كتابخانه‌ها و كتابداري در قزوين

قزوين،استان قزوين در مركز ايران قرار دارد. از شمال و شمال شرق به استان‌هاي گيلان و مازندران، از شرق به استان تهران، از جنوب به استان‌هاي مركزي و همدان، و از غرب به استان زنجان محدود است. مساحت اين استان بالغ بر 15000 كيلومتر مربع و جمعيت آن (طبق آمار سال 1383) در حدود 1133547 نفر است. استان قزوين داراي 3 شهرستان (قزوين، تاكستان، و بويين زهرا)، 13 بخش، 37 دهستان، 12 شهر، و 813 آبادي است (6: 22ـ25؛ 10).
تاريخچه. استان قزوين از مناطق تاريخي سرزمين ايران است و سابقه تمدن آن به هزاره‌هاي پيش از ميلاد باز مي‌گردد. به نوشته حمدالله مستوفي (قرن 8 ق.) شاپور اول، دومين پادشاه ساساني (242-271م.)، آن را با نام "كشوين" بنا نهاد. در بسياري از نوشته‌هاي قديم يوناني قزوين را با نام شهر باستاني "راژيا" خوانده‌اند.
كتيبه‌هاي كشف شده در مناطق خوروين و اسماعيل آباد قزوين كه به‌عنوان مهم‌ترين آثار تاريخي پيش از اسلام در اين منطقه شناخته شده‌اند، تمدن اين حوزه را تا 9000 سال پيش از ميلاد به عقب مي‌برد (6: 9، 14؛ 17: ج 1، ص 33؛ 9: 23). قزوين در سال 24 قمري به‌دست "براء بن عازب" فتح شد و نخستين مسجد جامع آن به همت حجاج بن يوسف ثقفي (45ـ95 ق.) با عنوان مسجد "ثور" ساخته شد و تا زمان ورود هارون الرشيد به قزوين (193ق.) استوار بود (23: ج 4، ص 343). سپس مساجد متعدد ديگري بنا شد كه مسجد منسوب به طاق هاروني از مهم‌ترين آنهاست. به نوشته حمدالله مستوفي، صاحب بن عبّاد، وزير مشهور فخرالدوله ديلمي، در 373 ق. كتابخانه و مدرسه‌اي بزرگ در نزديكي آن مسجد ساخت كه مركز فرهنگي آن روزگار شد (6: 17، 39-40؛ 12: ج 2، ص 2048-2049).
منطقه قزوين در سرتاسر دوران اسلامي، به‌ويژه از قرن سوم تا هفتم (دوران حكومت آل بويه، سلجوقيان، و اسماعيليه)، از كانون‌هاي علمي و فرهنگي بود. بزرگ‌ترين و غني‌ترين كتابخانه موجود در اين دوره، كتابخانه "سيّدنا" در الموت بود كه به همت حسن صباح (؟-518 ق.)، رهبر فرقه اسماعيليه، بنا شد و تا زمان هولاكوخان مغول (614-663ق.) استوار بود (22: ج 2، ص 16-17). در عظمت اين كتابخانه آورده‌اند كه پيروان حسن صباح در اقصي نقاط ايران و طي دو قرن هر جا كتاب نفيسي مي‌يافتند، آن را به‌عنوان ارمغان به كتابخانه الموت مي‌فرستادند و دانشمندان اسماعيلي و باطني، نيز از آنچه مي‌نوشتند نسخه‌اي به اين كتابخانه اهدا مي‌كردند. خواجه نصيرالدين طوسي (597-671 ق.) مدت‌ها كتابداري اين كتابخانه را بر عهده داشت و اسماعيليان نيز در تهيه مجموعه رسائل اخوان‌الصفا كه به اعتباري آن را نخستين دايره‌المعارف جهان دانسته‌اند، از مجموعه اين كتابخانه بهره برده‌اند (13: 787-788؛ 9: ج 2، ص 1196). پس از فتح الموت (654ق.) هولاكو دستور داد كتابخانه را آتش بزنند. آورده‌اند عطاملك جويني (623- 681ق.)، وزير خردمند او، از اين كه مبادا كتابخانه الموت عرصه غارت و ويراني گردد، به محضر هولاكو اظهار داشت كه "نفايس كتب الموت را تضييع نتوان كرد"، هولاكو آن سخن را پسنديد و فرمان داد تا علاءالدين به قلعه رفته و كتاب‌هايي از كتابخانه را برگزيند و بقيه را به آتش كشد (13: 787-788). زماني كه هولاكو خواجه نصير را مأمور كرد رصدخانه را بنا كند، بسياري از كتاب‌ها به آنجا انتقال يافت. از جمله كتاب‌هاي موجود در كتابخانه الموت، كتابي مشتمل بر وقايع و احوال حسن صباح موسوم به سرگذشت سيدنا بوده است (2: ج 8، ص 157). در دوره حكومت ايلخانان مغول در ايران (654-756 ق.) شهر قزوين به كلي ويران و پس از آن كه در عهد صفويه به پايتختي انتخاب شد، بار ديگر شكوفايي فرهنگي به خود ديد (12: ج 2، ص 2048-2049).
كتابخانه‌هاي مدارس ديني. كهن‌ترين مدرسه‌اي كه در قزوين از آن ياد شده، مدرسه‌اي است كه به همت صاحب بن عبّاد در قرن چهارم و در جوار مسجد منسوب به طاق هاروني ساخته شد و داراي كتابخانه‌اي بود كه علاقه‌مندان از آن بهره مي‌بردند (19: ج 2، ص 1196).
كتابخانه مدرسه حيدريه نيز توسط ملكشاه سلجوقي (445-485 ق.) در قزوين داير گرديد و از كتابخانه‌هاي معتبر و نفيس آن زمان به‌شمار مي‌رفت و به شيعيان تعلق داشت. ملاخليل غازي قزويني (1001-1089 ق.) از علماي بزرگ آن زمان، در جوار مدرسه غازي در قزوين، كتابخانه عظيمي بنا كرد كه مورد استفاده دانشجويان علوم ديني قرار داشت (20: 50، 150). از كتابخانه‌هاي مدارس ديني كنوني قزوين مي‌توان به كتابخانه حوزه علميه قزوين اشاره كرد كه در 1368 تأسيس شد و داراي مجموعه‌اي در حدود 3500 جلد كتاب، 1500 جلد نسخه‌خطي، و 100 عنوان نشريه است (5: 33).
كتابخانه‌هاي شخصي و خانداني. قزوين از قرن سوم هجري يكي از مراكز مهم علمي محسوب مي‌شد و علما و نويسندگان بزرگي چون ابن ماجه (؟ - 273 ق.)، عمادالدين زكرياي قزويني (؟ - 682 ق.)، حمدالله مستوفي (؟ - 750 ق.)، عبيد زاكاني (؟ - 772 ق.)، و علامه دهخدا (1297 ق. /1334 ش.) را در خود پرورش داده است. عبدالجليل قزويني (قرن 6 ق.)، مؤلف كتاب معروف النقض، از متكلمان و دانشمندان شيعي و از تاريخنگاران كتابخانه‌هاي اسلامي، از اين سرزمين برخاسته است (6: 18-19؛ 19: ج 2، ص 1031). قديمي‌ترين كتابخانه شخصي قزوين، كتابخانه معروف ابوسيف قزويني (393-488 ق.) است. اين كتابخانه داراي مجموعه‌اي غني از نسخه‌هاي خطي بود كه بيشتر آنها در قحطي بزرگ مصر از كتابخانه سلطنتي خريداري شده بود. از جمله آثار موجود در آن، فرمان انتصاب قاضي القضات عبدالجبار معتزلي با دست‌خط صاحب بن عبّاد وزير آل بويه است (6: 18-19؛ 19: ج 2، ص 1030-1031). از قرن دهم به‌بعد كتابخانه‌هاي شخصي متعددي در اين منطقه پديدار شد، كتابخانه شاه مبارك قزويني (؟ -966 ق.) و كتابخانه ميرزامخدوم شريفي ملقب به "اشرف" (قرن 10 ق.) از نخستين كتابخانه‌هاي شخصي معتبر اين دوره است (17: ج 2، ص 412، 483؛ 19: ج 2، ص 1037).
كتابخانه سلطان ابراهيم ميرزا صفوي (؟-984 ق.) از حيث نسخه‌هاي خطي و هنري بسيار غني و نفيس بوده است. در اين كتابخانه خوشنويسان نامي چون شيخ محمد سبزواري و علي اصغر كاشي، آثار هنري بسياري به‌وجود آوردند و عيسي تبريزي نيز مدت‌ها سمت كتابداري آن را بر عهده داشت. اين كتابخانه توسط همسر سلطان ابراهيم، به آتش كشيده شد تا به‌دست دشمن نيفتد (17: ج 2، ص 848؛ 20: 133-135). يكي از كتابخانه‌هاي وابسته به آن "كتابخانه عامره" است كه مجموعه‌اش مورداستفاده دانشمندان و رجال درباري بوده است(1: 169). شاه محمد خدابنده (985-996 ق.) نيز كتابخانه معتبري در قزوين داشت كه خواجه عبدالعزيز نقاش (از شاگردان بهزاد) كتابداري آن را بر عهده داشت (22: ج 2، ص 134). ملا محمد ملائكه قزويني (؟-1200 ق.) نيز داراي كتابخانه نفيسي بود كه توسط مخالفين وي به آتش كشيده شد (19: ج 2، ص 1053).

از جمله كتابخانه‌هاي شخصي قابل ذكر در قرن ،13 كتابخانه ملا محمد تقي برغاني‌قزويني معروف به "شهيد ثالث" (؟ ـ 1264 ق.)، كتابخانه نوروزعلي تبريزي قزويني، كتابخانه رضي قزويني، كتابخانه ام‌كلثوم قزويني، و كتابخانه ملا محسن طالقاني قزويني است كه مجموعه اين كتابخانه‌ها بعدها يا وقف عام شد و يا پس از مرگ بانيان آنها دستخوش تاراج گرديد (17: ج 1، ص 73؛ 19: ج 2، ص 1105-1114؛ 22: ج2، ص153). عبدالجواد حاج سيد جوادي (؟ - 1278 ق.) سرسلسله خاندان حاج سيد جوادي، كتابخانه‌اي نفيس و بزرگ در قزوين تأسيس و آن را وقف استفاده "فرزندان پسر" اين خاندان و طالبان علم كرد (6: 183؛ 7: ج 7، ص 42).
كتابخانه‌هاي عمومي. نخستين كتابخانه عمومي استان به‌سبك جديد، در 1346 ش. در شهر قزوين تأسيس شد. اين كتابخانه در 1370 داراي مجموعه‌اي در حدود 4000 جلد بوده است (11: 547). تا پايان سال 1378 تعداد كل كتابخانه‌هاي عمومي اين استان به 22 واحد رسيد. كتابخانه عمومي تاكستان (تأسيس 1354 با 7000 جلد كتاب)، كتابخانه عمومي آبيك (1356 با 6000 جلد)، و كتابخانه عمومي امام خميني قزوين (1379 با 80000 جلد) در زمره اين كتابخانه‌ها قرار دارند (16: 8). تعداد كل كتابخانه‌هاي عمومي استان قزوين (طبق آمار سال 1382)، 29 باب با مجموعه‌اي در حدود 395400 جلد كتاب، 6100 نفر عضو، و تعداد مراجعان 455600 نفر مي‌باشد (11: 525، 529؛ 8: 1؛ 21). افزون بر اين، تعدادي كتابخانه عمومي وابسته به جمعيت هلال احمر جمهوري اسلامي ايران نيز در استان وجود دارد كه (طبق آمار سال 1376) داراي مجموعه‌اي بيش از 4000 جلد بوده است (14: 34).
در 1382، تعداد كتابخانه‌هاي مساجد استان 20 واحد و مجموعه كل آنها در حدود 895,37 جلد بوده است (21؛ 18: 1).
در سال 1336، نخستين كتابخانه كودكان و نوجوانان استان، در شهر آوج گشايش يافت و از آن پس كتابخانه‌هاي ديگري نيز در سطح استان تأسيس شدند. از جمله: كتابخانه كودكان و نوجوانان قزوين در 1353، و كتابخانه تاكستان در 1377. طبق آمار سال 1382، كتابخانه‌هاي كودكان و نوجوانان استان 9 واحد بوده كه جمعآ در حدود 361,89 جلد كتاب داشته‌اند (21). طبق آمار سال 1378 نيز، 27 كتابخانه با مجموعه‌اي در حدود 73000 جلد كتاب و 7600 نفر عضو در روستاهاي اين استان مشغول به فعاليت هستند (15: 75).
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. كتابخانه مسعوديه متعلق به مدرسه اميد قزوين، در 1325 ق. به‌دست شيخ‌الاسلام مسعودي افتتاح شد (3: 676). اين كتابخانه نخستين كتابخانه آموزشگاهي استان به شمار مي‌رود. تا پيش از 1327 ش. نيز كتابخانه‌هاي آموزشگاهي متعددي به سبك جديد در استان تأسيس شدند. كتابخانه دبيرستان پهلوي، كتابخانه دبيرستان علامه قزويني، و كتابخانه دبيرستان شاهدخت از جمله اين كتابخانه‌ها بودند. موجودي اين كتابخانه‌ها در آن سال، حدود 2000 جلد كتاب بود (17: ج 1، ص 632). تا پايان سال 1382، تعداد كل كتابخانه‌هاي آموزشگاهي، 782 واحد با مجموعه‌اي بالغ بر 1180038 جلد كتاب بود (21).
كتابخانه‌هاي تخصصي. تا پايان سال 1382، تعداد كتابخانه‌هاي تخصصي اين استان 4 واحد با حدود 32810 جلد كتاب بود (21). يكي از اين كتابخانه‌هاي تخصصي، كتابخانه زندان مركزي قزوين است كه مجموعه‌اي بالغ بر 7700 جلد كتاب و 20 عنوان نشريه دارد (5: 183).
كتابخانه‌هاي دانشگاهي. قديمي‌ترين كتابخانه دانشگاهي اين استان در 1350 و با نام كتابخانه مجتمع آموزش عالي دهخدا در شهر قزوين تأسيس شد. اين كتابخانه در بدو تأسيس با مجموعه‌اي در حدود 1000 جلد كتاب و 2 كارمند آغاز به‌كار كرد و 2 سال بعد از پيروزي انقلاب اسلامي به دانشگاه بين‌المللي امام خميني قزوين تغيير نام داد. در حال حاضر (1382)، اين كتابخانه در حدود 70000 جلد كتاب و 300 عنوان نشريه (فارسي و لاتين) دارد (5: 74).
ديگر، كتابخانه دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي و درماني قزوين است كه در 1369 تأسيس شد و طبق آخرين آمار (1382) داراي مجموعه‌اي در حدود 19000 جلد كتاب و 80 عنوان نشريه است (4: 37؛ 5: 165؛ 15: 68-69).
طبق آمار سال 1382 اين استان 14 باب كتابخانه دانشگاهي با مجموعه 129299 جلد كتاب دارد (21).

مآخذ: 1) افشار، ايرج. "كتابداري در كتابخانه‌هاي قديم ايران". بررسي‌هاي تاريخي. س. نهم، 2 (1353): 169؛ 2) "الموت". دايره‌المعارف اسلاميه (ايران). ج 8، ص 157؛ 3) انصاري، نوش‌آفرين. "كتابخانه‌هاي ايران از تأسيس دارالفنون تا انقلاب مشروطيت". آينده. س. دهم، 10 و 11 (دي و بهمن 1363): 667-679؛ 4) تعاوني، شيرين (خالقي)؛ عزيزي، ايراندخت. راهنماي مراكز اسناد و كتابخانه‌هاي تخصصي، اختصاصي و دانشگاهي. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1370؛ 5) تعاوني، شيرين (خالقي)؛ عزيزي، ايراندخت و عالمي، زهرا. راهنماي كتابخانه‌هاي تخصصي و دانشگاهي ايران، به‌انضمام راهنماي كتابخانه‌هاي زندان. تهران: كتابخانه ملي اسلامي ايران، 1382؛ 6) حاجي آقامحمدي، عباس. سيماي استان قزوين. قزوين: انتشارات طه، 1377؛ 7) "خاندان حاج سيدجوادي". دايره‌المعارف تشيع. ج 7، ص 42؛ 8) "خلاصه گزارش نيمه دوم 1378 كتابخانه‌هاي عمومي كشور". تهران هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه مديريت مطالعات و برنامه‌ريزي‌هاي پژوهشي، 1378 (پلي كپي)؛ 9) خيري، محمود. فرهنگ سخنوران و سرايندگان قزوين. قزوين: انتشارات طه، 1370؛ 10) سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور. "پايگاه اطلاع‌رساني مركز آمار ايران". به نقل از http://www.sci.org.ir/persia/index.htm. [11Apr.2005]؛ 11) شناسنامه كتابخانه‌هاي عمومي كشور. تهران: هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه، 1370؛ 12) "قزوين". دايره‌المعارف فارسي ]مصاحب[. ج 2، ص 2048-2049؛ 13) كي‌منش، عباس. "كتابخانه‌هاي ايران در ادوار نخستين و ميانه تمدن اسلامي". در نامه شهيدي: جشن نامه استاد دكتر سيدجعفر شهيدي. به اهتمام علي‌اصغر محمدخاني؛ ويراستار حسن انوشه. تهران: طرح‌نو، 1374، ص 787-788؛ 14) گزارش فرهنگي كشور .1376 تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، معاونت پژوهشي و آموزشي، مركز آمار و برنامه‌ريزي پژوهش‌هاي فرهنگي و هنري، 1378؛ 15) گزارش فرهنگي كشور 1378. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1381؛ 16) "گشايش كتابخانه امام خميني قزوين". همشهري. 25 شهريور 1379؛ 17) گلريز، محمد علي. مينو در باب الجنه قزوين. قزوين: انتشارات طه، 1377؛ 18) "ليست كتابخانه‌هاي مساجد و امكانات موجود در آنها به تفكيك استان‌ها". تهران: ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد، مديريت امور كتابخانه‌ها، 1378 (پلي كپي)؛ 19) مدرس، محمدعلي. ريحانه الادب در شرح احوال و آثار علما و عرفا ... از آغاز تا عصر حاضر. تهران: كتابفروشي خيام، 1369؛ 20) ورجاوند، پرويز. سيماي تاريخ و فرهنگ قزوين. تهران: نشر ني، 1377؛ 21) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. نامه اداري. مورخ 13 شهريور 1384؛ 22) همايونفرخ، ركن‌الدين. كتاب و كتابخانه‌هاي شاهنشاهي ايران: ج 2: تاريخچه كتابخانه‌هاي ايران از صدر اسلام تا عصر كنوني. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، اداره‌كل نگارش، 1347؛ 23) ياقوت حموي، ياقوت بن عبدالله. معجم البلدان. بيروت: دارالاحياء التراث العربي، 1399 ق.= 1979 م.= 1358.
تدوين: مهناز عليجاني

منبع: دايره المعارف اطلاع رساني و كتابداري

كتابخانه‌ها و كتابداري در قزوين

مطالب مشابه :

اولویت دانشگاه های غیرانتفاعی قزوین

مدير عامل تيم فوتبال كاسپين قزوين عنوان داشت : ديدار حساس تيم كاسپين قزوين با صنعت ساري براي صعود

اصلاحات دفترچه راهنماي انتخاب رشته هاي تحصيلي (دفترچه شماره2) و كد رشته محل هاي جديد آزمون كارداني ب

درياي خزر يا درياي كاسپين

دانشگاه آزاد اسلامي قزوين، فاتح ليگ ربات‌هاي زيردريايي شد

استان قزوين- آيينه تاريخ و طبيعت ايران

راهنمای انتخاب رشته کاردانی به کارشناسی 89 رشته کامپیوتر - قسمت دوم

نام و کد موسسات غیر دولتی - غير انتفاعي سراسر کشور

رئيس‌المجاهدين

كتابخانه‌ها و كتابداري در قزوين