مبانی فرهنگی و تاریخی پهلوانی و ورزش زورخانه ای

با توجه به اين حقيقت كه در زبان فارسي ايران باستان بيش از 30 لغت در ارتباط با مفاهيم قهرمان و پهلوان وجود دارد ، ميزان علاقه وافرايرانيان به قهرمانان وپهلوانان مسلم وآشكارا مي گردد. جوانان زير24 سال آموزش تكميلي مرتبط با ورزش را درزمان خود فرا مي گيرند، اين ورزشها عبارتند از: دو، سواركاري، چوگان، پرتاب دارت، كشتي، بوكس، تيروكمان، شمشيربازي و... . اين فنون تحت شرايط بسيارسخت آموزش داده مي شد تا بتوانند در زمان نيازشرايط سخت ، ناسازگاري ها ومشكلات ناشي از جنگ از قبيل گرسنگي، تشنگي، كوفتگي ،گرما، سرما و ... را تحمل نمايند.

از ورزش باستانی یعنی ورزش در زورخانه و بصورتی که مشاهده می شود در قرون پیش از اسلام خبر صحیحی در دست نیست زیرا نه در کتیبه های موجود بر سنگ و کوه و عمارات چند هزار ساله و اشیاء و ادواتی که از زیر خاک کشف شده ، آثاری که مشتمل بر یکی از مظاهر ورزشی آن ایام باشد دیده شده و نه در تواریخ ایرانی قرون اولیه اسلامی که مولفین آن نزدیک تر به آن زمان ها بوده و غالبا اخبار قهرمانی و جنگی قبل از اسلام را بدست داده اند چیزی در این باب نوشته شده اما قرائنی وجود دارد که ما را بوجود چنین عملیاتی در آن زمان معتقد می سازد . نهایت چنین استنباط می شود که این اعمال و حرکات سنگین صرفا تمرین های جنگی و برای ایجاد مقاومت و تحمل شداید بوده و اگر بمنظور حفظ بهداشت و تقویت عضلات انجام می گردید می توانستند حرکاتی سبک تر و آسان تر از سنگ گرفتن – کباده کشیدن و چرخ زدن وضع کنند .

يكي از هدفهاي عالي ايرانيان از ورزشهاي جنگي و پهلواني ، آماده ساختن خود براي كشتي‌گيري و نبرد تن به تن بوده است،در ايران باستان عنوان جهان پهلواني از منصب‌هاي عالي ارتشي بود و چنانكه از تواريخ بر مي‌آيد ، هر ساله پس از مسابقات كشتي ، پهلوان اول كشور ، بر مسند افتخار پهلواني پايتخت تكيه مي‌زده است.

كشتي كه در حرفة پهلواني كمال كسوت ورزشهاي باستاني بوده ، نسل به نسل در هر دوره محفوظ مي‌ماند و هر چه مي‌گذرد بيشتر به سوي كمال ميرود. سعدي در گلستان از كشتي‌گيري حكايت مي‌كند كه سيصد و شصت بند ( فن ) فاخر مي‌دانسته است.

پس از حملة مغول ، عمليات پهلواني و كشتي‌گيري كه مدتي تعطيل شده بود، مجدداً رايج مي‌گردد و پهلوانان و كشتي‌گيران پرآوازه‌اي به ظهور مي‌رسند همانند پهلوان پورياي ولي كه به نوشتة تاريخ منتظم ناصري تا سال 722 هجري مي‌زيسته ، از پيشوايان عالي‌مقام و صاحب كرامت كشتي باستاني و از مروجين زورخانه بوده و ورزش باستاني را كمال بخشيده است.

در نيمة اول قرن هشتم عياري بلند آوازه ، به نام پهلوان عبد الرزاق بيهقي از خراسان ظهور كرد و به سلطانيه پايتخت سلطان ابوسعيد گوركاني رفت و پهلواني به نام علي ابو مسلم را به زمين زد و در دربار سلطان ماند و چون صاحب خرد و تدبير و هوش سرشار و مهارت در عمليات جنگي بود به سرداري لشكر نايل شد و پس از فوت او به خراسان رفت و در رأس نهضت سربداران آن حدود خروج كرد و در سال ( 738 هـ ) در سبزوار بر اريكة فرمانرايي خطة خراسان تكيه زد كه شرح آن در حبيب‌السير آمده است.

از بلند آوازه‌ترين پهلوانان ايران در قرن نهم بايد از پهلوانان يوسف ساوي نام برد كه مطابق نوشته تاريخ بيجارپور ، آيين پهلواني و ورزش باستاني را از ايران به هندوستان برد و در آنجا رواج داد. او در آن سرزمين همه جا كشتي گرفت و تمامي حريفان خود را به زمين زد و به‌زودي به سائقه هوش و استعداد جنگي كه از ورزش باستاني داشت از سرداران سلطان محمد شاه بهمني پادشاه دكن شد و بالاخره در سال 897 هـ . در بيجارپور هند به سلطنت رسيد و به عادلشاه معروف شد ، از اين سال او و اولادش كه از مروجين مذهب شيعه نيز بودند تا 1097 هـ . بر قسمتي بزرگ از هند سلطنت كردند.

نام جهان پهلوانان بسياري ، از دوران صفويه و زنديه و قاجاريه نيز در تذكره‌ها آمده كه يكي پس از ديگري در هر دوره جانشين هم شده ، مقام پهلواني پايتخت را احراز كرده‌اند. اينان نيز مانند اسلاف خود آيين پهلواني را در كشور خود رواج و سنت هاي آن را در گود زورخانه به عموم تعليم مي‌دادند.

اردشير بابكان ، ابو مسلم خراساني ، يعقوب ليث صفار ، عبد الرزاق بيهقي و يوسف عادلشاه ساوي و بالاخره شاه اسمعيل صفوي و نادر‌شاه افشار ، هر يك به نوبه خود پهلواناني بوده‌اند كه از بركت نيروي بازو ، دانش جنگ آوري و فتوت و جوانمردي به جلب اعتماد مردم توفيق يافتند و بر دشمنان ايران پيروز شدند.

شناخت ورزش زورخانه ای :

از ویژگیهای ورزش زورخانه ای این است که مولتی سیستم میباشد یعنی یک فرد ورزشکار با انجام این ورزش چند بعد اساسی را دنبال می کند :

1- بعد فرهنگی هنری :

- دارای موسیقی است ( آهنگ ضرب مرشد)

- دارای شعر و ادبیات است ( خواندن مرشد در اشعار حماسی – عرفانی و مدح اولیاء)

- دارای سبک معماری است ( ساختمان زورخانه)

- دارای تجهیزات است ( لباس - وسایل ورزشی و ضرب )

2- بعد ورزشی :

- دارای ورزش هوازی ( ورزشهای استقامتی و قدرتی) است مانند: سنگ گرفتن – شنو رفتن – میل گرفتن – کباده زدن

- دارای ورزش غیر هوازی ( ورزشهای سرعتی و تخلیه سریع ) مانند چرخ زدن

- دارای ورزش ایروبیک مانند انواع پازدن

3- بعد اخلاقی :

که دارای آئین پهلوانی و فتوت است

پهلوان = پهلو + ان

در زمان پارتها فردی که کسی که نیرومند – شجاع و سلحشور بوده به آن لقب گرد نسبت می دادند و اگر کسی این صفات را باضافه خصلت جوانمردی - مردم داری و وطن پرستی را دارا بوده به او نسبت پهلو می دادند.

فتوت = جوانمردی – کرم – بخشندگی

در ایام قدیم جوانی که سوگند فتوت می خورد واجب می دانست دوازده چیز را ببندد و چهارده چیز را بگشاید که این مراسم به مراسم شدّ مشهور بوده است

از بستن ها :

اول – بستن چشم از نظر حرام و ناديدني.

دوم – بستن گوش از ناشنيدني ها.

سوم – بستن زبان از نا گفتني ها( دروغ – غیبت – تهمت و...).

چهارم – بستن فكر از غیر حق تعالی

پنجم – بستن سينه ازحسد و كينه.

ششم – بستن دل از شك و شرك.

هفتم – بستن دست از آزار خلق و از ناگرفتني ها.

هشتم – بستن حلق از لقمه حرام و ناخوردني ها.

نهم – بستن بند فتوت از زنا و کارهای نامشروع .

دهم – بستن پاي از نارفتني ها.

يازدهم – بستن خاطر از فكرهاي بيهوده.

دوازدهم – بستن راه حرص بخل و طمع.

از گشودنیها :

اول – گشادن در به روي مهمان.

دويم – گشادن سفره براي گرسنگان.

سيم – گشادن پيشاني براي ملاقات مردمان.

چهارم – گشادن چشم به ديدار پيران و مريدان.

پنجم – گشادن گوش به سخن استادان و عارفان.

ششم – گشادن زبان به ذكر حضرت سبحان.

هفتم – گشادن دست به شفقت و احسان.

هشتم – گشادن سينه به محبت مردمان.

نهم – گشادن دل به عشق الهي.

دهم – گشادن فكر به حقايق

يازدهم – گشادن قدم به كارهاي خير و صواب.

دوازدهم – گشادن خاطر به نكته هاي اولوالباب.

سيزدهم – گشادن در اخلاق به نيكويي.

چهاردهم – گشادن راه سخاوت و دلجويي.

همچنین از پیامبر عظیم الشان اسلام (ص) در باره اصحاب فتوت نقل شده :

نشانه های جوانمردان امت من :

1- راستی در گفتار 2- وفای به عهد 3- ادای امانت 4- ترک دروغ 5- رحمت آوردن بریتیم 6- بخشیدن به درخواست کنندگان و محتاجان 7- مهمان نوازی

و بعد فرمودند راس همه این خصلتها حیا و شرم است

بدین ترتیب خلاصه آئین فتوت سه اصل اساسی است :

1- صفا 2- سخا 3 – وفا

سعدي:

جوانمرد باشي دو گيتي تو راست

دو گيتي بود بر جوانمرد راست

جوانمرد اگر راست خواهي ولي است

كرم پيشه شاه مردان علي است

و بدین علت است که فتیان خود را از شیعیان و جان سپاران حضرت امیر المومینن علی (ع) می دانند

آداب و رسوم زورخانه :

1) هرکس وارد زورخانه شده و یا از آن خارج می گردد، ورزشکار باشد یا نه، نسبت به او اداء احترام می شود. اگر ورزشکار باشد، مرشد به او فقط خوش آمد می گوید و اگر تازه کار باشد و مبتدی، فقط' صفا آوردید...' یا 'صفای قدم...'. برای نوچگان و نوخاستگان ضمن گفتن جملات، از حضار صلوات نیز طلب می کند.

برای پیشکسوتان و بعضی از شیرینکاران، هنگام دخول و خروج علاوه بر مسائل و آداب مذکور، ضرب را نیز با آهنگ خاصی بصدا در می آورد. همینطور برای پهلوانان و پیشکسوتان که سابقه قهرمانی دارند، علاوه بر ضرب، زنگ را هم با آهنگ خاص صدا می دهد و بدین وسیله بالاترین درجه احترام را نسبت به ایشان روا می دارد. به این اشخاص، صاحب زنگ و ضرب می گویند.

برای دارا شدن عنوان فوق لازم است پهلوانی شخص، مورد تایید پیران و پهلوانان قرار گیرد.

2) هنگام ورود به گود، زمین ادب را بوسه می زنند.

3) کنار 'سردم' نشستن، خاص پهلوانان و پیشکسوتان است.

4) میاندار قبل از شروع به ورزش، از بزرگترها رخصت می خواهد.

5) استفاده از وسایل ورزشی (غیر از کباده) از بزرگترها آغاز می شود.

6) ورزشکار هنگام ورود به گود، باید پاک شرعی باشد.

7) اجازه گرفتن از میاندار هنگام خروج از گود الزامی است.

8) انجام عملیات بر خلاف میاندار و یا بیحرکت ماندن نسبت به میاندار، بی احترامی است.

9) چرخیدن از کوچترها شروع شده و به بزرگترها ختم می گردد.

10) ختم ورزش را میاندار با اجازه خواستن از بزرگترها اعلام می نماید.

11) ضمن دعا کردن اگر کسی صحبت کند و یا از گود خارج شود، نسبت به دعاگو و ورزشکاران آن گود بی احترامی کرده است و خطا محسوب می گردد. این عمل، جنب فتوت نام دارد.

12) دردوران قدیم ورود افراد جوانتر از 18 تا 19 سال در گود ممنوع بوده است و کسی می توانست وارد گود شود که شانه در ریشش بند شود.

13) تشویق ورزشکار هنگام ورزش خصوصا' وقت چرخیدن و میل بازی از وظایف مرشد است و گاهی میاندار و پیشکسوتان نیز در این کار با او همراهی می کنند، البته با ذکر صلوات .

14) ورود با کفش به گود ممنوع است.

15) داخل گود و روبروی سردم محل ورود ورزشکاران به گود است که پایینترین نقطه گود نیز هست. بالاترین محل گود، جنب یا زیر سردم است.

16) ورزشکاران بترتیب سوابق ورزشی از پایین به بالا می ایستند غیر از سادات که اگر مبتدی هم باشند، بالا دست قرار می گیرند و بعد از همه می چرخند.

17) کباده زدن از کوچکترها شروع شده و بترتیب به بزرگتران و سادات ختم می شود.

18) ورزش کردن بدون لنگ یا تنکه ممنوع است.

19) اگر کوچکتری بخواهد بعنوان تمرین با یک پیشکسوت یا پهلوان کشتی بگیرد، هنگام فرو کوفتن زانو می زند، یعنی حریف را به استادی قبول دارد.

ساختمان زورخانه :

شكل درون و برون زورخانه هاي قديم در توالي معماري دوران ساسانيان است. ورود به زورخانه از دري كوتاه (حدود 5/1 متر) و با دو يا چند پله از كف كوچه به پايين به كنار گود مي رسيد. گود زورخانه به صورت هشت ضلعي و از كف تا لبه حدود 70 سانتيمتر و طول ان از هر سو از زاويه به زاويه حداکثر 12 متر است كه بیش از بيست نفر در آن ورزش مي كنند دور آن معمولاً چهار ايوانچه مانند حمام هاي قديم قرار دارد سقف زورخانه مدور و بلنداي آن تا 10 متر هم مي رسد. اما در زورخانه هاي كنوني تفاوت در اندازه ها و مصالح و شكل وجود دارد. در كنار در ورودي به محوطه زورخانه ,سردم يا جايگاه مرشد قرار دارد تا به ورود و خروج ورزشكاران مسلط باشد. شكل و نماي داخلي و خارجي ساختمان زورخانه ها به ويژه در گذشته به تكيه ها و خانقاه ها شباهت دارد بعد از ظهور اسلام زورخانه ها لنگرگاه ها خانقاه ها و تكيه ها مركز اقطاب اهل تصوف و مرجع پهلوانان و عياران پيرو اهل فتوت بوده است لذا مي توان گفت علت شباهت بناي زورخانه ها و تكيه ها و خانقاهها همين رابطه نزديك پهلوانان و اهل تصوف بوده است. ضمنا از نظر معماري هم زورخانه ها شباهت بسياري از جهت پائين تر بودن از سطح زمين , آستانه ورودي كوتاه , سكوهاي زير پله و مسند پير طريقت يا مرشد داشته اند كه نمونه هاي بازمانده اين خانگاه ها گواه صادق بر آنند.

نماي بيروني زورخانه چهارگوش است با گنبد و يا گنبد گلدسته مانند كه محل ورود هوا و نور آفتاب از دريچه ها به درون زورخانه هاست. در ورودي زورخانه را عمد كوتاه مي سازند تا وارد شوندگان به احترام و به نشانه تواضع و فروتني سر فرود آورند. درست در زير سقف زورخانه و حدود 70 سانتي متر پايين تر از سطح زمين گود قرار دارد. از دور گود تا جايگاه تماشاگران حدود 5/1 تا 2 متر فاصله است و ارتفاع از كف گود تا بالاي گلدسته نزديك به 10 متر مي رسد. گود زورخانه را متناسب با وسعت فضاي زورخانه به صورت پنج ضلعي، شش ضلعي و يا هشت ضلعي مي سازند . و اصولا گود مقدس در زورخانه هايي كه بر اساس معماري صحيح و با آگاهي از پيشينه ايي ورزشخانه سنتي و باستاني درست شده باشند بايد هشت ضلعي باشد و همچنين نورگرهاي طاق گنبد فراز گود نيز يا هشت روزنه داشته اند و يا بصورت ستاره هشت پر با شيشه هاي ضخيم ساخته مي شده است. نقش ستاره هشت پر از معماري كهن و سنتي ايران به شمسه (خورشيدي) مشهور است و آن نشانه خورشيد يعني منشاء حيات انسان است كه ايرانيان باستان در روزگاران كهن خورشيد را به عنوان منشاء و منبع اصلي حيات انسان ستايش مي كرده اند. نام ديگر خورشيد 'مهر' است كه در زبان پهلوي به آن ميثرا (Mithra) مي گويند. و اين هشت گوشه گود و يا هشت كنج آن نشان مهر است كه در طي ساليان متمادي سينه به سينه و نفس به نفس به نسل امروز رسده است . قطر آن حداكثر 12 متر و ارتفاع آن معمولا 70 سانتيمتر است.

لباس ورزش زورخانه ای :

تنکه :

لباس مخصوص کشتی گیران است که علاوه بر تنکه، تنک، تنبان، سروال، شلوار قدرت و سراویل فتوت نیز خوانده شده است. رنگهای اصلی آن سبز، قرمز و آبی است و در اعیاد و جشنها در زورخانه برای ورزش آن را می پوشند. جنس آن از کرباس و چرم است و در بالای آن بندی برای محکم کردنش قرار می دهند.

لنگ :

لنگ پارچه ای است که از نظر مبلغی کمترین ارزش را دارد و بخاطر اینکه ورزش زورخانه ای خالی از کبر و غرور است غنی و فقیر هنگام ورزش تمام لباسها را از تن کنده و از کمترین پارچه استفاده می کردند .لنگ در زورخانه بمنزله احرام است و احرام یعنی محرم شدن مانند حجاج. آنان به دور کعبه طواف می کنند و ورزشکاران بر گرد گود حلقه بسته و در حرم دل خویش می گردند تا لبیک گویان به خویشتن خویش دست یابند.

در قدیم لنگ بوسیله مشتمالچی و به دستور مرشد یا کهنه سوار به ورزشکاران داده می شد. ورزشکاران موظف بودند بمحض دریافت، آن را بوسیده و با اجازه بزرگترهای حاضر به سمت رختکن حرکت کنند. اگر شخص نوپایی می خواست وارد گود شود، باید مدتی زیر نظر استادی تمرین کند و مطیع محض باشد و پس از قبول شدن در تمام آزمونها، مراسم لنگ بندان در جمعه روزی در حضور تمام فتیان و جوانمردان به مرحله اجراء در می آمد و پس از اتمام، به شکرانه آن و باندازه توان خود، به حضار شیرینی می داد. سپس نماز شکر بجای می آورد که خداوند او را توفیق فرموده که در جرگه جوانمردان امت رسول و شیعیان مرتضی علی قرار گرفته و محرم می گشت .

گرد آورنده : مجتبی مقامی

مبانی فرهنگی و تاریخی پهلوانی و ورزش زورخانه ای

مطالب مشابه :

شعر بسیار زیبا از الفت بروجردی(خواندن مرشد کارگر)

مرشد مرادی

بررسی ادبيات زورخانه اي شعر، مرشد، ورزش ...

ورزش باستانی

نگاهي گذرا به ادبيات زورخانه اي شعر، مرشد، ورزش

زورخانه و وسايل ورزش زورخانه اي

مبانی فرهنگی و تاریخی پهلوانی و ورزش زورخانه ای

آیین نامه ، قوانین و مقررات اولین جشنواره مرشدي استان خراسان جنوبی شهرستان بیرجند