ارمنستان – ایران: خط شراکت راهبردی

ویاچسلاو میخایلوف

روابط بین ارمنستان و ایران به لحاظ تاریخی به هم گره خورده است. این روابط همیشه از پیوند های عادی بین دو ملت و دولت همسایه بیشتر و گسترده تر بوده است. اندیشه های ملی ارامنه و ایرانیان و نگاه آنها به جایگاه خود در بعد فرهنگی – تاریخی و ژئوپلتیکی همیشه مشترکات فراوانی داشته است. امروزه تاریخ غنی و پررنگ روابط بین این دو ملت به اوج نزدیکی روابط رسیده و مبنای محکمی برای توسعه مناسبات راهبردی بین دو دولت پی ریزی شده است.

نگاهی گذرا به تاریخ

دو ملت برادر که هزارها سال است که کنار هم زندگی می کنند، از ریشه های واحد آریایی و سرنوشت مشابه تاریخی برخوردارند. در تاریخ هر دوی آنها، مبارزه در راه هویت و اصالت خود نقش برجسته ای ایفا کرده است. ایرانشناسان معاصر خاطرنشان می کنند که ارامنه در اندیشه ملی ایرانی جایگاه قابل اعتنایی دارند. دو کشور با هم پیوندهای تنگاتنگی داشته اند. با این وجود، تاریخچه تعامل ارمنستان و ایران (پارس) مراحل دشمنی را هم تجربه کرده است. این امر در قرون اول میلادی در تفاوت انتخاب دین به وضوح بروز کرد. ولی این دشمنی - بر خلاف روابط ارمنی – ترکی – هرگز بازگشت ناپذیر نبوده است. بر عکس، فارس های باستانی و ایرانیان دوران متأخر همیشه به حسن همجواری با ارامنه علاقه مند بوده اند. این امر در یکی از پیچیده ترین مراحل تاریخ ارمنی بروز کرد که قدیمی ترین ملت آسیای صغیر در سرزمین امپراطوری عثمانی مورد قتل عام قرار گرفت.

مراحل اساسی روابط بین ارمنستان و ایران در طول تاریخ به قرار ذیل بوده است. قدرت پارسی و دولت ارمنی در قرن 6 قبل از میلاد به وجود آمدند. ارمنستان تاریخی در طول دوران باستان تحت تأثیر هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بوده است. در دوران سلطنت اشکانیان حکام ارمنستان و پارت در سطح خاندان های سلطنتی با هم روابط خانوادگی برقرار کردند. در هر دو کشور اشکانیان حکومت می کردند. با روی کار آمدن ساسانیان، روابط بین دو کشور رو به وخامت و شدت قابل توجهی گذاشت. ارمنستان در همان مقطع تاریخی دولت مستقل خود را از دست داده و در سال 387 بین بیزانس و پارس تقسیم شد. قسمت شرقی ارمنستان ابتدا تحت حکومت اسمی خاندان محلی اشکانی باقی ماند ولی در سال 428 تا سطح یکی از استانهای ایران تنزل یافت. بعد از جنگ «آوارایر» بین ارامنه و فارس ها در سال 451 ، ارامنه نتوانستند نظام دولتی مستقل خود را احیا کنند ولی آزادی پیروی از دین مسیحی در ارمنستان شرقی را به دست آوردند.

قرن های بعدی برای دو ملت آزمایش های جدیدی به ارمغان آورد. هجوم عرب ها و مغول ها و رشد توانمندی امپراطوری بیزانس، با گسترش اسلام در ایران و با تشکیل چند سلطنت در حدود ارمنستان تاریخی مصادف شد. اوایل قرن 16 خاندان سلطنتی جدید صفویان در ایران به وجود آمد که امپراطوری عثمانی به دشمن اساسی آن در فضاهای گسترده آسیای صغیر و خاور نزدیک و میانه تبدیل شد. موقعیت میانی ارمنستان بین دو مرکز متخاصم قدرت بر احیای دولت مستقل ارمنی اثر بسیار منفی گذاشت. ارمنی ها در جریان چند جنگ بین فارس ها و ترک ها با محرومیت ها روبرو شده و بخشی از آنها به داخل ایران برده شدند. در زمان سلطنت شاه عباس اول (1629-1587) ده ها هزار ارمنی از مناطق آسیای صغیر، ماورای قفقاز و قسمت های شمالی ایران از مناطق سکونت خود اخراج شدند. بسیاری از آنها اصفهان، مرکز ایران صفوی را میهن جدید خود دانستند. از همان زمان در ایران جمعیت کثیر ارمنی تشکیل شده است. گفتنی است که در زمان صفویان توانمندی اقتصادی ایران در حد زیادی بر داد و ستد ابریشم استوار بود که ارامنه در این کار جایگاه بسیار مهمی داشتند (شرکت های بازرگانی که با اروپا ارتباط برقرار کرده بودند، در اختیار آنها بودند).

از اواخر قرن 17 نیروی جدیدی در منطقه رویارویی ترکیه و ایران ظاهر شد. روسیه از زمان سلطنت پتر اول وارد سلسله مناقشات متعدد جنگی در فضایی بین دریاهای سیاه و خزر، بر سر جایگاه خود در قفقاز شد. بر اثر جنگ های روسی – ایرانی، به موجب مقاوله نامه گلستان سال 1813، خان نشین های باکو، گنجه، دربند، قره باغ، قوبا، شکین و شیروان و بخشی از خان نشین تالش در اختیار روسیه قرار گرفتند. در سال 1828 در پی آخرین جنگ روسی- ایرانی مقاوله نامه صلح ترکمن چای منعقد شد که خان نشین های نخجوان و ایروان را در اختیار روسیه گذاشت.

بعد از آنکه ارامنه تحت تأثیر امپراطوری روسیه قرار گرفتند، روابط بین دو ملت قطع نشد که جمعیت ارمنی ایران در این زمینه نقش رابط را ایفا کرد. ارامنه هم در زمان رژیم غربگرای شاهنشاهی ایران مورد احترام بودند و هم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1979. نمایندگان جمعیت ارمنی ایران در مجلس حضور دارند. مواظبت مقامات ایران از آثار تاریخی و فرهنگی ارامنه در جمهوری اسلامی، نشانه احترام ویژه به این قوم می باشد. ارامنه ایران در بخش اقتصاد کشور حضور چشم گیری دارند و بسیاری از آنها هنرمندان و ورزشکاران نامادری هستند. در ایران «اتحادیه صنعتگران ارمنی ایران» فعالیت می کند که در حمایت از شرکت های کوچک و متوسط نقش بسزایی ایفا می نماید.

روابط ارمنی – ایرانی در مرحله جاری

افزایش کشش متقابل دو ملت و رهبران سیاسی آنها از جمله ویژگی های مرحله جاری روابط ارمنی – ایرانی است. ایران یکی از اولین کشورهایی بود که در دسامبر سال 1991 استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت و به بیانیه شناسایی استقلال بسنده نکرد. ایران فوراً به برقراری روابط نزدیک سیاسی و اقتصادی با دولت همسایه جدید پرداخت. فاز جنگی مناقشه ناگورنی قره باغ سنگ محک مهمی برای روابط در حال برقراری بین دو کشور شد. ایران در مرحله اول در سال های 1994-1992 در رویارویی ارمنستان و آذربایجان مواضع کاملاً متعادلی اتخاذ کرد. با وجود اینکه تلاش های ایران در جهت برقراری صلح در بهار سال 1992 به موفقیت نیانجامید، طرف ایرانی مانند سابق یکی از مهمترین نیروهای خارجی علاقه مند به دستیابی طرفین به حل و فصل سیاسی و بلندمدت مناقشه بوده است.

از موقع اعلام آتش بس در منطقه مناقشه قره باغ ( ماه می 1994)، ایران به طرفدار و مجری اساسی اندیشه حل و فصل مسأله فقط با تلاش دولت های منطقه ای تبدیل شد. ایران به دلایل تشریفاتی نتوانست عضو گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا شود که به عنوان مکانیزم بین المللی حل مناقشه تشکیل شد زیرا جمهوری اسلامی ایران عضو این سازمان اروپایی نیست. ولی این امر باعث کاهش وزن واقعی ایران و نفوذ آن در مناقشه قره باغ نمی شود. کافی است به مجاورت ایران با هر سه طرف مناقشه (ارمنستان، ناگورنی قره باغ و آذربایجان) اشاره شود تا نقش انکارناپذیر ایران در بسیاری از زمینه ها و از جمله در زمینه قره باغ درک شود.

ارمنستان از ایران به خاطر برخورد متعادل و سنجیده با مناقشه ناگورنی قره باغ سپاسگزار است. سهم ایران در تأمین موازنه منطقه ای از حدود رویارویی نظامی بین ارمنستان و ایران پا فراتر گذاشته است. موضع گیری سنجیده مقامات عالی ایران که از سال 1992 تا کنون هرگز به ارمنستان بهانه ای برای تردید در دوستی خود نداده است، برای جمهوری اسلامی گران تمام شد. اواسط سال های 1990 افکار عمومی ایران در زمینه مناقشه قره باغ بیشتر به آذربایجان علاقه مند بود. ولی نخبگان سیاسی ایران، آن «وسط طلایی» را پیدا کردند که به آنها اجازه داد تا به امروز از طرفین مناقشه فاصله برابری گرفته و به روابط با ارمنستان و آذربایجان نظر خاصی داشته باشد. سهم ایران در موازنه نیروها و منافع که وضعیت جاری در منطقه قره باغ را ثبات بخشیده است، همیشه ناظر بر مناسبات برابر با ارمنستان و آذربایجان بوده است. و این در حالی است که بسیاری از قدرت های منطقه ای و جهانی قادر نیستند در برخورد با مناقشه بین دو کشور همسایه این گونه توازن را برقرار کنند. ولی ایران در این زمینه موفقیت های چشمگیری به دست آورده است.

ارمنستان به نوبه خود به طور کامل از برنامه هسته ای ایران پشتیبانی کرده و قطعاً مخالف همه تحریم ها علیه این کشور است. باید افزود که به عقیده ایروان، تحریم های بین المللی و یکجانبه اعمال شده علیه ایران از نظر برقراری صلح و ثبات در قفقاز جنوبی نقش غیر سازنده ای ایفا کرده و بر توسعه روابط ارمنی – ایرانی به خصوص در زمینه تجارت و اقتصاد، اثر منفی می گذارد. ایروان قطعاً مخالف همکاری بیش از حد گسترده نظامی فنی آذربایجانی – اسراییلی است زیرا این همکاری را آشکارا ضد ایرانی و ضد ارمنی می داند. ایروان طرفدار حل و فصل مسایل موجود در رابطه با برنامه هسته ای ایران صرفاً با توسل به ابزار سیاسی و دیپلماتیک است. به همین علت ارمنستان از آغاز نزدیکی روابط ایران با آمریکا و با اروپا استقبال زیادی کرد.

اقتصاد بر همه چیز اولویت دارد

ایران ضمن تأکید بر توسعه روابط اقتصادی با ارمنستان، اولویت خود را در زمینه تعمیق روابط سیاسی با این کشور تا حد اعتماد متقابل بین دو کشور مد نظر دارد. رشد سریع روابط اقتصادی بین ارمنستان و ایران اواسط سال های 2000 شروع شد که شماری از طرح ها در بخش انرژی بدان تحرک بخشید. ارمنستان از سال های اول استقلال به تأمین امنیت در بخش انرژی نیازمند بود. نه تنها روسیه بلکه ایران هم در این زمینه به ارمنستان دست کمک دراز کرد. ایروان و تهران به اجرای طرح های مشترک در بخش انرژی پرداختند که در سال های اخیر تعداد آنها افزایش یافته است. در این رابطه ساخت نیروگاه برق آبی بر رود ارس، سومین خط انتقال برق فشار بالا بین ایران و ارمنستان و خط لوله انتقال محصولات نفتی بین ایران و ارمنستان شایان ذکر هستند.

روابط بین ارمنستان و ایران بر پایه های توسعه یافته حقوقی استوار است. کمیسیون مشترک ارمنی – ایرانی سطح دولتی نسبتاً فعال است. بعد از انتخاب رئیس جمهور جدید ایران و تشکیل هیأت وزیران تحت ریاست حسن روحانی، یکی از اولین دیدارهای هیأت نمایندگی معتبر دولتی تحت ریاست حمید چیت‌چیان از ارمنستان به عمل آمد. جریان اجرای طرح های مشترک در بخش انرژی و از جمله ساخت خط سوم انتقال برق فشار الا بین ایران و ارمنستان و نیروگاه برق آبی «مگری»، مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفتند.

تبادلات بازرگانی بین دو کشور در سال 2013 از حد 380 میلیون دلار گذشت که صادرات ایران به ارمنستان 90% این رقم را تشکیل داده است. در سال 2012 تبادلات بازرگانی معادل 317.7 میلیون دلار (5.6% تبادلات بازرگانی خارجی ارمنستان) بود. بنا به آمار سازمان توسعه تجارت ایران، ارمنستان یکی از کشورهایی است که طرف ایرانی برای برقراری روابط بازرگانی خارجی با آنها اولویت قایل است.

رشد مطمئن تماس های سیاسی در سطح عالی و بالا بین ارمنستان و ایران از اواسط سال های 2000 مشاهده شده است. در ماه سپتامبر سال 2004 سید محمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران از ارمنستان دیدار به عمل آورد که بازدید خاتمی از بنای یادبود قربانیان قتل عام ارامنه باعث شد که این دیدار برای طرف ارمنی اهمیت خاصی پیدا کند. محمود احمدی نژاد رئیس جمهور بعدی ایران سه بار (در ماه های مارس و اکتبر 2007 و دسامبر 2011) از ارمنستان دیدار به عمل آورد. همتایان ارمنی آنها نیز جدول فشرده زمانبندی دیدارهای سطح عالی را رعایت می کردند. لئون ترپتروسیان، روبرت کوچاریان و سرژ سارگسیان رؤسای جمهوری ارمنستان اغلب مهمان ایران بوده اند. در ماه اوت سال 2013 سرژ سارگسیان رهبر ارمنستان به منظور شرکت در مراسم تحلیف حسن روحانی رئیس جمهور جدید، از ایران دیدار کاری به عمل آورد. احتمال می رود که رئیس جمهور فعلی ایران در سال 2014 به ارمنستان سفر داشته باشد.

عوامل نفوذ آذربایجان و روسیه

در جو مثبت عمومی روابط بین ارمنستان و ایران هم بعضی مشکلات وجود دارد. می توان این مشکلات را به سه دسته مشروط تقسیم بندی کرد. دسته اول شامل مسایلی است که تأثیر عامل آذربایجان آنها را شدت می بخشد. دسته دوم مسایل ناشی از نفوذ برتر روسیه در اقتصاد ارمنستان است. و بالاخره دسته سوم دربرگیرنده مسایل روابط دوجانبه است.

موازنه ای که ایران در روابط با ارمنستان و آذربایجان برقرار کرده است، به معنی حذف کامل مسایل از سر راه این روابط نیست. تأثیر عامل آذربایجانی بر روابط ارمنی – ایرانی قبل از همه ناشی از آن است که توسعه روابط با این جمهوری ساحلی خزر در برابر ایران دورنمای اقتصادی گسترده تری می گشاید. ایران در همکاری اقتصادی با آذربایجان منافع بیشتری مد نظر دارد زیرا آذربایجان از توان نفتی و گازی برخوردار است که علاوه بر شرکت های غربی، شرکت های ایرانی هم در توسعه آن شریک هستند. شرکت ایرانی Naftiran Intertrade (NICO) صاحب 10% سهام طرح گازی «شاه دنیز» است. از قرار معلوم، کشورهای غربی در مراحل قبلی ضمن اعمال تحریم های یکجانبه علیه ایران همیشه اضافه می کردند که طرح «شاه دنیز» که مخصوص صدور گاز از میدان گازی آذربایجان به اروپا و ترکیه است، از تحریم ها معاف شود. می توان همچنین گزارش های رسانه‌های گروهی جهانی درباره رایزنی های بین ایالات متحده و اتحادیه اروپا با هدف عدم گسترش تحریم های علیه شرکت های ایرانی به طرح «شاه دنیز» را به خاطر آورد. در ماه ژانویه سال 2012 روزنامه Wall Street Journal هم در این مورد مطلبی درج کرده بود. در شرایط گرم شدن جو روابط بین ایران و غرب، چشم انداز شرکت سرمایه ایران در توسعه میادین آذربایجانی توسعه می یابد.

در بخش حمل و نقل، روابط ایران با آذربایجان از طرح های مشترک حمل و نقل ایران با ارمنستان که در ذیل تشریح خواهند شد، عملی تر و در وردار است بین دو کشور در سالامشخص تر است. مسأله ساخت راه آهن قزوین – رشت – آستارا در مرحله اخیر شاهد فعال گرایی جدی شده است. ساخت بندر جدید بازرگانی در قصبه «آلات» واقع در 65 کیلومتری جنوب پایتخت آذربایجان، جوابگوی منافع ایران است. در شرایطی که تهران برنامه افزایش تبادلات بازرگانی از طریق بنادر خود در خزر را اجرا می کند، بدین وسیله در تجارت با همسایه شمالی چشم انداز جدیدی گشوده می شود و نیز امکانات مکمل در زمینه دسترسی به بازارهای خارجی با استفاده از زیرساخت حمل و نقل آذربایجان فراهم می گردد. از سوی دیگر، توان بالقوه روابط ایرانی – آذربایجانی هنوز بالفعل نشده است که جو ناپایدار سیاسی روابط تهران – باکو یکی از علل اساسی این وضع است. بسیار نمایان است که در حالی که در سال 2007 حجم تبادلات بازرگانی و اقتصادی بین ایران و آذربایجان بالغ بر 539 میلیون دلار بود، در سال 2012 دو برابر افت کرده و تا 263 میلیون دلار تنزل یافت.

عامل روسی در مراحل مختلف روابط ارمنی – ایرانی بعد از سال 1990 بر این روابط اثر جدی گذاشته است. شراکت راهبردی بین روسیه و ارمنستان که هر دو عضو یک بلوک نظامی – سیاسی هستند، به ایران در زمینه حساسی چون بازدارندگی از نزدیک شدن ناتو به مرزهای شمالی جمهوری اسلامی ایران اطمینان مکملی می داد. پایگاه نظامی 102 روسی در ارمنستان بر مبنای قرارداد جدیدی که مسکو و ایروان در ماه اوت سال 2010 منعقد کردند، به فعالیت خود ادامه می دهد. افزایش سال به سال همکاری نظامی فنی بین روسیه و ارمنستان نیز با علاقه جدی ایران روبرو می شود. ایجاد مراکز و شرکت های مشترک در زمینه تعمیر و سرویس فنی تسلیحات ساخت روسیه که در کشور همسایه با مجوز فنی روسی ایجاد شده اند، می تواند در توسعه همکاری نظامی فنی بین روسیه و ایران نقش مهمی ایفا کند.

در سال های گذشته از زاویه اقتصادی، در مثلث ایران – ارمنستان – روسیه مسایل معینی بروز کردند. مهمترین آنها با منابع جایگزین تأمین گاز طبیعی برای ارمنستان ارتباط دارد. در شرایط ادامه محاصره ارمنستان از طرف آذربایجان و بسته بودن قسمت خشکی مرز ارمنستان و ترکیه، تنها گاز ایرانی می تواند جایگزین سوخت روسی شود. ولی طرح صدور گاز ایرانی به ارمنستان که در ماه مارس سال 2007 راه اندازی شد، هنوز از حدود طرح تهاتری – یک متر مکعب گاز ایرانی در عوض 3 کیلووات ساعت نیروی برق ارمنی، پا فراتر نگذاشته است. تمام گاز ایرانی از طریق خط لوله بین دو کشور به نیروگاه حرارتی ایروان می رود که آنجا نیروی برق برای همسایه جنوبی تولید می گردد. در سال 2012، 488.3 میلیارد متر مکعب گاز ایرانی به ارمنستان صادر شد.

نفوذ برتر شرکت روسی «گازپروم» در بازار داخلی ارمنستان باعث ناقص شدن همکاری های گازی میان ارمنستان و ایران شده است. روسیه حتی با احتمال بروز یک نوع رقابت از سوی شرکای ایرانی برخورد سردی از خود نشان داده است. بعد از آنکه گازپروم سهم خود را در مالکیت شبکه انتقال گاز ارمنستان به 100% رساند (این نتیجه سفر اخیر رئیس جمهور روسیه به ارمنستان به تاریخ 2 دسامبر 2013 است)، چشم انداز گسترش همکاری گازی بین ارمنستان و ایران باز هم تنگ تر شده است. ولی ایروان و تهران حتی در این چارچوب های تنگ فرصت هایی برای برنامه ریزی اجرای طرح های جدید و گسترش طرح های قدیمی پیدا می کنند. طرف ایرانی آمادگی خود را برای صدور حجم بیشتر گاز به ارمنستان در عوض رشد صادرات نیروی برق نیروگاه های ارمنستان ابراز کرده است.

راه آهن: سئوال ها از پاسخ ها بیشتر است

بعضی مسایل روابط ارمنی – ایرانی که مستلزم تلاش های مشترک تهران و ایروان هستند، شایان بررسی جداگانه ای هستند. راه آهن ایران – ارمنستان مانند سابق در مرحله طراحی باقی مانده است. ساخت آن مستلزم سرمایه گذاری های کلانی است که ارمنستان نمی تواند به تنهایی تأمین کند. امید هایی به جلب تسهیلات چینی و بانک توسعه آسیایی بسته شده است. روسیه در رابطه با این طرح خوشتن داری از خود نشان داده و توضیح می دهد که در شرایط هزینه های بالای ساخت و جابجایی بالقوه ناچیز محوله ها، هزینه های این پروژه جبران نخواهد شد. ایران ساخت تنها قسمت 60 کیلومتری خود تا مرز ارمنستان را تضمین کرده است.

چشم انداز رشد و توسعه

به نظر می آید که روابط بین ارمنستان و ایران آینده روشنی دارد. اصل کار، استفاده بهینه از توان موجود توسعه روابط سیاسی و هدایت آن در راستای سود متقابل است. یکی از این محورها که به موازات نزدیکی روابط ایران با آمریکا و اروپا مورد تقاضای فزاینده ای قرار خواهد گرفت، جلب لابی ارمنی ایالات متحده، اروپا و کشورهای دیگر جهان به اجرای پروژه های مشترک ارمنستان و ایران است. در حال حاضر لابی ارمنی در کنگره آمریکا 95% انرژی و منابع خود را صرف تأمین شناسایی قتل عام ارامنه توسط آمریکا می کند. تنها 5% باقی مانده به پیشبرد موضع گیری ارمنستان در قبال مناقشه ناگورنی قره باغ اختصاص می یابد. نگاه بی طرفانه به مسأله نشان می دهد که لابی ارمنی در ایالات متحده در بعد عملی حمایت از شراکت ارمنی – ایرانی نقشی ندارد. و این در حالی است که در شرایط جاری نقش آنها به عنوان حلقه ارتباطی بین جمعیت ارمنی ارمنستان و گروهی از نمایندگان کنگره آمریکا که با ارمنستان روابط بسیار گرمی دارند، بسیار مورد تقاضا به نظر می رسد. می توان مجاری جالب ارتباط و تبادل دیدگاه ها بر اساس اعتماد متقابل را به وجود آورد.

*****

روابط ارمنی – ایرانی از بوته آزمایشات زمان گذشته و طی بیست سال اخیر پایداری و علاقه به توسعه را از خود نشان داده است. در مسیر مشارکت دو کشور صفحات روشن زیادی وجود داشتند ولی گاهی مشکلات عینی بروز می کردند. سال های جنگ در منطقه مناقشه قره باغ، یکی از پیچیده ترین مراحل بوده است. ارمنستان و ایران با موفقیت بر مراحل پیچیده برقراری روابط پایدار سطح دولتی فایق آمده اند و حالا کار بزرگ در جهت تحکیم اعتماد سیاسی و ایجاد پایگاه اقتصادی با کیفیت جدید در روابط دوجانبه را در پیش دارند. کوچک ترین تردیدی نیست که طرفین با صداقت و با بذل همه تلاش ها در این جهت کار خواهند کرد زیرا بسط و توسعه روابط جوابگوی منافع هر دو کشور می باشد.

منبع: «ایران رو»

ارمنستان – ایران: خط شراکت راهبردی

مطالب مشابه :

حضور دولتی‌ها محل اختلاف صاحبان کسب و کار

نشست سران ارمنستان، آذربايجان و روسيه و دستور کار احتمالي اين ديدار

رهاوردی از سفر ارمنستان

حسینی: در ارمنستان دو پاس گل دادم

ارمنستان می تواند گاز رایگان دریافت کند

ارمنستان – ایران: خط شراکت راهبردی

پروژه خط راه آهن ارمنستان ـ ایران فعال شد

اطلاعات ارمنستان