98-از راز گذار-مروری بر کتاب اقتصاد ایران: توسعه، برنامه ریزی، سیاست و فرهنگ

سماورسازی که در مقام یک صنعتگر شروع به نشان دادن توان علمی صنعتی ایران تحت نفوذ امیر کبیر کرد، با عزل امیر مجبور به پرداخت وامی شد که گرفته بود و به همین دلیل ورشکست شد و چنان فقیر که سال ها بعد در میدان نقش جهان گدایی می کرد!این داستان غمناک، واقعی و به ظاهر ساده پرده از سرشت و منش واقعیت اقتصاد ایران بر می دارد، از وابستگی بخش خصوصی به دولت گرفته تا حمایت نکردن دولت از آن، از اهمیت ندادن به تخصص تا فقدان بسترهای سرمایه گذاری مطمئن برای فعالیت اقتصادی مستمر و پایداری که به راحتی دستخوش تحولات بیرونی نگردد. قصه گویا تا عصر حاضر همچنان همان است، اما برای شناختی تفصیلی و همراه با جزئیات نمی توان به همین کلی گویی ها دلخوش کرد و لازم است که نگاهی دقیق و جزئی به مسائل اقتصادی کشور داشت. بدیهی است که این شناخت به دست نمی آید مگر با دانشی عمیق از علم اقتصاد در کنار تجربه و کار روی واقعیت مسائل اقتصادی در ایران. در سال های اخیر چهره هایی که بتوان با اطمینان آنها را در این دو عرصه موفق دانست، معدود بوده اند و بی تردید یکی از آنها استاد فقید دکتر حسین عظیمی آرانی است.
    زنده یاد عظیمی متولد سال 1327 در شهر آران در اطراف کاشان، در سال 1344 برای تحصیل رشته اقتصاد وارد دانشگاه تهران شد و در سال 1349 از همین دانشگاه موفق به اخذ درجه کارشناسی ارشد در گرایش توسعه با رتبه ممتاز شد و توانست بورس تحصیلی دانشگاه آکسفورد را از آن خود کند و پس از گذراندن دوره تحقیق در زمینه فلسفه اقتصاد و علوم اجتماعی در این دانشگاه، در سال 1359 به درجه دکترای رشته اقتصاد توسعه نائل آمد. او در رساله اش به بررسی «رابطه رشد اقتصادی، توزیع درآمد و فقر با توجه به مسائل ایران» پرداخت و پس از بازگشت به ایران تا سال 1368 در سازمان برنامه و بودجه فعالیت کرد. وی که در این سال ها در دانشگاه های تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبایی و تربیت مدرس نیز تدریس می کرد، از سال 1368 عضو هیات علمی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی شد و بین سال های 1371 و 1372 در دانشگاه آکسفورد به عنوان استاد مدعو تدریس کرد و سپس به ایران بازگشت. متاسفانه دکتر عظیمی از سال 1378 به بیماری سرطان مبتلاشد و به رغم توصیه های پزشکان و خانواده به عنوان معاون سازمان مدیریت و برنامه ریزی و رییس موسسه آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی مشغول به کار بود؛ برگزاری «همایش چالش ها و چشم اندازهای توسعه ایران» محصول همین سال ها است. دکتر عظیمی در اردیبهشت ماه سال 1382، در سن 55 سالگی در حالی که مشغول تدوین برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور بود، در گذشت.
    به تازگی نشر نی به کوشش خسرو نورمحمدی به انتشار مجموعه ای از مقالات و سخنرانی های دکتر عظیمی تحت عنوان «اقتصاد ایران: توسعه، برنامه ریزی، سیاست و فرهنگ» اقدام کرده است. این کتاب مفصل که 742 صفحه دارد، از مجموعه 46 گفتار، سخنرانی و مقاله کوتاه یا بلند دکتر عظیمی تشکیل شده است. آنچه پیوند دهنده بخش های مختلف کتاب است، نگاه تجربه گرای دکتر عظیمی (متاثر از فعالیت های عملی و تحصیلاتش در حوزه اقتصاد) است. خسرو نورمحمدی گردآورنده کتاب کوشیده در پیشگفتار مختصری که در ابتدای کتاب در معرفی دکتر عظیمی و اندیشه ها و آثارش ارائه کرده، نگرش علمی و چارچوب فکری او را در سه عنصر اصلی خلاصه کند: نخست تاکید دکتر عظیمی بر شناخت دنیای صنعتی و روند تحولات آن بر مبنای الگوی تمدن سازی (توسعه) بر اساس دو محور انسان باوری و علم باوری؛ دوم اهمیت دادن به شناخت اقتصاد ایران و روند تحولات آن از دیدگاه تمدن سنتی و تمدن جدید؛ و سوم عرضه راهکار حرکت اقتصاد ایران از تمدن قدیم به تمدن جدید با تاکید بر محوریت تحول فرهنگی. به تعبیر نورمحمدی، «عظیمی تلاش کرد تا در نوشته های خود نشان دهد که وضع گذشته، حال و آینده ایران را باید در بستر تمدن جدید بشری دید و تفسیر کرد». در این باره به نقل از دکتر مرتضی ایمانی راد گفته است که «عظیمی اعتقادی به علم اقتصاد واحد نداشت و معتقد بود که علم اقتصاد در کشورهای در حال توسعه و در حال گذار همان اقتصاد توسعه است و تدریس نظریات غیرتوسعه ای کشورهای غربی برای کشورهای در حال توسعه کاربرد ندارد. مهارت دکتر عظیمی در الک کردن اندیشه های علمی بود. وی به خوبی در انطباق دادن نظریات اندیشمندان توسعه در بعد از جنگ جهانی دوم با شرایط اجتماعی-اقتصادی ایران مهارت داشت و به خوبی عدم تطابق بسیاری از نظریات را بیان می کرد».
    برای آشنایی دقیق تر با نگرش دکتر عظیمی، مروری بر مقاله ایشان با عنوان «ماهیت و روش در علم اقتصاد» که بر پیشانی کتاب حاضر به جای مقدمه آمده، ضروری است و همچون راهگشای مناسبی برای مطالعه فصل های بعد عمل می کند. وی در ابتدای این مقاله با ارائه تعریفی تاریخی از علم اقتصاد، عناصر اصلی آن را تجربی بودن و ایجاد و تکوین و تکامل یافتن آن در بستر زمانی و مکانی جامعه نوین غربی و همراه بودن آن با پیشرفت های صنعتی جامعه نوین می داند و در ادامه به توضیح معنای تجربی بودن اقتصاد به طور اخص و علوم اجتماعی به معنای اعم آن می پردازد. از دید ایشان اقتصاد یکی از علوم تجربی است که مفاهیمش تاریخی اند و در ظرف های زمانی و جغرافیایی تکوین می یابند. به این منظور او به بررسی نظر ریکاردو درباره زمین، کار و سرمایه می پردازد و نشان می دهد که این نظریه در بستر زمانی- مکانی قرن نوزدهم انگلستان به وجود آمده است. بررسی نظریه فیزیوکرات ها مبنی بر اهمیت فعالیت کشاورزی در تولید را نیز از همین منظر می توان نگریست. در نتیجه از نگاه دکتر عظیمی «نظریه پرداز اقتصادی نمی تواند با واقعیات جامعه محل زندگی خود از نظر پژوهشی و تحقیقی بیگانه باشد. او کسی است که نه تنها به واقعیات زندگی اقتصادی اطراف خود (جامعه خویش و جامعه جهانی) توجه دارد، بلکه به مطالعه مستقل این واقعیات، به فرضیه سازی در زمینه این واقعیات، به آزمون این فرضیه ها در جامعه و به کاربرد نتایج حاصله در امور جامعه به شدت وابسته است.» از دید عظیمی اقتصاددان باید بتواند ویژگی ها یا مشخصه های مشترک کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته را به تفکیک از هم مشخص کند و از طریق مقایسه و سنجش آنها با یکدیگر راهی برای توسعه در جامعه ای که در مورد آن تحقیق و پژوهش می کند، بیابد. وی آگاهانه ویژگی گزینشی و محدودیت های علوم اجتماعی و اقتصاد را مورد بررسی قرار می دهد و ماهیت استکمالی این علوم بر اساس اکسیوم ها یا مفروضات اولیه را نشان می دهد. بنابراین دکتر عظیمی در پایان مقاله، علم اقتصاد را «کشف قانونمندی های افزایش تولید» و زیرشاخه آن یعنی اقتصاد توسعه را بررسی این قانونمندی ها در جوامع توسعه نیافته و یافتن علل فقیر ماندن آنها معرفی می کند.
    روشن است که او در تعریف علم اقتصاد مفهوم توسعه را برجسته کرده و شاید به همین دلیل است که بخش اول کتاب به «برنامه ریزی و توسعه» اختصاص یافته است. نویسنده در نخستین مقاله این بخش، توسعه پایدار را حرکت «از کارهای پرمشقت و کم بازده به طرف کار و کوشش فکری، با خلاقیت و بازده بالا» معرفی کرده و نشان می دهد که «تفاوتی بین اقتصاد بدون نفت و توسعه پایدار از نظر مفهومی وجود ندارد.» دکتر عظیمی در مقاله دوم برای بررسی «چالش های توسعه صنعتی در ایران» نخست مقولات و لوازم اساسی توسعه صنعتی از جمله تقسیم کار، بازار کار، ابزار و وسایل سرمایه ای و دانش فنی را شرح می دهد و در ادامه می کوشد نشان دهد که «حکومت ایران در سیاست گذاری صنعتی چه کرده است.» او برای پاسخ به این پرسش به تاریخ رجوع می کند و از سال 1334 تا امروز، هفت مرحله را از یکدیگر متمایز می کند و با بررسی هر دوره در نهایت به این نتیجه می رسد که «در هیچ دوره ای در ایران چشم انداز سازگاری از سیاست گذاری صنعتی وجود نداشته و متاسفانه هم همیشه افق دیدمان محدودتر شده است.»
    او در گفتار بعدی «راز گذار از جامعه کهنه» را نخست «درک اندیشه های جدید دنیا»، سپس «تفصیلی کردن این اندیشه ها» و نهایتا «ایجاد سازمان ها و نهادهایی برای تحقق این اندیشه تفصیلی» می خواند. دو مقاله مهم دیگر این بخش به مساله «سنت و مدرنیسم و موانع توسعه در ایران» می پردازند. نویسنده در این دو مقاله نشان می دهد که «توسعه درگیر مبارزه با سنت ها است و توسعه و مدرنیسم در عمق شان یکسانند.» او معتقد است که «چون از دیدگاه اندیشه فلسفی وارد توسعه نشدیم، اساسا برنامه توسعه در ایران از ابتدا روی ایجاد بنیان های مادی و سرمایه گذاری ها شکل گرفت و این اندیشه غلط به تدریج از برنامه توسعه کشور محتوا را گرفت و صورت را جایگزین کرد و توسعه از حوزه علم و اندیشه به حوزه اداره و تکنوکراسی پا گذاشت.»
    بخش دوم کتاب به «اقتصاد ایران» اختصاص دارد که با گفتار مختصری درباره آسیب شناسی اقتصاد ایران با عنوان «بیهوشی مغزی یا کما در اقتصاد ایران» آغاز می شود و در ادامه گفت وگوی مفصلی درباره نفت به عنوان مهم ترین کالای صد ساله اخیر در اقتصاد ایران ارائه می شود. مولف در این بخش با مقالاتی درباره «خصوصی سازی انرژی» و بررسی «تحولات اخیر اقتصاد ایران از دیدگاه نظریه توسعه» و تحلیل «الگوی نظری اقتصاد ایران» می کوشد جنبه های گوناگون اقتصاد این مرز و بوم را مورد واکاوی و سنجش قرار دهد. بررسی تفصیلی بودجه در برخی دوره های تاریخ جمهوری اسلامی و بحث در رابطه با بهره وری و نقش آموزش در توسعه از دیگر مباحث بخش «اقتصاد ایران» کتاب است.
    «اقتصاد سیاسی» عنوان بخش سوم کتاب است که شامل 15 مقاله و گفتار است. در این بخش در کنار نوشته هایی نظری چون «جامعه آرمانی در تفکر بشری و اقتصاد آرمانی در قانون اساسی»، «توسعه و دولت»، «لیبرالیسم و سوسیالیسم در جهان جدید» و بحث های متنوع در مورد مقوله جهانی شدن، با مقالاتی چون «الگو و استراتژی توسعه ایران در آینه قانون اساسی» نیز مواجهیم که نویسنده در آن می کوشد جامعه آرمانی استنباط شده از قانون اساسی ایران را در چهار ویژگی خلاصه کند: نخست استقلال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی؛ دوم وجود عدالت اجتماعی و نبودن فقر و محرومیت؛ سوم تامین نیازهای انسانی در جریان رشد و تکامل انسان و در نهایت بالندگی تولید و اشتغال کامل مولد. وی در ادامه می کوشد سازوکارها و نهادهای واقعا موجود در ایران در نیل به این اهداف، اعم از بخش دولتی و بخش غیردولتی (بخش تعاونی و بخش خصوصی) را معرفی کند و عملکرد هر یک را به طور مختصر مورد بررسی قرار دهد. از دید او مراحل صورت گرفته در تحقق آرمان های مذکور تاریخ جمهوری اسلامی سه مرحله اند: مرحله آمادگی که هدف کلی آن رفع موانع توسعه بوده؛ مرحله سازندگی که هدفش گسترش ظرفیت های اقتصادی و اجتماعی جامعه است و در نهایت مرحله تثبیت که هدف کلی آن نیل به رشد پایدار و درون زا و تحکیم مبانی اقتصادی است.
    مقالات و گفتارهای پایانی کتاب به رابطه اقتصاد و فرهنگ از جنبه های گوناگون به خصوص از منظر توسعه می پردازند. دو گفتار اول این بخش گفت وگوهای مفصلی هستند درباره دین، فرهنگ و توسعه و ارتباط آنها از منظر نظری و بررسی آنها در وضعیت جامعه ایران. مقاله سوم «فرهنگ و توسعه ملی (یک تحلیل نظری)» نام دارد که می کوشد چارچوب های نظری رویارویی دو مقوله فرهنگ و پیشرفت اقتصادی در عرصه حیات انسانی را مورد واکاوی قرار دهد.
    مقاله بعد به «تحولات شهرسازی و معماری کشور در گذر توسعه ای» می پردازد و نشان می دهد که «در کشورهای توسعه نیافته از جمله ایران شهرهای جدید دستخوش آشوب، پریشانی و مظهر آشفتگی فکری هستند. در این کشورها به تدریج مسکن به مقوله ای که فقط سرپناهی برای زندگی است، تبدیل می شود.»
    کتاب با دست نوشته کوتاهی از دکتر عظیمی با عنوان «تصوری از مبنای تلقی آزادی» به پایان می رسد. وی در آغاز این نوشتار که نشانگر سبک ادبی و دیدگاه های عارفانه او نیز هست، می نویسد «چه زیبا گفته اند که انسان به لقمه ای نان زنده نیست و چه ژرفایی عمیق از تاریکی است که می پندارند منطق حیات مادی است که بی چون وچرا و در رابطه ای ساده و غیرپویا شکل نهایی زندگی را روشن می سازد.» دکتر عظیمی در بخش دیگری از این مقاله با تعریف فرهنگ به عنوان «معنا و مفهومی که هر انسانی به دنیای خارج از خویش می بخشد»، می نویسد: «آن چه ما می شناسیم همان وجود نسبی و متغیر است. شناسایی به اعتبار هر انسان معنی دارد و شناسایی مطلق قابل حصول نیست. نتیجه فوری این است که ارتباط مطلق و یگانه انسانی غیرممکن است. چرا که ارتباط فقط از طریق تبادل شناسایی ممکن می شود. مفهوم آزادی و دیکتاتوری در همین نکته ظریف نهفته است. آنکه شناسایی و ارتباط را مطلق می کند، الزاما دیکتاتور خواهد شد و آن که به درک ظرافت اعتباری متغیر و نسبی شناسایی ها واقف شده است، در سویی دیگر قرار خواهد گرفت و آزاده خواهد شد. به این اعتبار است که دیکتاتوری معادل نفی هستی غیرانسانی و به تبع، همچون نفی هستی انسانی است و به همین معنی است که آزادی و آزادگی عصاره پذیرش و درک مفهوم انسانی است».


روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 2719 به تاریخ 31/5/91، صفحه 28 (اندیشه اقتصاد)

http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=314488

http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2566355

http://developmentazimi.persianblog.ir/post/107/

98-از راز گذار-مروری بر کتاب اقتصاد ایران: توسعه، برنامه ریزی، سیاست و فرهنگ

مطالب مشابه :

معرفی پژوهشکده نانوبیوتکنولوژی ابن سینا

رشته های جدید دکتری

كتاب «تحلیل چندمتغیره‌ی گسسته در مطالعات مقطعی و طولی» منتشر شد

شرح وظایف وزارت ورزش و جوانان جمهوری اسلامی ایران

98-از راز گذار-مروری بر کتاب اقتصاد ایران: توسعه، برنامه ریزی، سیاست و فرهنگ

انتشار شماره 83 فصلنامه رسانه

جمعیت و بهداشت

:: کارت امتیازی متوازن: ابزاری نوین جهت ارزیابی عملکرد و بهبود رقابت پذیری سازمان ها