مسجد حکیم اصفهان

چکیده:

شاید بارها و بارها برای انجام مراسم مذهبی و اعتقادی به مساجد رفته باشید. اما آیا تا کنون مساجد امروزی را با مساجدی که بار تاریخی دارند مورد مقایسه قرار داده اید. احساس دلبازی که شما میتوانید در مساجد و مکانهای تاریخی حس کنید حتی در زیباترین مساجد امروزی حس نمیشود زیرا در مکانهای تاریخی علاوه بر طول و عرض و ارتفاع انرژی نهفته ای در مکان حس میشود. خصوصا درمساجد که سازندگان آن بدون چشم داشتی به سود مالی تنها با ایمان و عشق به الله به ساخت این اماکن می پرداختند وما اکنون با ورود به این سازه ها انرژی نهفته در آن را درمی یابیم .

شاید به این دلیل است که وقتی به این مکانها قدم میگذاریم حس می کنیم به خدا نزدیک تریم و احساس سبکی می کنیم. اگر تا کنون با این دید به مساجد و اماکن قدیمی نگریسته اید این بار با توجه به این مکان ها وارد شوید تا سبکی و راحتی را در آنجا بیابید. این یکی دیگر از دلایلی است که بر اهمیت مرمت و باز سازی و نگهداری این مکانها می افزاید. با امید به اینکه بتوانیم در حفظ این آثار کوشا باشیم .

مقدمه:

در مسیر محور اول گردشگری یا محور دولتخانه صفوی مسجد دیگری خود نمایی می کند که در زمان شاه عباس دوم بنا گردیده است. مسجد حکیم واقع در خیابان حکیم است که از طریق خیابان سپاه به میدان امام متصل میگردد. در خیابان حکیم علاوه بر مسجد مذکور تالار فرش اصفهان که یکی از بزرگترین بازارهای اختصاصی فرش است و به بازار قیصریه متصل قرار دارد. همچنین پارکینگی طبقاتی در جوار بازار فرش و پاساژهای مربوطه واقع شده است که بازدیدکنندگان از مسجد نیز میتوانند از آن استفاده نمایند. در اطراف مسجد کوچهها و محلاتی قرار دارد که مسجد را در میان می گیرد یکی از آنها کوچه مقبره حاج آ قا کرباسی است.

مسجد در این محلات قدیمی نه تنها مکانی برای مراسم مذهبی و نماز بوده است بلکه محلی برای زندگی اجتماع و تبادل نظر و محلی برای گذر اهالی اطراف مسجد نیز بوده بطوریکه هنوز هم مردم برای انجام بعضی از امور خود از مسجد عبور می کنند. در حیاط مسجد نیز صفههایی تعبیه شده تا مردمی که برای عبادت بر زمین مینشینند در راه عبور بقیه افراد قرار نگیرند .

در خیابان حکیم برای اسکان مسافرین هتل آپارتمان هم وجود دارد ضمن اینکه خیابان سپاه محلی مناسب برای خرید است و همچنین کاخ چهل ستون را نیز در بر گرفته است. باید افزود که بعضی از مسافران با هدف عام به سفر اقدام مینمایند که درمورد اینگونه از افراد محلهایی اینچنین چون محور دولتخانه صفوی محوری جالب با مجموعهای از آثار تاریخی - موزه - محل اسکان و محل خرید در محدوده آن قرار دارد که می تواند هر گردشگری را راضی نماید. همچنین در خیابان سپاه پاساژهای جدید در کنار بافت قدیمی واقع شده که تلفیقی از بافت قدیم و جدید را در بر میگیرد. مضاف بر اینکه پاساژهای فرش و تالار فرش اصفهان در خیابان حکیم قرار دارد که میتواند برای بسیاری از گردشگران جاذبه ای خاص محسوب شود. حتی اگر گردشگران قصد خرید نداشته باشند دیدن از این بازار خالی از لطف نیست. بعلاوه کوچه ها و محلات اطراف مسجد کماکان همان حالت سنتی خود را حفظ کرده و برای گردشگران جذاب است که پای در محلاتی با این بافت گذارده و بافت نسبتاً" قدیمی شهر را لمس کنند .

سردر مسجد جور جیر نیز که قدمتی بمراتب بیشتر از خود مسجد حکیم را نیز دارد بر جذابیت این مسجد افزوده است. همانطور که بعدا" ذکر خواهد شد این سردر از بقایای مسجدی از دوره دیالمه می باشد که مسجد حکیم در مکان آن بنا شده است و این سردر یادگاری از آن زمان است که در جای خود بیشتر در مورد آن بحث خواهد شد. از دلایل شهرت علاوه بر فرم و ساختار گلی مسجد وجود خطوط بنائی در گوشه و کنار این اثر نفیس و کم نظیر است. از جمله مساجد بسیار جالب و مشهور عصر صفوی که کاشیکاری های زیبا و خطوط متنوع کار اساتید نامدار عصر صفویه آن را در ردیف یکی از شاهکار های معماری اسلامی قرار داده است .

مورخین و محققینی که در تاریخ تتبع و مطالعه کرده اند در بارهی موسس این مسجد می نویسند: وی طبیب شاه عباس دوم بوده که به دلایلی مورد خشم قرار می گیرد و از بیم جان به هندوستان می گریزد و چون در آن دیار ترقی می کند و برخی معالجاتش در مورد بزرگان و امرا موثر واقع می شود به لقب تقریب خان ملقب شده و ثروت زیادی می اندوزد. حکیم داود مقداری از این ثروت را برای کسانش به اصفهان می فرستد و از آنان میخواهد مسجدی عالی در شهر اصفهان بنا کنند. بدین ترتیب مسجد حکیم ساخته می شود. کتیبه سر در شمالی مسجد که به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است بیانگر این مطلب است که : خطاط این کتیبه محمد رضا امامی خوشنویس نامدار عصر صفوی است و تاریخ آن ۱۰۷۳ هجری یعنی سال اتمام مسجد است. در طرفین این سر در دو لوحه ی کوچک با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی رنگ سازنده این سر در زیبا و نفیس به نام محمد علی بن استاد علی بیک بنای اصفهانی معرفی شده است .

بر سر در شرقی مسجد حکیم با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی سال شروع مسجد یعنی ۱۰۷۶ هجری نوشته شده است. در داخل ایوان بعد از آیات و عبارات قرآنی نام محمد رضا امامی و تاریخ کتابت ۱۰۷۱ هجری است. دو شبستان در شرق و غرب گنبد قرار گرفته که کتیبه شبستان شرقی به تاریخ ۱۰۶۹ هجری به وسیله محمدرضا امامی نوشته شده است. اما خطاط کتیبه شبستان غربی محمد باقر شیرازی است و تاریخ آن ۱۲۵۴ هجری است .

ایوان شمالی مسجد نیز حاوی کتیبه های بسیار زیباست. در اطراف این ایوان آیات قرآن کریم به خط محمد رضا امامی و در تاریخ ۱۰۷۱ هجری نوشته شده است. در طرفین این ایوان دو حجره کوچک خود نمایی می کند که بر آنها اشعاری زیبا به خط بنایی ساده سه رگی نوشته شده است. در ایوان غربی نیز آیات قرآن با نام محمد رضا امامی و تاریخ ۱۰۷۳ هجری قمری به چشم می خورد. مسجد حکیم شبستان مسقف و زیبایی دارد که در سمت مغرب واقع شده و دارای محراب بسیار نفیس و جالبی می باشد که کتیبه ی آن به خط ثلث سفید بسیار عالی نوشته شده است. یکی از دلایل شهرت مسجد حکیم علاوه بر فرم و ساختار کلی مسجد که آن را در اعداد یکی از بهترین بناهای مذهبی ایران در آورده است وجود خطوط بنایی در گوشه و کنار این اثر نفیس و کم نظیر است .

توضیح اینکه ضرورت دارد که بیان شود آغاز استفاده از خط بنایی که الهامی از خط کوفی است به عصر تیموریان باز می گردد اما در عصر صفویه این خط در اصفهان به کمال اعتلا رسید و مراحل تکامل را پیمود و به مرتبه ای رسید که خطاطان و استادان از آن در اماکن متبرکه و مساجد استفاده می کردند. از مجموع مطالعات انجام شده بر روی مسجد حکیم این نکته مشخص میگرددکه قسمت گنبد و مقصوره و شبستانهای طرفین مسجد در دو مرحله ساخته شده است. مرحله اول همزمان با ساخت مسجد در عهد صفویه و مرحله دیگر در زمان گسترش مسجد در دوره های بعد از صفویه بود که با احداث خیابان حکیم و نمایان شدن جبهه غربی مسجد بر تعداد گردشگرانی که این مسجد را مورد بازدید قرار می دهند افزوده شد و علاقه مندان بسیاری برای بازدید از آن اظهار اشتیاق می کنند .

تاریخچه مسجد حکیم اصفهان

معمار : استاد محمدعلی اصفهانی

سبک (دوره): اصفهانی

معروف به: مسجد جامع رنگرزان

سال تاسیس: قرن چهارم هجری

موقعیت: به وسیله طبیب شاه عباس دوم در محل ویرانههای مسجد جامع جورجیر یا مسجد صاحب اسماعیل بن عباد ساخته شده است

خطاط: محمد رضا امامی

سر در قدیمی مسجد با قدمت ۱۰۰۰ ساله یکی از آثار تراز اول صدر اسلام به شمار می رود. از دلایل شهرت این مسجد علاوه بر فرم و ساختار گلی مسجد وجود خطوط بنایی در گوشه های این اثر نفیس و کم نظیر است.

از جمله مساجد بسیار جالب و مشهور عصر صفوی، مسجد حکیم اصفهان است که کاشیکاریهای زیبا و خطوط متنوع، کار اساتید نامدار عصر صفویه، آن را در زمره یکی از شاهکارهای معماری اسلامی قرار داده است.

این مسجد با شکوه در محل مسجدی واقع شده که در دوران حکومت دیالمه آن را جورجیر می نامیده اند. و چون در انتهای بازار رنگرزان واقع بوده به جامع رنگرزان نیز معروف بوده است. امروز جز سردر این مسجد اثری بر جای نمانده است. در نمای این سردر اختلاف سطح ها را با نوعی اندود پر کرده بودند که پس از زدودن اندودها طرحهای بسیار جالب توجهی نمودار گشته است. این سردر نفیس و با شکوه با ۱۰۰۰ سال قدمت یکی از آثار تراز اول صدر اسلام به شمار می رود. مسجد حکیم در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است. علت نامگذاری این مسجد به « حکیم » این بوده که بانی مسجد « محمد داوود » نامی بوده که به طبابت اشتغال داشته و حکیم داوود نامیده می شده است.

پیشینه محلات و مسجد حکیم

در روزگار سلاطین صفویه آبادی قدیم و جدید بهم پیوست بلکه از خارج شهر آبادیهایی ملحق به شهر شد و معموری به کمال رسید. دروازه های شمالی و غیر آن را بالاتر بردند چهار باغی از دروازه طوقچی قریب دو هزار قدم ساخته و محاذی دروازه طوقچی دروازه ای بر سر آن چهار باغ نهادند و حد شمال شرقی آن گردید و طرفین آن در که در آنوقت خراب شده بود هم معمور گردید[۱] (دو شیر سنگی که در طرفین پل خواجو دیده می شود متعلق به دروازه طوقچی است که پس از خرابی آن انتقال داده شده و در طرفین پل نصب شده است.) و مسجد سلطان ابوسعید که خارج از شهر شده بود داخل شهر و طرف مشرق این چهار باغ واقع گردید محلات دیگری بوجود آمد و تعداد محلات به چهل رسید و شهر بزرگ شد. تعداد محلات شهر اصفهان در عصر صفویه بشرح زیر ذکر شده است:

محله دولت – باغ جنت – عباس آباد – لنبان – چهار سوی شیرازیها – شمس آباد – چرخاب – حسن آباد – خواجو – ترواسکان (تلواسکان) ظله – پای قلعه – قصر منشی – کران – احمد آباد - یزد آباد – گلبار (گلبهار) – جوباره – حسین آباد طوقچی (در زمان صفویه بین طوقچی تا حدود باباقاسم بازاری وجود داشته که در غلبه افغان قسمتهایی از آن خراب شد. سپس حاجمحمدحسینخانصدراصفهانی در عهد فتحعلیشاه به تعمیر و تجدید این بازار همت گماشت و در مقابل بازار حسن آباد که انتهای جنوبی بازارهای اصفهان بوده این قسمت را که انتهای شمالی بوده بنا نموده است) در دشت – شاه شاهان (شهشهان) – آسنجان (خیابان خوراسکان فعلی در امتداد احمد آباد) فلفلچی (شمال شهر جنب خوابجان که خانه های آن خراب و ملک مزروعی شد و در زمان حاضر مجددا" معمور و ساختمان شده است) جماله کله (تل عاشقان و جماله کله در مشرق مسجد حکیم فعلی واقع شده و متصل به محله دروازه نو بوده است) نیم آورد – محله مسجد حکیم – دروازه نو – بید آباد – شیش محله نو – درب کوشک دروازه دولت – محله خیابان مستهلک – مورنان (در اصل مردبان بوده این محل در شمال چهار سوی در شیخ واقع شده و از مشرق به خوابجان متصل می شود) خوابجان یا خاوجان که با محلات مورنان و فلفلچی متصل بوده اند و اکثر محلات مذکوره هر یک مشتمل بر محلات جزئی دیگر بوده است که باسم و رسم معروف و هر یک از آنها محله معتبری بوده چنانکه محله جوباره مشتمل بوده است بر میدان میر و دارالطیخ و سید احمدیان ودرب دریچه (امروز مردم درب درچه تلفظ میکنند) و محله سلطان سنجر (محله و کوچه سلطان سنجر امروز هم همین نام را دارد) و محله پاشاخ و یازده پیچ وغیره

محله پاشاخ : شاردن سیاح فرانسوی از مناره ای بنام (مناره شاخ) نام برده است که از سر حیوانات شکاری بنا شده بود.

در محدودهی دولتخانه ی صفویه مکان ها و محله ها و مساجد با ارزشی باقی مانده است که هر کدام در نوع خود شاهکاری هنری و اثری بی نظیر است.که هر کدام به یادگاری بی نظیر از آن زمان بدل گشته است. یکی از این اثرها که اینجانب در صدد معرفی آن بر آمدهام مسجد حکیم واقع در خیابان آیت الله حکیم می باشد. در مکان فعلی مسجد حکیم مسجد جامع رنگرزان قرار داشته است البته نه به صورت امروزی که معماری عهد صفویه است بلکه مقصود از این جامع مسجدی است که در این محل وجود داشته و بعدا" دیلمی جورجیر و و مسجد حکیم در جای آن بنا شده است .

کتیبه و خطوط بر جای مانده سر در مسجد جورجیر

از کتیبه سر در دیلمی مسجد جورجیر که بخط کوفی گچ بری شده است در طرف راست سر در فقط جمله (بسم الله الرحمن الرحیم) و در طرف چپ سر در جمله: (بالقسط لا اله الا هوالعزیز الحکیم) بر جای مانده و بقیه کتیبه از بین رفته است کتیبه سر در مزبور بشرح زیر بوده است:

بسم الله الرحمن الرحیم شهد الله انه لا اله الاهو و الملائکه و اولواالعلم قائما" بالقسط لا اله الا هوالعزیزالحکیم

سال تحریر و نصب این کتیبه و بالنتیجه سال اتمام ساختمان مسجد جورجیر و سر در آن فعلا بر ما معلوم نیست ولی قطعی است که در دوره وزارت صاحب اسماعیل بن عباد یعنی در نیمه دوم قرن چهارم باتمام رسیده است .

در نماهای خارجی طرفین سر در و در داخل طاقنماهای آجری آن بخط کوفی گچ بری شده عبارات زیر موجود است: "لااله الاالله – محمد رسول الله – القدره لله – العظمه لله – سبحان الله - الحمدلله."

بغیر ا ز خطوط مذکور در فوق بر دیوار های طرفین سر در مسجد جورجیر نقوش جالبی از آجر تراش جلب توجه میکند که نظیر آنها در سایر بناهای تاریخی اصفهان دیده نشده و تا این تاریخ بر نگارنده معلوم نشده است که این نقوش صرفا" جنبه تزئیناتی دارد یا آنکه آنها معنی و مفهومی نیز متصور است .

مسجد کوچک دیگری نیز در سمت راست سر در مسجد جورجیر وجود دارد که در دوره شاه عباس اول بنا شده و بمناسبت مجاورت با مسجد دیلمی (جورجیر) آن نیز در نزد مردم به مسجد (جوجه) یا (جوجی) معروف شده است .

کتیبه سر در مسجد کوچک جورجیر

بفاصله چند متر در مغرب سر در جورجیر مسجد کوچکی از عهد صفویه واقع شده که بمناسبت واقع بودن در این محل و مجاورت با مسجد معروف دیلمی (جورجیر) ساکنین محلآنرا نیز مسجد (جوجی) و (جوجه) که تحریفشده کلمه (جورجیر) استمینامند . بطوریکه کتیبه سر در این مسجد حکایت دارد مسجد مزبور در دوره سلطنت شاه عباس اول بوسیله (ملا آقای حوایجدار) بنا شده است. کتیبه تاریخی سر در مسجد بخط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ بقلم صحیفی جوهری و مورخ بسال ۱۰۱۸ هجری بشرح زیر است:

فی ایام خلافه السلطان الاکرم الاعظم الاعدل الاشجع قهرمان الما والطین مولاملوک العرب والعجم ابوالغازی ابوالنصر ابوالفتح ابو المظفر شاه عباس بهادر خان خلد الله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه بتوفیق الله تعالی که بانی این مکان شریف ملا آقای حوایجدار خاصه شریفه است رقم فقیر صحیفی جوهری فی سنته ثمان عشر و الف. "

مسجد حکیم اصفهان

مطالب مشابه :

مسجد حکیم اصفهان

از دست دادن اشیا

بیانیه در محکومیت ویرانی

من یک دهه ی شصتی ام

پیش درآمد اصفهان(تصویری)

فستیوال بی سابقه گرگان

بازارهای ایران