق درباره ریــا گردآورنده: مصطفی فهیمی

ريا

عنوان : ریــا

گردآورنده: مصطفي فهيمي

حقیقت ریاو اقسام ریا

ریا از جهت لغوی از رؤیت مشتق شده است و به معنی طلب منزلت و مقام در قلوب مردم به وسیله ارائه اعمال نیك

می باشد

تعریف ریا

ریاعبارت است از اراده مقام و منزلت بوسیله اطاعت خداوند متعال بنابراین به چنین عابدی مرائی «ریا كار یا خودنما» و به مردمی كه عابد، عبادتش را به آنها می نمایاند تا جایی در دل آنها پیدا كند مرائی و به عملی كه شخص ریاكار اظهار می كند مرائی به «وسیله ریا» و به قصد این شخص ریا می گویند.

بهترین محک برای شناخت اعمال ریائی از غیر ریائی معیارهایی است که در روایات اسلامی آمده است مثلاً در حدیثی از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه‌‌و‌آله‌و‌سلم می‌خوانیم که فرمود:

علامت ریاکار چهار چیزاست:

هنگامی که کسی نزد اوست تلاش می‌کند اعمال الهی انجام دهد و هنگامی که تنها شد در انجام عمل کسل است و در تمام کارهایش اصرار دارد مردم از او مدح و ستایش کنند و سعی می‌کند ظاهرش را در نظر مردم خوب جلوه دهد.

در آیات و روایات مانند روایت ذکر شده خصوصیاتی برای ریاکاران دیده می‌شود که از جمع‌بندی، آنها می‌توان علائم زیر را برداشت کرد:

ریا کاران افرادی منافق و دو چهره هستند

در انظار مردم بانشاط و شوق عبادت می‌کنند

در تنهایی بی‌نشاط و بی‌حال هستند

دوست دارند مردم در تمام کار‌ها آنها را بستایند و هنگامی که کار آنها مورد ستایش قرار می‌گیرد بر عملشان افزوده می‌شود و چنانچه مدح و ثنایشان نگویند از عمل خود می‌کاهند.

ریا‌کاران اهل خدعه و فریب هستند و دائماًً اعمال نیک خود را به رخ دیگران می‌کشند و بر دیگران منت می‌گذارند، این افراد چشم طمع به خلق دوخته‌اند و بر خدا توکل ندارند. در ظاهر ذکر خدا را می‌گویند ولی در دل کمتر خدا را یاد می‌کنند.

ریا‌کاران افراد خود‌پسند، مغرور، تن‌پرور و رفاه‌طلب هستند.

ریا عبارت از تظاهر و خود‌نمایي و اظهار عمل به انگیزه‌ی جلب توجه و ستایش مردم است.

ریا مانند میکروب جذام (خوره) از درون عمل را می‌پوساند و آن را بی‌محتوا می‌کند اعمال ریایی مانند درخت بی‌ریشه‌ای است که با یک باد از بیخ‌و‌بن کنده می‌شود.

امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:

هر‌گونه ریایی شرک است هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهده‌ی مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خدا است

از بعضی احادیث بر‌می‌آید که بازگو کردن اعمال و اظهارش برای دیگران موجب کاهش ثواب آن می‌شود و در صورت تکرار حکم ریا به خود می‌گیرد و عمل را فاسد و تباه می‌سازد

ریا جزء گناهان بزرگ است زیرا ریا به منزله‌ی شرک است و شرک از گناهان کبیره محسوب می‌شود.

اساس و شالوده‌ی سعادت انسان بندگی خالصانه و مخلصانه است و اگر کسی عملی را انجام دهد که بوی ریا و تظاهر از آن به مشام برسد، ذره‌ای اثر ندارد و در پیشگاه خداوند متعال پذیرفته نمی‌شود و روز قیامت با دست تهی وارد صحرای محشر می‌گردد چون در دنیا برای خدا کاری انجام نداده است که در سرای دیگر اجر و پاداش آن را از خداوند بخواهد بنابراین انسان باید بکوشد هر عملی که انجام می‌دهد برای خدا باشد نه برای مردم . اگر کسی برای خدا در نهان کار نیکی را انجام دهد خداوند در دنیا نیز ذکر خیر او را بر زبانها جاری خواهد ساخت.

شاید افراد ظاهر‌بین تصور‌شان این باشد که اگر عمل انسان خوب باشد چه فرقی می‌کند نیت او هر چه می‌خواهد باشد. این افراد سخت در اشتباهند زیرا اولاً هر عملی دارای دو نوع تأثیر است، تأثیری در خود انسان می‌گذارد و تأثیری در بیرون.

ریا‌کار با عمل خود درون خود را ویران می‌سازد و از مقام والای توحید دور می‌شود و در قعر دره شرک پرتاب می‌گردد، مردم را وسیله عزت و احترام خود می‌بیند و قدرت خدا را به دست فراموشی می‌سپارد و این ریا‌کاری که نوعی بت‌پرستی است سر از مفاسد بی شمار اخلاقی در می‌آورد.

ثانیاً از نظر عمل بیرونی و خدماتی که به ظاهر انجام داده و قصد او تظاهر و ریا کاری بوده جامعه نیز دچار خسارت می‌شود چرا که سعی او این است که ظاهر عملش را درست کند و اهمیتی به باطن عمل نمی‌دهد و چه بسا این امر سبب می‌شود که آن اسباب رفاه تبدیل به اسباب عذاب برای مردم گردد و لطمه‌های جبران نا‌پذیری از آن ببینند.

به عبارت دیگر هنگامی که جامعه‌ای عادت به ریا‌کاری و تظاهر کند همه چیز او از محتوا تهی می‌شود، فرهنگ و اقتصاد و سیاست و بهداشت و نظم و نیرو‌های دفاعی همه تو‌ خالی و تهی می‌گردد و همه جا به ظاهر سازی قناعت می‌کنند، دنبال خیر و سعادت جامعه نیستند بلکه به سراغ چیزی می‌روند که ظاهر جالبی داشته باشد و این طرز کار، ضربات هولناکی بر جامعه وارد می‌کند که بر هوشمندان مخفی و پنهان نیست.

راه مبارزه با ریا کاری، مانندهمه اخلاق و اعمال مذموم و نا‌پسند، دو چیز است:

نخست توجه به علل و ریشه‌های آن برای خشکانیدن و نا‌بود کردن آنها

گفتیم ریشه ریا همان «شرک افعالی» و عدم توجه به حقیقت توحید است اگر پایه‌های توحید افعالی در درون جان ما محکم شود و بدانیم عزت و ذلت و روزی و نعمت به دست خداست و دلهای مردم نیز در اراده و اختیار اوست هرگز به خاطر جلب رضای این و آن اعمال خود را آلوده به ریا نمی‌کنیم! اگر به یقین بدانیم کسی که با خداست همه چیز دارد، و کسی که از او جداست فاقد همه چیز است

«ان ینصرکم‌الله فلا غالب لکم و ان یخذلکم فمن ذا‌الذی ینصر‌کم من بعده»

اگر خداوند شما را یاری کند هیچ کس بر شما غلبه نخواهد کرد و اگر دست از یاری شما بر دارد هیچ کس نمی تواند شما را یاری کند

و اگر به این حقیقت قرآنی توجه کنیم که تمام عزت نزد خدا و به دست خداست:

« ایبتغون عندهم العزه فان الغره‌لله جمیعاً»

«آیا کسانی که با دشمنان خدا طرح دوستی می‌ریزند و می‌خواهند عزت و آبرو نزد آنها کسب کنند، با این که همه عزتها از آن خداست»

بعضی از علمای اخلاق گفته‌اند ریشه اصلی ریا کاری حب جاه و مقام است که اگر آن را تشریح کنیم به سه اصل باز می‌گردد:

علاقه بر ستایش مردم

فرار از مذمت و نکوهش آنها

طمع ورزیدن بر آنچه در دست مردم است

آبشخورِ صفتِ رذيله "رياو خودنمایی" نفاق و دو رويي است.

امام صادق(عليه السلام) فرمود: الرياء شجرة لاتثمرإلا الشرك الخفي و أصلها النفاق;

ريا و ظاهرسازي درختي است كه ميوه اي جز شرك خفي ندارد و اصل و ريشه آن نفاق است.

بنابراين، درمان ريا با درمان نفاق بي ارتباط نيست. يكي از راه هاي درمان ريا، توجه به آثار و عقوبات آن است كه مي تواند مانع از به وجود آمدن و رشد اين صفت زشت شود. قرآن در آيات متعددي به نكوهش رياكار مي پردازد واو را بي بهره و خاسر معرفي مي كند: ([1])

سپس مثالی برای آن در مورد جهاد فی سبیل‌الله می‌زنند که انسانی گاه بر جهاد می رود برای این که مردم از شجاعت و قهرمانی او سخن بگویند، و گاه به جهاد می‌رود تا او را به ترس و جبن متهم نسازند، و گاه به خاطر به چنگ آوردن غنائم جنگی قدم در میدان می‌گذارد! تنها کسی می‌تواند از جهادش بهره بگیرد که برای عظمت آئین حق و دفاع از دین خدا پیکار کند.

ریا همچون آتش سوزانی است که در خرمن اعمال انسان می‌افتد و همه را خاکستر می‌کند؛ نه تنها عبارات و طاعات انسان را بر باد می‌دهد بلکه گناه عظیمی است که مایه روسیاهی صاحب آن در دنیا و آخرت است. توجه به این حقایق، اثر باز دارنده مهمی بر ریا‌کاران دارد.

این نکته نیز قابل توجه است که پنهان کردن نیتهای آلوده به ریا، برای مدت طولانی ممکن نیست، و ریا‌کاران غالباً در همین دنیا شناخته و رسوا می‌شوند و از لابه‌لای سخنان و رفتار آنها آلودگی نیت آنها فاش می‌شود، و ارزش خود را نزد خاص و عام از دست می‌دهند، توجه به این معنی نیز اثر باز‌دارنده مهمی دارد. ولی این به آن معنا نیست که از شرکت در نماز جمعه و جماعت و مراسم حج و اعمال دسته‌جمعی دیگر خود داری نماید که آن نیز ضایعه بزرگی است.

فرمايشات ائمه درباره ريا

حضرت محمد (ص) : بیشترین نگرانی من برای شما شرک کوچک است .عرض کردند ای رسول خدا ! شرک کوچک چیست ؟ فرمود : ریا([2])

امام باقر (ع) : زراره از امام باقر ع درباره شخصی که کار خوبی انجام میدهد و انسانی او را می بیند و او خوشحال میشود پرسید .حضرت فرمود : اشکالی ندارد همه دوست دارند کار نیکشان در میان مردم نمایان شود.به شرط اینکه آن کار خوب را به این منظور انجام نداده باشد. ([3])

امام باقر (ع) : از پیامبر خدا سوال شد که فردای قیامت نجات در چیست؟ رسول خدا فرمود : راه نجات فقط این است که با خدا از در نیرنگ در نیاید که در این صورت با شما از در نیرنگ درآید زیرا هرکه بخواهد خدا را گول بزند خداوند نیز با او خدعه کند و ایمانش را بگیرد و اگر فهم داشته باشد خود را گول زده است . عرض شد : چگونه انسان با خداوند خدعه می کند ؟ فرمود : به فرمان خدا عمل می کند اما نیتش غیر خداست. ([4])

حضرت محمد (ص) : فرشته با خوشحالی عمل بنده را بالا می برد و چون کارهای نیکش را بالا برد خدا عزوجل میفرماید : آنها را در دیوان اعمال گنه کاران و کفار گذارید این کارها برای من انجام نشده است. ([5])

امیرالمومنین علی (ع) : ریاکار سه نشانه دارد چون مردم را بیند ( در عبادت ) به نشاط آید.و هرگاه تنها باشد کسل باشد ( در هنگام تنهایی کسل است و عبادت نمی کند ) و دوست دارد که در هرکاری از او تعریف کنند و او را بستایند. ([6])

اقسام ریا

چیزهائی كه می توان به وسیله آنها ریا كرد و به عبارت دیگر می توانند مرائی به باشند بسیارند.

و در یك تقسیم كلی می توان آنها را به پنج قسم تقسیم كرد.

طبق این تقسیم تمام وسائل ریا در این اقسام جمع می شوند:

1ـ بدن

2ـ هیئت و تركیب ظاهری

3-گفتار

4-كردار

5ـ پیروان و هر چیزی كه خارج از وجود شخص باشد.

طالبان دنیا معمولا ً به وسیله این چند چیز ریا می كنند ولی ریا و جاه طلبی به وسیله اعمالی كه عبادت شمرده نمی شوند آسان تر و ساده تر از ریا به وسیله عبادات است «چون در این نوع ریا انسان كمتر مرتكب گناه می شود».

قسم اول

قسم اول ریا در دین بوسیله بدن است كه توسط لاغری و رنگ زردی انجام می شود هدف از این كار این است كه دیگران با دیدن این حالت خیال كنند انسان در راه دین شدیداً كوشا و در امر دین بسی محزون است و خوف آخرت بر وجودش غلبه نموده و خورد و خوابش را در ربوده است.

آهسته صحبت كردن و گود شدن حدقه چشم و خشكی لب به خاطر اظهار روزه داری از همین باب است.

لذاحضرت عیسی بن مریم علیه السلام می فرماید: هنگامی كه روزه می گیرید سرتان را روغن بزنید، موهایتان را شانه كنید و در چشم سرمه بكشید.

دستور به این موارد به خاطر این است كه عابد در معرض خطر ریا است.

قسم دوم

قسم دوم ریا به وسیله هيبت و قیافه است مثل درهم كردن موی سر،‌تراشیدن شارب،‌پائین انداختن سر و در موقع راه رفتن، آهسته حركت كردن، باقی گذاردن اثرسجده در پیشانی و پوشیدن لباسهای خشن، كوتاه و وصله دار برای اینكه اظهاركند تابع سنت است و توجهی به دنیا ندارد.

قسم سوم

قسم سوم ریا به وسیله گفتار است مثل موعظه، تذكر، گفتن سخنان حكیمانه، حفظ اخبار واحادیث، جنباندن لب در حضور مردم، امر به معروف و نهی از منكر در ملأ عام و امثال آن.

قسم چهارم

قسم چهارم ریا به وسیله اعمال است مثل طول دادن اجزاء نماز از قبیل قیام، ركوع، سجده و پایین انداختن سر، اظهار بی توجهی و امثال آن.

قسم پنجم

قسم پنجم ریا به وسیله دوستان،ملاقات كنندگان و همنشینان است مثل این كه با كسانی از قبیل علما، عباد،زهاد و فقرا و مساكین رفت آمد یا كاری كند كه مردم، زیاد به او مراجعه كنند تا بدینوسیله نشان دهد كه رتبه دینی اش بالا است.

درجات ریا

برای تحقق ریا سه چیز لازم است كه اركان ریا نامیده می شوند.

1ـ قصد و نیت ریا

2ـ وسیله ریا یا مرائی به

3ـ چیزی كه انسان به خاطر آن ریا می كند كه در اصطلاح مرائی لاجله نامیده می شود

هدف ریا

هر كدام از این سه ركن دارای درجات و مراتبی هستند كه با شدت و ضعف آنها ریا شدّت و ضعف می یابد.

درجات ركن اول

قصد ریا

قصد ریا چهار درجه دارد اولین و شدیدترین درجه، آن است كه انسان از انجام عبادت اصلا قصد ثواب نداشته باشد مثل كسی كه بین مردم نماز واجب یا مستحبی خواند ولی اگر تنها باشد آن را ترك می كند.
درجه دوم، آن است كه اهمّ قصدش ریا و خودنمائی باشد و بطور تبعی و در حاشیه كمی هم به ثواب و پاداش الهی توجه داشته باشد.

درجه سوم این است كه انتظار ثواب به همان اندازه در او ایجاد انگیزه می كند كه قصد خودنمائی دخالت دارد به عبارت دیگر قصد ریا و نیت ثواب به طور مساوی وجود داشته باشند به طوری كه اگر یكی از آنها نباشد شخص به عبادت برانگیخته نمی شود.

و آخرین و ضعیف ترین درجات قصد ریا آن است كه نیت خودنمائی نشاط بیشتری در او ایجاد می كند و قصد ثوابش را تقویت می كند به طوری كه اگر نبود باز هم عبادتش را انجام می داد.

این چهار مرتبه درجات و مراحل قصد ریا هستند كه همگی حرام و موجب بطلان اعمال می شونددلیل این مطلب آیات و روایاتی است كه در صدر بحث ذكر شد از قبیل حدیث قدسی شریف:

من بی نیازترین بی نیازها از شركم.

و آیه شریفه: ولا یشرك بعباده ربه احدا([7])

و كلام گهربار امیرالمؤمنین علیه السلام در توصیف ریا كار: در خلوت كسل می شود و در بین مردم به نشاط می آید. ([8])

درجات ركن دوم

وسیله ریا

وسایل ریا عبارت از طاعات و عبادات است كه به دو دسته تقسیم می شوند.

1ـ ریا در اصل عبادات

2ـ ریا در اوصاف عبادات

قسم اول ریا در اصل عبادات

این قسم خود دارای سه مرتبه است:

ریا در اصل ایمان كه شدیدترین نوع ریا است و صاحبان این گونه ریا ازمنافقین محسوب می شوند كه وعده عذاب ابدی به آنها داده شده و چه بسا چنین شخصی از كفار بدتر باشد زیرا كفر باطنی و نفاق ظاهری را در خود جمع كردهاست.

ریا بر اساس مراتبش، به اقسامی تقسیم می شود:

ریا جلیّ و روشن،

ریا خفیّ و پنهان،

مرتبه روشن تر ریا ،

مرتبه پنهان تر ریا.

1- ریاء جلیّ : عبارت است از ریائی که انسان را بسوی عملی بکشاند و به انجام آن وادارد.

2- ریا خفی: آن است که به تنهائی انسان را وادار بکار و عمل نمی کند، ولی آن عمل را تخفیف می دهد، مثل اینکه کسی عادت به نماز شب دارد، ولی انجام آن بر او سنگین و مشکل است، و اگر میهمانان بر او وارد شوند نشاطی به وی دست می دهد!

3- مرتبه سوم ریا آن است که آن را با قیافه ظاهری خویش بروز دهد. مثل اینکه فردی تظاهر به افسردگی و زردی رنگ و آهسته بودن صدا و خشک شدن آب دهان و اثر اشک و خواب آلودگی که نشانه ای از بی خوابی و شب زنده داری برای عبادت است بنماید.

4- پنهان ترین مرتبه ریا، آن است که فرد، بقدری اعمال عبادی خویش را مخفیانه انجام می دهد که خواهان اطلاع دیگران از حال و اعمال خود نیست و از ظاهر شدن عبادت خویش خوشحال می شود (مراتب قبلی ریا را فاقد است) اما اگر مردم را ملاقات کرد، دوست دارد که آنها ابتدا به سلام نمایند و با وی به خوشرویی و احترام روبرو شوند و ثنای وی گویند و در رفع نیازهایش گشاده دست باشند و برای وی جا باز کنند، و اگر کسی در اینگونه امور کوتاهی نمود، تحمل آن بر وی سنگین باشد و حال آن که اگر او را سابقه ای در طاعات و عبادات نبود، هرگز اینگونه توقع نداشت.
البته گاهی می شود که انسان اعمال نیک خویش را پنهان انجام می دهد و از انجام آن قرب خدا را در نظر دارد، اما هنگامی که دیگری از عمل او آگاه می گردد، خشنود می شود. بدین معنی که قصد او پنهان نمودن طاعت و اخلاص برای خداست، و آن هنگام که دیگران را بر اعمال نیک او آگاه نموده و حسنات اعمال وی را اشکار ساخته است و بدین ترتیب به لفط نظر و حسن عمل خداوند در مورد خویش پی می برد. پس خوشحالی او به جهت حسن نظر خداوندی است نه به ثنا گویی مردم واداشتن منزلتی در قلوب آنها، البته این شکل از ریا اشکالی ندارد. خدای متعال می فرماید:

« ای رسول بگو که باید به فضل و رحمت خدا شادمان شوند.»

و از همین نمونه است زمانی که خداوند زشتیهای او را پوشانده و نیکی هایش را بر مردم اشکار گرداند، در چنین موقعیتی نیز خوشحال می گردد، زیرا که بنابر حدیث، خطاپوشی خدا در دنیا، نشانه مغفرت او در آخرت است که «رسول گرامی» (ص) فرمود:

« خداوند گناهان و خطاهای بنده ای را در دنیا نپوشانید، مگر آن که همان بنده را در آخرت نیز در ستر و پوشش خویش قرار خواهد دارد.»

و همینطور اگر شادمانی وی از جهت پیروی دیگران از او و اقتدا به او در عبادات و طاعات باشد، زیرا که پاداش وی چند برابر می گردد ، از برای چنین کسی دو گونه پاداش است: پاداش انجام عمل نیک در علانیه و آشکار ، و پاداش انجام عمل نیک در خفا و پنهان ، زیرا که قصد او قرب الی الله بوده است. علاوه بر اینها، برای او پاداش طاعت اقتدا کنندگان به وی نیز منظور می گردد، بدون اینکه از اجر خود آنها کاسته شود.

همچنین است اگر خوشحالی انسان از ثنا گوئی دیگران بر طاعت ، بدان جهت باشد که آنها مطیع خدا را دوست دارند و میل قلبی به اطاعت از خداوند دارند، و به جهت وظیفه دینی ، بر او مدح و ثنا می کننند. چنانچه روایت گردیده که مردی پیامبر خدا (ص) عرضه داشت: ای رسول خدا، من عمل (نیک) خویشتن را پنهان می کنم و دوست ندارم که کسی از آن مطلع شود، ولی دیگران (بدون خواست من) بر آن عمل آگاه می کردند و من از این مساله خوشحال می شوم. پیامبر اکرم(ص) فرمودند:

« برای تو دو پاداش است، پاداش مخفی ساختن عمل خود و پاداش آشکار شدن آن. »

و نقل شده که از «حضرت باقر» (ع) سؤال شد: فردی کار نیکی انجام می دهد و دیگری آن را دیده و از عمل او مطلع می گردد و این امر وی را خشنود می سازد.فرمود:

«اشکالی ندارد، هیچ کس نیست، مگر اینکه دوست دارد که خداوند برای او، خیر و نیکی را در میان مردم آشکار سازد، اما به شرط آنکه آن شخص، عمل خود را به قصد چنین هدفی انجام نداد ه باشد.»

و امّا اگر شادمانی و خوشحالی وی از جهت منزلتی باشد که در دلهای مردم پیدا نموده تا آنکه بدان سبب او را ثنا گویند و احترام گذارند و نیازهای وی را برآورند و در 194. محجّه البیضاء جلد 6، صفحه 169:

« ان ر جلاً فال الرسول الله ( صلی الله علیه و آله) : یا رسول الله اسر العمل لا احب ان یطلع علیه اااحدُ فبطلع علیه فیسرنی . قال: لک اجران اجر البسر و اجر العلانیه.»

19. کافی ، جلد 2، صفحه 297:

عن زراره ، قال: سالته عن الرجل یعمل الشی من الخر فراه انسان فیسره ذلک؟ فقال ابو جعفر (علیه السلام): « لا باس، ما من احد الا و هو یحب ان یظهر له فی الناس الخیرُ، اذا لم تکن صنع ذلک لذلک.»

رفت و آمدها با او به بزرگواری رفتار نمایند، این حالت، ریاء بوده و ناپسند است.

و از اقسام ریاء، ترجیح دادن انجام اعمال نیک در میان مرد م نسبت به خلوت و پنهانی است. و برخی از علماء عکس آن را نیز ار جمله اقسام ریاء به شمار می آورند: زیرا هر کس که عملی را برای خدا انجام دهد، در نزد او ، بود و نبود مردم در انجام کار، اثری نمی گذارد.

و از اقسام ریاء، ترک نمودن اعمال، از ترس گرفتار شدن به ریاء است. زیرا چنین کسی با ترک اعمال خیر، شیطان را از فساد در نیّت، خلاص نموده است!

ریاء پسندیده

ظاهر سازی که معادل آن لفظ «ریاء» است، گاهی در غیر عبادات نیز استعمال می شود، و انجام آن، نه فقط در برخی اوقات مذموم نیست، بلکه مستحب و بعضاً واجب می شود. زیرا که بر مؤمن واجب است که آبروی خویش را حفظ نموده و کاری که بدان کار، مورد عیبجوئی قرار گیرد را انجام ندهد؛ چون بر صاحبان خلق و خوی نیک شایسته نیست که در انظار مردم مرتکب امور پست شوند. (اگر چه این کار برای آنان در خلوت جایز است.) و بدین سبب است که از طرف شریعت مقدّسه او امری نسبت به اظهار نعمت و بی نیازی و خود آراستن و پنهان داشتن فقر و امثال آن وارد گردیده است.

روایت شده است که «رسول اکرم» (صلی الله علیه و آله) در یکی از روزها که قصد ملاقات با اصحاب را داشت، (تصویر خویش را) در حوض یا چاه آبی می نگریست و عمامه و موی مبارک خود را مرتب می نمود، به حضرتش گفته شد: یا رسول الله، آیا شما نیز این کار را انجام می دهید (و به این گونه امور اهمیّت می دهی) ؟ فرمود:

« آری ، خدا دوست دارد که بنده اش، در موقع دیدار برادران دینی، خود را بیاراید.»

و امیرالمومنین (ع) فرمودند:

« لازم است که هر یک از شما خود را برادر دینی خویش زینت کند، آنچنانکه غریبه خود را می آراید، زیرا دوست دارد که او را در بهترین ظاهر ببینند.»

امام صادق(ع) فرمودند:

« لباس پاکیزه ، دشمن را خوار می سازد

تمامی آنچه ذکر شد ، ریا پسندیده است.

اقسام ریا

ریا یا در عبادات است یا در غیر عبادات، اوّلی مطلقاً حرام است و صاحب آن مبغوض و مغضوب در گاه خداوند است و اصل عبادت را باطل می کند زیرا که اعمال به نیّات است. و قصد ریا کار در عبادت فرمان برد ن و امتثال امر خداوند نیست بلکه قصد و نیّت او رسیدن به مال یا جاه یا غرضی دیگر است پس مطیع امر خدا نیست و از عهده انجام تکلیف بر نیامده است، و علاوه بر اینکه عبادتش باطل است و از عهده تکلیف بیرون نیامده به سبب ریا گناه جداگانه به گردن اوست، چنانکه آیات و اخبار بر این نکته دلالت دارد، و بنابر این از کسی که عبادت را از اصل ترک می کند بدحالتر است، و چرا چنین نباشد که ریا کار در عبادت میان استهزاء به خدا و تزویر و مکر جمع کرده، زیرا این تصوّر بیجا را در ذهن مردم انداخته که از اهل دیانت و مطیع امر خداوند است و حال آنکه چنین نیست.

و امّا ریا در غیر عبادات، گاهی مذموم و گاهی مباح و گاه مستحب و گاه واجب است، زیرا بر مؤمن واجب است که آبروی خود را حفظ کند و کاری نکند که بر او عیب گیرند. بنابر این برای اهل مروّت روا نیست که در انظار مردم به کارهای پست پردازند اگر چه در خلوت جایز باشد، و هر که خود را به لباس یا غیر آن در چشم مردم بیاراید تا ایشان را ناخوش نیاید و او را سرزنش نکنند و پلید نشمرند برای وی مباح و جایز است، زریا حذر کردن از رنج مذمّت دیگران مذموم نیست، جز اینکه این امر به اختلاف زمانها و شهرها و اشخاص تفاوت می کند، چه بسا بعضی از اقسام ریا به غیر عبادات نظر به وقت یا شخصی یا شهری مذموم است و از نظر دیگر مذموم نیست، روایت است که: « رسول خدا (ص) روزی می خواست به جمع اصحاب آید، در خم آب (بجای آینه) نگاه می کرد و عمامه و موی خود را می آراست، شخصی گفت: یا رسول الله شما نیز چنین می کنید؟ فرمود: آری، خدای تعالی دوست دارد که بنده وقتی میان برادران خود می رود آراسته باشد». و امیر مؤمنان(ع) فرمود: « هر یک از شما برای برادر مسلمانش چنان خود را بیاراید که برای شخص بیگانه ای که دوست دارد او را در بهترین صورت ببیند». امام صادق(ع) فرمود: « جامه پاکیزه دشمن را سر افکنده می کند». و روایت است که حضرت شخصی از اهل مدینه را دید که برای خانواده خود چیزی خریده و به خانه می برد، چون حضرت را دید شرمسار شد، حضرت فرمود: این را برای عائله خود خریداری و به خانه می بری، به خدا سوگند اگر {مذمت} اهل مدینه نبود دوست د اشتم برای عائله خود چیزی بخرم و خود به خانه برم». مراد آن حضرت این بود که اگر بیم آن نمی رفت که مردم بر او عیب گیرند همانند آن شخص عمل نمی کرد جز آنکه چون چنین کاری در آن زمان بر او عیب شمرده می شد برای او جایز نبود، ولی چون در زمان امیر مؤمنان(ع) عیب شمرده نمی شد، حضرت به آن کار مبادرت می کرد و این برای او ستودگی و منقبت و ضمناً تعلیم به دیگران بود. پس معلوم شد که ارتکاب و عدم ارتکاب بعضی کارها گاهی ریای پسندیده و گاهی ریای ناپسندیده است.

تأثیر ریا بر عبادت

ریا، یا این است که عملی بکلّی خالی از قصد قربت و ثواب باشد به طوری که اگر صاحب عمل تنها و منفرد بود آن کار را ترک می کرد و این بدترین درجات ریا و گناهش بزرگتر است. یا با قصد قربت و ثواب همراه است و این قسم ریا دو گونه است؛ یکی آنکه قصد قربت ضعیف و مرجوع باشد به نحوی که اگر قصد ریا نبود قصد قربت نمی توانست او را به عمل برانگیزد و اگر قصد قربت و ثواب نبود قصد ریا او را به عمل بر می انگیخت. این گونه ریا نزدیک به قسم اول است و حق این است که موجب بطلان و فساد عمل است چنانکه ظواهر اخبار نیز دلالت دارد. و اگر قصد قربت بر قصد ریا برتر و غالب باشد به طوری که قصد ریا و اطلاع مردم نشاط وی را بر عمل تقویت می کند و اگر ریا هم نباشد عمل را ترک نمی کند یعنی تنها با قصد ریا عمل نمی کند، در این گونه ریا بعضی از علما بر آنند که اصل عمل و ثواب از میان نمی رود بلکه از ثواب کاسته می شود یا صاحب عمل به اندازه قصد ریا عقاب می شود و به مقدار قصد ثواب پاداش می گیرد.

اما در این نظر اشکال هست، زیرا اخبار دلالت دارد بر اینکه چون ریا بر آن عمل صدق می کند و عامل آن ریا کار به شمار می آید اصل عمل و ثواب باطل است، به دلیل قول امیر مؤمنان(ع) : « ثَلاثُ عَلاماتٍ لِلمَرائی: یَنشَطَ اذا رَأی النَّاسَ، وَ یَکسَلَ اِذا کانَ وَحدَهُ، وَ یَحِبّ أن یَممَدُ فی کُلِّ أمُورِهِ» « ریا کار سه نشانه دارد:

چون مردم او را {بهنگام عمل و عبادت} ببینند به نشاط آید، و وقتی تنها باشد کسل گردد، و دوست دارد در هر کاری او را بستایند».

و اخباری که ذکر شد و دلالت داشت بر اینکه هر عملی که در آن دیگری را با خدای تعالی شریک گیرند خداوند از ان بیزار است و آن را نمی پذیرد بر این سخن ما صراحت دارد. و حمل این اخبار بر موردی که قصد ریا و قصد قربت مساوی باشد یا قصد ریا برتر و بیشتر باشد خلاف ظاهر است. و نکته دیگر اینکه ظاهراً بطلان در این صورت تنها هنگامی است که قصد او این باشد که دوست داشته باشد مردم بر آن مطلّع شوند تا در دل آنان منزلتی پیدا کند و بدین وسیله به یکی از اغراض دنیوی دست یابد، و اما اگر خوشحالی و قصد او از آگاهی مردم برای یکی از مقاصد صحیح باشد – که در اینده بیان خواهد شد- در آن با کی نیست و عمل را باطل نمی کند.

متعلقات ریا

ریا بر چند قسم است:

1- یا در اصل ایمان است، و آن عبارتست از اظهار شهادتین و انکار و تکذیب آن در دل، و این ریا کفر نفاق است و درصدر اسلام بسیار بود. ولی در امثال زمان ما کم یافت می شود، اگر چه انکار بعضی از ضروریات دین مانند بهشت و دوزخ و ثواب و عقاب و اعتقاد و علاقه باطنی به بر چیده شدن احکام شرع و تمایل به قول ملحدان و اباحی مذهبان بسیار است ولی در ظاهر {از ترس} خلاف آن اظهار می شود. و این نیز از کفر نفاق بشمار می رود، و صاحب آن از دین خارج و گسسته است و در آتش جهنّم جاویدان خواهد بود. و حال صاحب کفر نفاق از حال کفر محارب بدتر است، زیرا وی بین کفر باطن و نفاق ظاهر را جمع کرده است.

2- یا ریا در عبادات با تصدیق اصل دین، مثل اینکه در حضور مردم نماز می گزارد ولی در خلوت ترک می کند، و با اطلاع یافتن مردم روزه می گیرد و بی اگاهی آنها روزه می گشاید. چنین شخصی اگر چه از اصل دین بیرون نیست و از کفّار محسوب نمی شود ولی بدترین اهل اسلام است، زریا خلق را بر خالق ترجیح داده، و تقرّب به مردم را از تقرّب به خدا دوستتر دارد، و ترسش از مذمّت آن ها از ترس از عقاب الهی بیشتر است.

3- یا ریا به مستحبّات، و این نیز مذموم و مهلک است و لیکن به درجه ای پائین تر از قسم قبل، زیا صاحب آن اگر چه ستایش خلق را بر مدح خالق مقدّم داشته اما ترس از مذمّت آنها را بر خوف عقاب خداوند مقدّم نداشته است، از آن رو که ترک مستحب عقاب ندارد.

4- یا ریا در چگونگی و وصف عبادات واجب یا مستحب، مانند انجام دادن آنچه ترکش نقصانی باشد یا ترک آنچه انجام دادنش نقصان باشد یا به زیاداتی علاوه بر خود مستحبّات، مانند حضور در نماز جماعت پیش از مردم به قصد صف اول و امثال این. همه اینها مذموم است بعضی از آنها بدتر است.

انگیزه های ریا

انگیزه ریا یا دستیابی و تمکّن به گناه است، مانند ظاهر ساختن پارسایی و تقوا تا مشاغل حکومت و قضا به او را واگذار شود و از این راه به جاه و استیلا نائل گردد و به ظلم و جور حکم کند و رشوه ستاند یا امانتها و صدقات و اموال یتیمان و امثال اینها به او سپرده شود، تا بتواند از آنها برای خویشتن بر گیرد، و مثل حضور در مجالس علم و عظ و سوگواری برای نگاه کردن زنان و کودکان. این گونه ریا بدترین درجه آن و گناهش از همه بیشتر است. و نزدیک به این نوع ریا اظهار دیانت و تقوا است برای اینکه تهمت گناهانی را که مرتکب شده از خود دفع کند، یا به بهره و لذّتی مباح از لذّات دنیوی دست یابد، مانند اشتغال به موعظه و امانت نماز و تدریس و اظهار صلاح و ورع، تا اموال به او بذل شود و زنان به همسری وی رغبت نمایند، یا ترس از اینکه به دیده نقص و حقارت در وی نگرند، یا تنبلی و بطالت به او نسبت دهند مانند ترک شتاب و خنده بعد از اطلاع مردم بر آن، از بین اینکه به بازی و شوخی شناخته شود و مورد تحقیر قرار گیرد، و مثل شب زنده داری و ادای نافله هنگامی که در بین نماز گزاران شب بسر می برد تا به کسالت و تنبلی منسوب نگردد، و حال آن که در خلوت مطلقاً به نمازهای مستحبّی دارد و تظاهر و تصریح می کند که من روزه ام. و چه بسا تصریح نمی کند که روزه دارم، بلکه می گوید: عذری دارم، و در اینجا دو ریا را با هم جمع می کند: یکی ریا به روزه داشتن ، و دیگری ریا به اخلاص و بی ریائی. و اگر کسالت و شهوت وی را به انجام ندادن مستحبّات و نوافل و صبر نکردن از خودرن و نوشیدن وادار کند، پیش خود به تصرح یا کنایه عذر می آورد که گویی ترک نماز و روزه {مستحبی} به سبب مرض یا ضعف یا شدت عطش یا خوشحال کردن فلان کس بوده است، و سخنان و عذرهای دیگر، که از زبانش جاری نمی شود مگر به سبب آنکه ریشه ریا در جانش استوار و راسخ شده است.

امّا انسان مخلص جز خدا و تقرب به او چیزی نمی خواهد، و به خلق و حصول منزلت در دل ایشان اعتنائی ندارد، و اگر روزه دار نیست دوست ندارد که دیگران درباره وی اعتقادی پیدا کنند که مخالف علم خدا (یعنی خلاف واقع) است و بدین سبب اهل تزویر و تلبیس شود، و اگر روزه دار است به علم خدا خرسند است و در آن کسی را شریک او قرار نمی دهد.

و چون این انگیزه ها بعضی از پستی قوه غضب ناشی می شود و بعضی از زبونی قوه شهوت، پس بعضی از انواع ریا از رذائل قوه غضب است و برخی از رذائل قوه شهوت.

ریای جلی و ریای خفی، و ریای جلی آنست که آدمی بدون قصد ثواب اخروی به عملی برانگیخته شود. و ریای خفی انست که انسان عملی را صرفاً برای ریا و بدون قصد ثواب الهی انجام ندهد بلکه عملی را که برای تقرب به خدا انجام می دهد در خلوت بکاهد و سبک انجام دهد. ناشنه این گونه ریا آنست که اگر مردم بر آن عمل آگاه شوند خوشحال گردد، البته نه برای مقاصدی که قبلاً ذکر شد، بلکه برای کسب نوعی منزلت در دل مردم، و از آنان توقّع احترام و تعظیم و بر آوردن حاجات داشته باشد و اگر در احترام او کوتاهی کنند آن را بعید و خلاف انتظار شمرد، که گویی دلش از مردم تقاضای اکرام و احترام نسبت به طاعت پنهان خود دارد با اینکه کسی بر آن اطلاع نیافته است. شکّی نیست که این تقاضا از شائبه پنهانی ریا که از رفتن مور پوشیده تر است خالی و بر کنار نخواهد بود، و اگر نزد وی وجود و عدم طاعت در هر چه متعلّق به خلق است یکسان باشد و به علم خدا درباره آن قانع و خرسند شود این توقّع موجّه نخواهد بود. و نشانه خلوص عمل از ریا این است که فرقی بین آگاهی انسان یا حیوان چهار پا بر عبادت او وجود نداشته باشد، و مادام که چنین فرقی می یابد در واقع از توقّع چیزی از مردم در مورد طاعت خود خالی و منفک نیست، و این توقّع عمل را ناچیز و باطل می کند. امیر مؤمنان(ع) فرمود: «خدای تعالی در روز قیامت به قرآن خوانان می فرماید: آیا {در دنیا} کالا به شما ارزان نفروختند؟ آیا ابتدا بر شما سلام نکردند؟ آیا حاجت های شما بر نیاوردند؟ امروز شما را ثوابی نیست، اجر خود به تمامی گرفتید!»

علاج ریا

از آنجا که اسباب و انگیزه های ریا محبّت لذت مدح و ستایش، و نفرت و گریز از درد و رنج مذمّت و نکوهش، و طمع به مال و منافع مردم است، راه علاج آن قطع و ریشه کنی این اسباب و عوامل است و راه علاج قطع در انگیزه اول (دوستی مدح و نفرت و رنج و درد ذم) است، و راه بر طرف کردن عامل سوم (طمع) خواهد آمد. آنچه در اینجا ذکر می کنیم علاج علمی ریاء است، و آن این است که بداند چیزی مورد رغبت قر ار می گیرد که سودمند باشد، و اگر دانست که زیان آور است البته از آن اعراض خواهد نمود. در این صورت، سزاوار است که هر مؤمنی به یاد داشته باشد که ریا چه زیانها به او می رساند و چگونه صفا و پاکی دل وی را از میان می برد و از توفیق در این دنیا و قرب و منزلت در پیشگاه خدا محرومش می کند و او را با چه دشمنی و عذابلی روبرو می سازد. و چون اینها را به خاطر آورد و آنچه را که در دنیا به سبب ریا از مردم به دست می آورد با آنچه را به خاطر آورد و آنچه را که در دنیا به سبب ریا از مردم به دست می آورد با آنچه را که در آخرت از ثواب اعمال از دست می دهد بسنجد هر اینه ریا را ترک خواهد کرد. علاوه بر این گناهی یک عمل اگر از روی اخلاص باشد کفّه حسناتش را سنگین می کند، ولی اگر به واسیطه یا فاسد شود کفّه سیّئات را سنگین می کند و به اتش دوزخ می افکند. وانگهی ریا کار در دنیا به سبب ملاحظه دل مرد م پریشان خاطر و مشوّش است، زیرا رضای مردم حد و پایانی ندارد، هر گاه طایفه ای را از خود خشنود می کند گروهی دیگر از او می گسلند، و هر که رضای مردم را با ناخشنودی خداوند بجوید خدا بر او خشم خواهد گرفت و مردم را نیز از او ناراضی و خشمگین خواهد ساخت.

دیگر آنکه از ستایش مردم چه نفعی می برد که بخاطر مدح آنها مذمّت و ملامت خداوند را بر می گزیند و حال آنکه ستایش مرد م نه روزی او را افزون می کند و نه مرتبه او را بالا می برد و نه در روز فقر و درماند گیش یعنی در روز قیامت سودی برای او دارد؟! و کسی که ریاء او برای طمع به مال مردم است باید بداند که دلها مسخّر خداوند است و اوست که به منع و بخشش وا می دارد، و مردم در این کار وسیله ای بیش نیستند، و رازقی جز خدا وجود ندارد، و هر که طمع در خلق بندد از ذلّت و زبونی بر کنار نخواهد بود، و اگر هم به مقصود برسد از منّت و خواری خالی نخواهد ماند. و هرگاه درباره این مطلب بیندیشد و منکر فردای قیامت نباشد، غفلتش زایل شود و رغبتش از ریا به سستی و کاستی گراید و با دل خویش به خدا روی آورد، و با تمام وجود از دیگران گسسته و به جناب مقدّس پروردگار پیوندد.

و برای ریا کار کافی است که بداند اگر مردم از قصد ریا که در اندرون دارد و اخلاصی که اظهار می کند آگاه شوند وی را دشمن خواهند داشت، و خداوند سرّ ضمیر او را مکشوف خواهد ساخت تا او را مبغوض و منفور دارند. اما اگر این شخص برای خدا اخلاص داشته باشد خداوند اخلاص او را آشکار می کند و او را محبوب مردم و دلهاشان را مسخّر آنان قرار می دهدّ و زبانشان را به مدح و ثنای وی می گشاید، با اینکه او را به واسطه مدح مردم کمالی حاصل نمی شود و به سبب ذم آنان نقصانی پدید نمی آید.

مطلب دیگر آنکه هر که دلش به نور ایمان روشن و سینه اش با یقین و عرفان گشاده شود، و معنی واجب و حقیقت ممکن را بشناسد، و یقین کند که واجب تعالی یعنی حقیقتی که ذات او مقتضی تحقّق و بقاء است و وجود صرف می باشد – ضروری است که تام و کامل مطلق باشد و حقیقتی تمام تر و کاملتر از او نتوان تصور کرد، و حقیقتی که چنین قدر و مرتبه ای دارد واجب است که همه ما سوای او به وی مستند و وابسته باشند و از او صادر شوند به بهترین و شریفترین انحاء صد ور. و از این نحو صدور که اشرف و اقوای صدور است قویتر در اختراع و دلالت کننده تر بر کمال و آفات و غائله آن کافی است. و از آنچه پشت عالمان بی عمل و اهل گفتار بی کردار را شکسته سخن عیسی بن مریم(ع) است: «ای علمای بد! روزه می گیرید و نماز می گزارید و صدقه می دهید و آنچه دیگران را به آن امر می کنید خود به جا نمی آورید! و چیزی را که علم ندارید درس می دهید پس چه بد است آنچه حکم می کنید! توبه شما به گفتار و آرزوست، و به هوای نفس عمل می کنید، شما را چه سود می بخشد که تنهای خود را پا پاکیزه کنید و حال آنکه دلهای شما چرک آلود است! حق را به شما می گویم: مانند آردبیز مباشید که آرد پاکیزه از آن بیرون می رود و نخاله در آن می ماند! شما نیز چنین آید! حکمتها از دهانتان بیرون می آید و غل و غش در سینه های شما بجا می ماند! ای بندگان دنیا! کسی که خواهش و شهوت او از دنیا به سر نیامده و علاقه و رغبت او از دنیا گسسته نشده چگونه آخرت را در می یابد! حق ر ا به شما می گوید: دلهایتان از اعمالتان می گرید، دنیا را زیر زبانتان و عمل ر ا زیر پایتان نهاده اید.

به حق با شما سخن می گویم: آخرت خود را برای آبادی دنیاتان ویران کردید، که صلاح دنیا را بیش از صلاح آخرت دوست دارید! پست تر از شما کیست اگر بدانید! وای بر شما ! تا کی راه به به شب روان می نمائید و خود در محّله حیرت زدگان ایستاده اید گویا اهل دنیار ا دعوت می کنید که آن را بیفکنند تا شما بردارید! آهسته آهسته! وای بر شما! خانه تاریک را چه سود که چراغ بر پشت بامش نهند و اندرون آن وحشتناک و تیره باشد! و همچنین شما را سودی ند هد که نور علم در دهان شما بدرخشد ولی دورنتان از آن خالی و تاریک باشد. ای بندگان دنیا! نزدیک است که دنیا شما را از بیخ بر کند و به رو در اندازد و بینی شما را به بگیرند و به دوزخ برند) ! علمتان شما را از پشت می راند تا به پادشان جزا دهنده بسپارد برهنه و تنها! و شما را در جایگاه زشتی و رسوائی بدارد، و سپس به سزای اعمال بدتان به زبونی و خواری گرفتار سازد!!».

و از اهلم این منصب ها صادق مخلص از این جا شناخته می شود که هر گاه کسی عادل تر و خوش گفتار تر و عالم تر از او و مقبول تر برای مردم یافت شود شاد و خوشحال گردد و حسد نورزد، و چون بزرگان در مجلس او حاضر شدند یا به او اقتدا کردند سخنش دگرگون نشود و حالش تفاوت نکند، بلکه بر همان حال و روش باقی بماند، و به بندگان خدا با یک چشم بنگرد.

تنبیه: چون حقیقت ریا را شناختی، خواهی دانست که هر گاه کردار یا گفتار بعضی از شایستگان محرّک دیگران برای اشتغال به طاعت شود این طاعت اگر با خلوص آغاز شده باشد ریائی نیست، هر چند آن دیگری اگر طاعت یکی از صالحان را نمی دید یا نمی شنید آن را انجام نمی داد. پس کسی که به سحر خیزی و نماز شب عادت ندارد ولی در جائی با شب زنده داران و نماز شب گزاران باشد و چون ایشان برخیزند و به نماز پردازند نشاط پیدا کند و در تهجّد با آنان موافقت نماید. این عمل بعد از آنکه به قصد ثواب و تقرب به خدا باشد ریا نیست، زیرا هر مؤمنی به عبادت پروردگار و نماز شب رغبت دارد، ولیکن موانع و غفلت او را باز می دارد، و چون اخلاص شب زنده دار و متهجّد را ببیند مشاهده طاعت ایشان سبب زوال غفلت از او خواهد شد، همچنانکه سخن و وعظ آنان نیز می تواند چنین تأثیری داشته باشد و انگیزه دینی بدون ریا محرّک اوست و وی را به موافقت با ایشان می خواند. و چه بسا مواردی که در آن مانعی نباشد و فرصت را غنیمت شمرد و او را از موضع ایمان به طاعت بر انگیزد. و بر همین قیاس است دیگر اعمال نیک از قبیل روزه و صدقه دادن و قرائت قرآن و ذکر و امثال اینها.

منابع

قرآن کریم

اصول کافی

اخلاق حسنه - ملا محسن فیض کاشانی

علم اخلاق اسلامی - تالیف ملا مهدی نراقی – ترجمه : دکتر سید جلال الدین مجتبوی

عرفان اسلامی - شرح جامع مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه – حسین انصاریان

پايگاه انديشه قم

([1]) بقره، 264; نساء، 38 و 142; انفال، 47 و ماعون، 6و7.

([2]) عده الداعی صفحه 214.

([3])کافی جلد 2 صفحه 297 .

([4]) امالی صدوق صفحه 466 .

([5]) کافی جلد 2 صفحه 295 .

([6]) اصول کافی جلد 3 صفحه 403.

([7]) سوره كهف، آیه 110.

([8]) یكسل فی الخلوه وینشط عند الناس.

تحقیق درباره ریــا گردآورنده: مصطفی فهیمی

مطالب مشابه :

تحقیق درباره حضرت خدیجه همسر پیامبر اسلام حضرت محمد (ص)

تحقیق درباره ریــا گردآورنده: مصطفی فهیمی

درباره ی افغانستان (یادداشت یک)

مقاله ای درباره ی نماز

همه چیز درباره‌ی آداب معاشرت