ثنویت در دین زرتشتی آری یا نه ؟

حمزه رامین/منتقدان و بعضا مخالفان دین زرتشتی به پدیده ای به نام « ثنویت » یا « دو خدایی » در این دین معتقدند . به اعتقاد این محققان ، در دین زرتشتی دو خدای هم تراز و هم پایه به نام های « اهورا مزدا » و « اهریمن » وجود دارند که اولی خدای خوبی ها و نیکی ها و دومی خدای پلیدی ها و زشتی ها است . آنان در برداشت های خود از این دین به این موضوع معتقدند که این دو خدا به اعتقاد زرتشتیان از همان اول وجود داشته اند و با هم در مبارزه بوده و هستند .

به اعتقاد نگارنده برای شناخت دقیق هر دینی باید به گفتار ، کردار و پندار مبلغ اولیه آن دین ( رسول آن دین ) توجه کرد . از آنجایی که دین مورد بحث ما دین زرتشتی است و بر کسی هم پوشیده نیست که پیامبر این دین حضرت زرتشت و کتاب مقدس این دین هم اوستا است ، بنابراین باید برای تحقیق و پژوهش در مورد دین مذکور به سراغ گفته های پیامبر این دین که در بخش گات های اوستا آمده است رجوع نمود . ( البته ما به تناوب و در حد نیاز از دیگر بخش های اوستا هم مطالبی نقل میکنیم اما تاکید ما بر بخش « یسنا » ی اوستاست که گات ها در آن واقع شده است )

در یسنای 28 بند 5 چنین آمده است : « اهورامزدای یگانه آن کسی است که بزرگتر از همه است . »

در یسنای 44 بند 7 آمده است : « مزدا اهورا خدای دانا و مقدس است . »

در یسنای 28 بند 8 آمده است : « ای کسی که آرزوهای ما از تو برآورده شده و امید بهشت ما به سوی توست . »

هم چنین در یکی از دعاهای زرتشتیان چنین آمده است : « خشنودی اهورامزدا و ستایش به نام مقدس او سزاست که بوده ، هست و خواهد بود . خداوندی که حاکم بر روح است و به ذات خود یکتا و قائم است . اهورایی که بزرگترین و داناترین آفریننده و پرورش دهنده و افزون کننده و بخشاینده است . مقدس و دادگر و قادر مطلق است . »

در یسنای 12 بند 1 آمده است : « من ( زرتشت ) اهورامزذا را آفریننده همه چیز میدانم و استوارم بر اینکه او نیکی و راستی محض است ، فروغ مند است ، دانا و تواناست و همه نیکی ها از اوست . نظم و قانون طبیعت که در سراسر گیتی دیده میشود از او بوجود آمده است و کره های درخشان از فروغ بی پایان او درخشانند . »

خب دوستان ! از شما دعوت میکنم که یک بار دیگر عبارات بالا را خوانده و درباره آن بیندیشید .

در عبارت اول بدون شک واژه های « یگانه » و « بزرگتر » بیش از دیگر کلمات بار معنایی دارند . یک بار دیگر توجه کنید ! حضرت زرتشت معتقد است که « اهورامزدا » یگانه یعنی یکتا ، تنها و بدون شریک است و از آنجا که زرتشت میگوید : « بزرگتر از همه » پس این همه شامل اهریمن هم میشود . بنابراین اگر اهورامزدای زرتشت از اهریمن بزرگتر است ، دیگر نمیتوان او را هم تراز و شریک اهورامزدا دانست ؛ بلکه اهورامزدا همانگونه که گفته شد از او بالاتر و بزرگتر است .

در عبارت موسوم به دعای زرتشتیان ، آنان معتقد به وجود خدایی هستند که « بوده » ، « هست » و « خواهد بود » . هم چنین در این دعا آمده : « خدایی که حاکم بر روح است » و « به ذات خود یکتا و قائم است » . بنابراین خدای زرتشتیان چنانکه در این دعا آمده خدایی ازلی و ابدی بوده ، بر روح آفریدگان حاکم و دارای توحید ذاتی است و چنانکه مستحضرید هیچ کدام از این تفکرات با خدایی که امروزه ما به عنوان خدای یکتا می شناسیم در تضاد و تعارض نیست .

در دعای مورد بحث به « داناترین آفریننده ، دادگر و قادر مطلق » بودن خدای مورد پرستش زرتشتیان اشاره شده است و هرگز گفته نشده که « اهورامزدا » از نظر قدرت ، دانایی ، توانایی و . . . با « اهریمن » یکسان و برابر است .

در یسنای 12 بند 1 ، زرتشت با صراحت ، نظر خود در مورد خدای خود یا همان اهورامزدا را این چنین بیان میکند : « اهورامزدا را آفریننده همه چیز میدانم . »

آیا به نظر شما عبارت « همه چیز » شامل اهریمن نمیشود ؟ اگر جواب منفی است باید گفت که بهتر نبود زرتشت این عبارت را به کار میبرد : « اهورامزدا را آفریننده همه چیز میدانم غیر از اهریمن ، زیرا که توانایی آن ( خلق اهریمن ) را ندارد . » یا « اهورامزدا را آفریننده همه چیز میدانم مگر اهریمن ، که در آفرینش با اهورامزدا برابر است . »

به راستی چرا زرتشت دو عبارت اخیر را به کار نمی برد ؟ بدون شک زرتشت میدانسته که اظهار نظر او به عنوان پیامبر و آورنده این دین مورد استفاده پیروان و حتا منتقدان و مخالفان او قرار خواهد گرفت . با تکیه بر همین اصل است که زرتشت این چنین با صراحت و رک گویی تمام ، اعتقاد خود در مورد آفرینش همه چیز ( حتا اهریمن ) توسط اهورامزدا را بیانمیکند تا دیگران و به خصوص پیروان او هم این رویه را برگزینند و بدانند که این دو ( اهورامزدا و اهریمن ) هرگز در سطح قرار نداشته ، ندارنمد و نخواهند داشت .

اگر چه نمونه های بالا به عنوان دلایلی انکار ناپذیر تا حدود بسیاری یکتاپرستی حضرت زرتشت و پیروان او را روشن میکند اما نگارنده برای بسط بیشتر موضوع عبارات دیگری از اوستای مقدس ذکر میکنم ؛ شاید از این طریق ابهامات بهتر برطرف شوند .

زرتشت در یسنای 44 بندهای 3 تا 5 برداشت ذهنی خود از اهورامزدا را چنین بیان میکند : « { اگر تو نه ، پس } کیست که به خورشید و ستارگان راه { گردش و چرخش } بخشیده است ؟ به نیروی چه کسی ماه بالا می آید و دوباره می کاهد ؟ کیست که آب و گیاه را آفریده است و به باد و ابر نیرو بخشیده است ؟ »

بنابراین درمی یابیم که حضرت زرتشت بدون کمترین شک و تردیدی آفرینش آب و گیاه و ( به تبع آن همه چیز را ) از جانب اهورامزدا میداند . نیروی باد و ابر و راه گردش خورشید و ستارگان را از جانب اهورامزدا میداند .

آیا اهورامزدای حضرت زرتشت که همه چیز را آفریده و نیروی همه چیز از اوست ، نمیتواند اهریمن را شکست دهد و نیست و نابود کند ؟

اگر با این همه مدرک متقن و مستند هنوز هم افرادی یافت میشوند که قانع نشده اند که زرتشت و پیروان او یکتاپرست بوده و هستند ، پس آنها را به خواندن و دیدن نام های خدای زرتشتیان ( اهورامزدا ) در دین آنان دعوت میکنیم .

در دین زرتشتی برای اهورامزدا که خدای آنان است ، 101 نام وجود دارد که ما به اختصار چندتای آن را که گره مشکل ! ما را باز میکنند در این جا ذکر میکنیم :

1- هروسپ توان ( توانی مطلق ) ، 2- هروسپ آگاه ( دانای مطلق ) ، 3- ابده ( بی آغاز ، ازلی ) ، 4- ابی انجام ( بی انجام ، ابدی ) ، 5- جمغ ( از همه بالاتر ) ، 6- پرورا ( پرورنده ) ، 7- خروشید توم ( بی نیازترین ) ، 8- واسنا ( در همه جا حاضر ) ، 9- مینوستی گر ( آفریننده جهان مینوی ، آفریننده جهان آخرت ) ، 10- امینوگر ( آفریننده جهان مادی ) ، 11- گرکر ( سازنده کل ، سازنده همه ) ، 12- ازمان ( بی زمان ، جاوید ) ، 13- اخوان ( بی خواب ) ، 14- آمشت هشیار ( همیشه هشیار ) ، 15- اورمزد ( دانای مطلق ) ، 16- خداوند ( خداوند ) ، 17- وسپار ( آفریننده همه ) ، 18- اهو ( حاکم مطلق ) ، 19- داور ( داور ) ، 20- فرشوگر ( رستاخیز کننده ) ، 21- هدهه ( به خودی خود پیداشده ) ، 22- همید ( امید همه به اوست ) ، 23- انوشک ( بی مرگ ) ، 24- ورون ( بی نیاز ) ، 25- ادوای ( یکتا ) ، 26- آیختن ( بی شریک ) ، 27- همارنا ( شمارنده گناه و ثواب ) ، 28- اترس ( بی ترس و بیم ) ، 29- ابیش ( بی رنج )

حال از نام های خدای زرتشتیان برای رد مبارزه خیالی اهورامزدا و اهریمن و هم چنین رد « ثنویت » کمک میگیریم .

اگر ما این گفته منتقدان و مخالفان را بپذیریم که اهورامزدا و اهریمن هم تراز و هم نیرو هستند ، در مبارزه ای دائم بوده ، هستند و خواهند بود و قصد شکست دادن و نابودی همدیگر را دارند ، بنابراین از آنجاییکه به زعم منتقدان ، تمام ویژگی های اهورامزدا و اهریمن برابرند ، پس باید بپذیریم که شانس پیروزی بر دیگری برای هرکدام از این دو نیز برابر است ! بنابراین همان قدر که امکان شکست و نابودی اهریمن توسط اهورامزدا مجود دارد ، به همان اندازه هم امکان پیروزی اهزیمن بر اهورامزدا وجود دارد ! اما آیا این حقیقت دارد ؟ جواب این پرسش را با تکیه بر معانی اسامی اهورامزدا که در بالا ذکر شد میدهیم .

1- اگر شانس نابودی هریک از این دو توسط دیگری برابر باشد ، پس اهریمن قادر خواهد بود که اهورامزدا را نابود کند ، اما اولین اسمی که در بالا ذکر شد ( توانای مطلق ) نشان دهندن این است که تنها اهورامزدا توانای مطلق است و این بدین معنی است که تنها اهورامزدا قادر است هرکاری را انجام دهد ( حتا نابودی اهریمن ) و اهریمن هرگز توانایی نابودی « توانای مطلق » را نخواهد داشت و به عبارت ساده تر ، توان اهریمن و اهورامزدا برابر نیست و اهورامزدا نسبت به اهریمن در جایگاه بالاتریث قرار دارد .

2- اگر توان این دو خدا ! برای نابودی یکدیگر برابر است ، پس بازهم اهریمن قادر خواهد بود که اهورامزدا را نابود کند و این نابودی هر زمان که اتفاق بیافتد ، همان زمان ، زمان مرگ ، نیستی و نابودی اهورامزدا خواهد بود ، در حالی که زرتشتیان معتقدند که خدای آنان « ابی انجام » ، « ازمان » ، « انوشک » و « ابیش » است . یعنی نه تنها جاوید و بی مرگ است بلکه « ابیش » یا بی رنج و گزند است . به عبارت دیگر نه تنها قابل نابودی نیست بلکه هیچ کس و هیچ چیز نمیتواند حتا رنجی ( ولو کوچک ) به او برساند . پس اهریمن هم نمیتواند گزندی به او برساند ( چه رسد به اینکه بخواهد او را نابود کند !) . بنابراین باز هم هم پایگی اهریمن و اهورامزدا و ثنویت در دین زرتشتی رد میشود .

3- بنا به اعتقاد پیروان دین زرتشتی ، خدایی یکتای آنان ، رستاخیز کننده و داور کردار همه جهانیان است . بنابراین اگر اهریمن بتواند فبل از رستاخیز و روز داوری اهورامزدا را بکشد ، در آن صورت چه کسی رستاخیز کننده و داور خواهد بود ؟ قطعا کسی میتواند رستاخیز و داو.ری کند که پس از مرگ همه آفریدگان ( حتا اهریمن ) در گذز زمان ، خود ، سالم ، جاوید و بدون عیب و نقص باقی بماند ، پس باز هم یک نفر پیروز این میدان خواهد بود و آن بدون شک اهورامزدا است .

4- این بار در میان این نام ها ، نام هایی را بررسی میکنیم که در برگیرنده « همه » هستند . یکی از این نام ها که در بالا برای اهورامزدا ذکر شد ، « جمغ » است که معنی آن همان گونه که گفته شد « از همه بالاتر » میباشد . بدیهی است که اگر اهورامزدا از « همه » بالاتر است ، پس قطعا اهریمن هم زیر مجموعه این « همه » قرار میگیرد . به عبارت دیگر اهورامزدا از اهریمن بالاتر است { یا برتر است } . یکی از این نام ها « گرکر » است به معنی « سازنده همه » . اگر اهورامزدا همه را آفریده ، آیا ممکن نیست که اهریمن هم آفریده خود او باشد ؟ یا نام دیگر اهورامزدا « وسپار » است که « آفریننده همه » معنی میدهد و قطعا این همه شامل اهریمن هم میشود . بنابراین اهریمن که خود آفریده و مخلوق اهورامزداست ، چگونه میتواند با او برابر باشد و حتا با او درآویزد ؟ این غیر ممکن به نظر میرسد که خالق نتئاند مخلوق خود را شکست دهد و حتا با او هم توان باشد ؟!

5- یکی دیگر از نام های اهورامزدا در اوستا که در بالا ذکر شد ، « آیختن » به معنی بی شریک است . اگر مساله « ثنویت » در این دین حقیقت داشته باشد ، پس همانطور که منتقدین اذعان دارند ، باید دوخدای همزمان وجود داشته باشند و در آن واحد حکومت کنند . حال سوالی که در اینجا مطرح میشود این است که اگر در دین زرتشتی ثنویت وجود دارد و حضرت زرتشت ( و به تبع آن پیروان او یا همان زرتشتیان ) به آن اعتقاد داشته و دارند ، پس چگونه است که با چنین صراحتی اهورامزدا ، بی شریک نامیده شده و جایی برای حکومت اهریمن ( به عنوان خدای بدیها ) باقی نمانده است ؟

6- به نظر نگارنده تنها پاسخ منطقی و قانه کننده این است که حضرت زرتشت یکتاپرست بوده و منتقدین مذکور ، تفکرات و برداشت های سطحی خود را به ناروا به این پیامبر یکتاپرست و پیروان او نسبت میدهند و سعی در انحرافی نشان دادن این پاک دارند .

بنا به نظر استاد پرویز رجبی در کتاب هزاره های گمشده « برداشت نادرست ، بیشتر ناشی از معنی کردن استدلالی و مکانیکی واژه همزاد است . پیداست که زرتشت این واژه را برای نشان دادن همزمانی دو پدیده عاری از پیوند با یکدیگر برگزیده است . زرتشت با بیان دومینوی همزاد می خواسته است به پدیداری نیروی مخرب از اهورامزدا اشاره کند ، اما نه به این معنا که نیروی مخرب از ابتدا گوهری بد بوده است ، بلکه با انتخاب خود به بدی گراییده است . در نهایت ، ثنویت مربوط به اهورامزدا و اهریمن نیست ، بلکه ثنویتی است میان راستی و دروغ که خود ، هدف تمام انتخاب ها هستند . در یک جمع بندی ، یا تکیه بر گات ها ، اهورامزدا خدای متعالی است و خالق همه مادیات و معنویات که . . . »

به نظر نگارنده دیدگاه استاد رجبی مبنی بر اینکه نیروی مخرب « اهریمن » از اهورامزدا پدید آمده ، کاملا درست است ؛ زیرا تمام شواهد وقرائن تاییدکننده این نظر است ؛ چنانچه تمام نام های اهورامزدا بر این نکته دلالت دارند که اهورامزدا شریکی ندارد ، گزندی به او نمیرسد ، نمی میرد ، همه را آفریده و . . .

در یسنای 31 بند 17 زرتشت به صراحت میگوید : « کدام یک از این دو بزرگتر است ؟ کسی که دانا و پیرو راستی است ، یا کسی که نادان است و به دروغ گرویده است ؟ »

در یسنای 31 بند 19 میگوید : « ای مردم به کسی گوش دهید که دانا و طرفدار راستی باشد . »

در یسنای 20 بند 2 میگوید : « به سخنان میهن گوش دهید و با اندیشه روشن به آن بنگرید و میان راستی و دروغ را خود تمیز دهید . »

یسنای 30 بند 8 : « ای مزدا هنگامی که کیفر تو برای گناهکاران فرا رسد ، وهومن به فرمان تو کشور جاودانی را برای کسانی بیاراید که دروغ را در بند نموده و به دست راستی سپارند . »

یسنای 43 بند 15 : « هنگامی تو را مقدس شناختم ای اهورامزدا که وهومن بر من ظاهر شد و مرا آگاه ساخت که نباید خشنودی دروغ پرستان را خواستار شد زیرا آنان دشمن پیروان راستی اند . »

در تمام بند های بالا نبرد ، تضاد و ثنویت میان دو عنصر راستی و دروغ به چشم میخورد . به راستی چرا هرگز در بند های بالا ذکری از پیروان اهورامزدا و اهریمن به میان نیامده است ؟ شاید جواب درست این باشد که هرگز اهریمن در مقام و منزلتی نیست که با اهورامزدا درگیر شود ؛ بلکه هرچه هست مربوط به تقابل طرفداران شر و طرفداران خیر و راستی به عنوان مخلوقات اهورامزدای یکتاست .

شاید این گفته آقای رجبی در اینجا خود را بیشتر نشان دهد که : « نیروی مخرب از اهرامزدا پدید آمده است و در ابتدا گوهری بد نبوده بیکه با انتخاب خود به بدی گراییده است . »

شاید این مساله بی شباهت به مساله « شیطان در دین اسلام نباشد . شیطان هم که یم نیروی شر و طرفدار دروغ است اما باز هم مخلوق خداست ( البته مخلوقی ناخلف ) . در روایات دینی اسلام آمده است که شیطان هم در ابتدا فرشته و مقرب درگاه خداوند بوده و حتا بنا به روایتی شیطان 6000 سال عبادت خداوند را به جای می آورده است ، اما کاملا اختیاری ( و البته در اثر حسد ) به بدی گرایید و به مرتبه ای رسید که امروزه نماینده تمام خباثت ها و بدیها و کژی هاست . شاید اهریمن هم این چنین باشد که مخلوق اهورامزداست اما به ذات خود و در ابتدا بدگوهر و نماینده بدی و دروغ نبوده اما پس از مدتی به سمت بدی و ناراستی گرایش پیدا کرده است و به جنگ خوبی ها و راستی ها میرود . در روایات دینی اسلام آمده است که پس از این که شیطان از بارگاه خدای تعالی رانده شد ، از خداوند خواست که به او اجازه دهد که تا روز قیامت زنده بماند و به وسوسه کردن فرزندان آدم و حوا بپردازد . برداشت نگارنده از این قضیه چنین است که شیطان با وسوسه آدمیان قصد دارد تا به صورت غیر مستقسم به مبارزه با خداوند بپردازد ، زیرا میداند که هرگز در مقامی نیست که به مبارزه مستقیم روز بیاورد . اگرچه هدف شیطان از این مبارزه غیر مستقیم در نهایت گمراه کردن تمام انسان هاست و هرگز هدف شیطان و اهریمن یکی نیست اما در ظاهر شباهت های بسیار زیادی دارند ، از جمله :

1. هر دو در ابتدا گوهری نیک بوده اند .

2. هر دو به اختیار به بدی گرویده اند .

3. هر دو با راستی و درستی در ستیزند .

4. هر دو، مخلوق و آفریده کسی ( چیزی ) هستند که در حال حاضر ( حد اقل در ظاهر ) در حال مبارزه با اویند .

پس با توجه به آموزه های دین زرتشتی از پدیده ثنویت چنین برداشت میشود که :

حضرت زرتشت و پیروان او یکتاپرست بوده و هستند و معتقد به وجود خدایی یکتا و یگانه به نام « اهورامزدا » هستند . خدای آنان به اعتقاد خودشان خدایی یگانه ، بی مرگ ، بی رنج ، قادر ، دانا ، توانا و . . . است که همه آفریدگان ( از جمله ایریمن ) را آفریده است . این خدا شاهد و ناظر بر تمام اعنال موجودات است و روزی خواهد آمد که رستاخیز بهد پا میکند و اعمال آفریدگان را داوری خواهد کرد .

اهریمن که پدیده ای زشت است ( با تمام زشتی اش ) مخلوق اهرامزداست و هرگز بین این دو مبارزه ای ( آنچنان که منتقدین می انگارند ) وجود نداشته و ندارد و اهرین در نهایت به صورت غیرمستقیم و با گمراه کردن مخلوقات اهورامزدا سعی در تقابل با اهورامزدا دارد .

اهریمن هرگز پدیده ای هم تراز با اهورامزدا نیست ، زیرا تمام نام های اهورامزدا در این دین از جمله هروسپ توان ، ابی انجام ، جمغ ، گرکر ، ازمان ، وسپار ، اهو ، هدهه ، انوشک ، ادوای ، آیختن ، اترس ، ابیش و . . . نشان دهنده برتری تمام و کمال اهورامزدا بر اهریمن است .

زرتشت در جای جای کتاب مقدسش ، مردم را به دو گروه طرفدار راستی و طرفدار دروغ تقسیم میکند و هرگز از تقسیم بندی ای مانند « طرفدار اهرامزدا » و طرفدار « اهریمن » استفاده نمیکند . دلیل این امر هم این است که زرتشت هرگز در ذهن خود چنین تلقی و برداشتی نداشته است .

اهریمن هیچ چیز حتا بدی ها و دروغ را نیافریده ، یلکه فقط و فقط آنها را نمایندگی میکند . زیرا با توجه به نام های اهورامزدا در دین زرتشتی از جمله گرکر « سازنده همه » ، و وسپار « آفریننده همه » این حقیقت بر ما نمایان میشود که همه چیز را اهورامزدا را آفریده و هیچ چیز آفریده اهریمن نیست ؛ بنابراین اگر اهریمن هیچو چیزی را نیافریده ( حتا بدی ها را ) پس بر هیچ چیزی هم حکومت و به عبارت بهتر خدایی نمی کند . بنابراین اهریمن خدا نیست ، حتا خدای بدی ها .

منابع :

1. اصل و نسب و دین های ایران باستان ، عبدالعظیم رضایی ، تهران ، انتشارات در ، چاپ پنجم ، 80

2. تاریخ ادیان و مذاهب ، عباس قدیانی ، تهران ، فرهنگ مکتوب ، 81

3. دین شناسی تطبیقی ، کدارناث تیواری ، سید ابوطالب فنایی و محمد ابراهیمیان ، تهران ، محسن ، 78

4. سروش و آتش ، قاسم آذینی فر ، تهران ، آرویج ، 84

5. گذری بر ادیان ، حجت ا . . . حیدری ، تهران ، خاور زمین ، 81

6. ادیان و مذاهب ، حمیدرضا شاکرین ، قم ، نشر معارف ، 87

7. هزاره های گمشده ، پرویز رجبی ، تهران ، توس ، 80

ثنویت در دین زرتشتی آری یا نه ؟

مطالب مشابه :

گندمان (مختصر تاریخچه)

اعجاز قرآن****تخته چوب پیداشده از کشتی نوح که نام اهل بیت روی آن حک شده!!!

گندمان باستانی پهنایی به پهنای تاریخ

تمدن عیلام

ثنویت در دین زرتشتی آری یا نه ؟