تاثیر موقعیت جغرافیایی عربستان بر توسعه و گسترش اسلام
«تاثیر موقعیت جغرافیایی شبه جزیره عربستان برتوسعه و گسترش اسلام»
مقدمه
با توجه به نقش مکان در وقوع حوادث تاریخی این پرسش مطرح است که مناسب ترین نقطه زمین در سال ششصد وده میلادی برای ظهور آخرین وکامل ترین ادیان توحیدی کدام سرزمین به لحاظ موقعیت جغرافیایی می توانست باشد.نوشته حاضر در پی پاسخ به پرسش فوق،به تاثیر برخی از ویژگی های موقعیت جغرافیایی شبه جزیره عربستان در شکل گیری، تقویت و گسترش اسلام است که در طول تاریخ حیات اسلام کم وبیش استمرارداشته است.در دوران معاصر نیز موقعیت جغرافیایی،وجود اماکن مقدس ومزیت هایی چون ذخایر عظیم انرژی توانایی های تاثیر گذاری شبه جزیره مذ کور خاصه کشور عربستان سعودی را افزایش داده است .مزیت ها و توانایی هایی که اگر در اختیار وحدت و همگرایی و منافع اسلام و منطقه قرار گیرد نقش سازنده ای می تواند ایفا نماید و در غیر این صورت قدرتی است در اختیار تفکر افراطی وتروریستی جهت لکه دار نمودن چهره اسلام،کشتار مسلمانان و واگرایی و تفرقه در جهان اسلام ،تسهیل سلطه بیگانگان بر منطقه وبه یغما رفتن منافع مسلمانان،مصائبی که امروزه شاهد هستیم انجام این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی و کتابخانه ای صورت پذیرفته است.
جزیره العرب در آستانه ظهوراسلام
موقعیت و شرایط جغرافیایی شبه جزیره عربستان پیش از بعثت پیامبر(ص) موجب شکل گیری جامعه ای با خصوصیات و ویژگی های خاص در این سرزمین گردیده بود به دلیل کمبود آب و فقدان شرایط کشاورزی ویک جا نشینی اکثریت مردمان به صورت دسته های چند ده نفری یعنی قبیله،زندگی سختی راتجربه می کردند.این قبایل همواره به دنبال چراگاه از نقطه ای به نقطه دیگر کوچ می نمودند. این سرزمین به حدی خشک و بدون آب وعلف است که اعراب ساکن درآن در انزوا وجدا از جهان متمدن آن روز بسر می بردند.به دلیل وجود بیابان ها وصحراهای خشک،سوزان و پهناور باوجودی که در دل منطقه استراتژیک خاورمیانه واقع است،مهاجمان و جهان گشایان به ناچار درلشکر کشی ها وتهاجمات آن را دور می زدند وبه دلیل شرایط سخت حتی زحمت عبور از آن را به خود راه نمی دادند این وضعیت از طمع وتهاجم وسلطه قدرت های اطراف به جزیره العرب می کاست واز سویی محدودیت عقب افتادگی وانزوای ساکنانش را به دنبال داشت.از این رو می توان گفت این جامعه منزوی در مرحله قبل از شکل گیری تمدن به سر می برد زیرا تمدن از مرحله کشاورزی و یکجا نشینی آغاز می شود.به قول ویل دورانت«مدنیت از کلبه برزگرآغاز می کند،ولی در شهر به گل می نشیند وبار می دهد»
چنانچه در رابطه باشکل گیری تمدن ووجود عناصر اصلی آن معتقد است« در تمدن چهار رکن وعنصر اساسی می توان تشخیص دادکه عبارتند از:پیش بینی واحتیاط در امور اقتصادی،سازمان سیاسی،سنن اخلاقی و کوشش در راه معرفت و بسط هنر. ظهور تمدن هنگامی امکان پذیر است که هرج ومرج و ناامنی پایان پذیرفته باشد،چه فقط هنگام از بین رفتن ترس است که کنجکاوی واحتیاج به ابداع واختراع به کار می افتد و انسان خود را تسلیم غریزه ای می کند که اورا به شکل طبیعی به راه کسب علم و معرفت وتهیه وسایل بهبود زندگی سوق می دهد...
از بررسی اوضاع واحوال جغرافیایی،سیاسی،اجتماعی و اقتصادی جزیره العرب پیش از بعثت پیامبر (ص) به وضوح پیداست که برخی از شرایط آمده فوق یا به کلی در عربستان وجود نداشت ویا به حدی ضعیف بود که امکان ایجاد تمدن در آن فراهم نبود .در عصر جاهلیت جزیره العرب فاقد دولت مرکزی بود و هرج ومرج بی نظمی آن را فرا گرفته بود. تنها سازمان سیاسی اجتماعی در آن قبیله بود وهر قبیله فرهنگ ،آداب ورسوم خاص خود راداشت و جنگ های بین قبایلی به دلیل واگرایی حاکم بر این جامعه بصورت مستمر ادامه داشت.
تاثیر موقعیت جغرافیایی وشرایط آب وهوایی جزیره العرب بر توان رزمی،دفاعی مسلمانان و گسترش اسلام
از جمله عوامل تاثیر گذار به خلقیات ورفتار افراد تاثیر محیط زندگی و جغرافیایی است. این امر در کنار سایر عواملی همچون وابستگی های نژادی،آداب ورسوم و...شاکله شخصیت افراد را می سازد. برخی از متفکرین علوم اجتماعی نقش محیط را در تربیت افراد تا هفتاددرصد دانسته اند.زندگی در شرایط سخت جزیره العرب موجب پیدایش ویژگی هایی چون تهور،بیباکی،سرعت جابجایی و انطباق باشرایط سخت در گیری های تمام نشدنی وآماده باش دائمی اعضای قبیله را در پی داشت و از آنها مردمی ساخته بود که همواره آماده جنگ و نزاع بودند ،وقدرت تهاجمی و دفاعی شان را فوق العاده تقویت نموده بود .
ابن خلدون اندیشمند بزرگ مسلمان در مقدمه مشهورش بر تاریخ در مورد خصوصیات رفتاری و اخلاقی عرب جاهلی مطالبی را ارائه داده است که خلاصه آن چنین است:«اعراب آن عصر در یکی از مراحل ابتدایی تکوین خود که همه انسان ها آن مراحل را می پیمایند به سرمی بردند.طبیعت و چشمگیری آنان،انها را به غارتگیری وویرانگری سوق می داد،بر هرکس و هر قبیله ای که می توانستند می تاختند و هر چه را می یافتند به تاراج می بردند. سپس به پناهگاه های دور از دسترس خود در اعماق صحراها و دره ها می گریختند و اگر بر جایی دست می یافتند آن را به ویرانی می کشاندند.سنگ های ساختمانی را برای بر پا کردن اجاق های صحرایی خود از جا می کندند و تیرهای سقف را برای ستون خیمه های خود فرو می ریختند.اهتمام آنها به غارت و چپاول بود وبه احکام اخلاقی اعتنایی نداشتند.آنان به شجاعت و دلاوری شهره بودند،زیرا که هر یک خود می بایست حافظ جان و مال خود باشند واز خودش و مصالحش دفاع کند از این رو همه آنان همیشه سلاح جنگی خود را همراه داشتند و هر گوشه وکنار را می پیمایند وجنگاوری وخشونت،طبیعت اصلی آنان شده بود»اسلام با ایجاد تحول و انقلاب درونی(جهاد اکبر)این نیرو وتوان را در جهت ارزش های الهی وانسانی تحت عنواني«جهاد فی سبیل الله» به کار گرفت و از آن قدرتی به وجود آورد که نه تنها قادر به دفاع از ارزش های اعتقادی ودینی وخواستگاه اسلام بود. بلکه در اندک مدتی توانست سرزمین های اطراف جزیره العرب را تسخیر نماید . قید فی سبیل الله هدف و ماهیت جهاد را مشخص می کند.وآنرا از بی توجهی و بیهودگی می رهاند واز اغراض فردی سود جویانه،تسلط طلبانه،حیوانانی و وحشیانه عاری و مبرا می گرداند.و از جنگ که معمولا برای آدمکشی،کشورستانی و تاراجگری به پا می شود و مستکبران، تجاوزگران و متعصبان ابله برای ارضای خواسته های حیوانی خود به آن اقدام می کنند متمایز می شود.اوضاع سیاسی واجتماعی جزیره العرب در عصر جاهلیت ومقارن ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان مقارن ظهور اسلام حاکمیت سیاسی واحد و متمرکزی وجود نداشت.عمده ترین علت چنین وضعی موقعیت جغرافیایی وآب وهوای گرم و خشک جزیره العرب بود که امکان کشاورزی و یکجانشینی را از مردمان این سامان سلب کرده بود.در نتیجه آنان مجبور بودند تا در دسته های چند نفره به زندگی قبیله ای تن دهند.
از این روساختار سیاسی جزیره العرب را می توان نوعی ملوک الطوایفی دانست. هر قبیله فرهنگ،آداب وحاکمیت مستقلی برای خودش داشت.به دلیل تعدد وفراوانی قبایل و کمبود منابع در فقدان حاکمیت مرکز،جزیره العرب آن زمان مستعد درگیری های مستمر بین قبایلی بود .
موقعیت تجاری جزیره العرب وتاثیر آن برگسترش اسلام
اکثر نقاط شبه جزیره بخصوص مکه فاقد تولید بود نه زمین کشاورزی ونه تولید کالاونه فراورده هایی که خود مصرف کنند ویا به دیگران عرضه نمایند،بنابراین ساکنان عربستان بخصوص مکه به کار تجارت وسوداگری اشتغال داشتند ونیازهای خود رااز طریق تجارت برآورده می ساختند.اتفاق دیگری که به رونق تجارت از طریق جزیره العرب افزوده بود مسدود شدن جاده معروف ابریشم ومهمترین راه ارتباطی شرق به غرب در نتیجه جنگ های طولانی میان امپراطوری ایران وروم بود.که در نتیجه آن بخشی از کالاها نظیر ابریشم وادویه جات از طریق یمن به مکه و از آنجا به شام مبادله می شد.این امر به شناخت اعراب از سرزمین های اطراف و پختگی آنها افزود و روحیه توسعه طلبی آنها را تقویت نمود،وزمانی از دولتی متمرکز برخوردار شدند وتمامی نیروهای پراکنده ای که قبل از آن صرف فرسایش همدیگر وجنگ های بی حاصل بین القبایلی می شد،متمرکز شدند به همراه سایر عوامل از جمله اعتقادات قوی دینی وانحطاط و ضعف کشور های همجوار موجب شد تا مسلمانان عرب به سرعت این کشور ها را فتح نمایند وگستره نفوذ اسلام راتوسعه دهند.
ظهور دین آیین اسلام در جغرافیای ادیان توحیدی واوضاع فرهنگی ودینی جزیره العرب مقارن ظهور اسلام
خاور میانه به لحاظ دینی و فرهنگی مرکز و خاستگاه ادیان توحیدی همچون آیین حنیف ،یهود،مسیحیت و زرتشتی است .وبیشترین پیروان این ادیان در این منطقه وپیرامونش از قبل از اسلام تاکنون بسر می برند. با توجه به اینکه به مرور برخی از اصول و فروع ادیان مذکور در گذر زمان فراموش یاتحریف شده بود،زمانی که در سال ششصد ده میلادی کاملترین و جامع ترین ادیان آسمانی یعنی اسلام ظهور نمود.بستر و زمینه مناسبی برای قبول و پذیرش آن فراهم بود،چرا که نسیم حیاتبخش اسلام گردوغبار ایام و پیرایه های این ادیان را زدود وگوهر زیبای آیین یکتا پرستی را بر دلهاو وجدان های بیدار نمایان ساخت.اسلام نیامده بود تا سایر ادیان توحیدی را طرد و نفی کند بلکه از این ادیان،کتب آسمانی و پیامبر سلف به بهترین شیوه دفاع نمود.به همه بشریت از جمله پیروان این ادیان توصیه نمود دین در نزد خداوند یکی است و وظیفه و منطق ایجاب می کند کاملترین آن ها یعنی اسلام پذیرفته شود.البته نه با زور و اکراه.همانگونه که قرآن در این رابطه می فرماید:«در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه به خوبی آشکار شده است»(بقره/256) در صورتی که پیروان این ادیان،اسلام را نپذیرفتند اسلام به مسلمانان توصیه می فرماید بر اساس مشترکات با آنها اتحاد و تعامل مثبت داشته باشند.«بگو ای اهل کتاب بیایید بر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد.پس اگر از این پیشنهاد اعراض کردند بگویید شاهد باشید که ما مسلمانیم»(آل عمران/64) موقعیت جغرافیایی خاص جزیره العرب و همجواری آن با حوزه فرهنگی ادیان و مذاهب مختلف،پراکندگی و واگرایی و حالت ملک الطوایفی موجب نفوذ و ترویج مجموعه ای از ادیان ومذاهب به داخل شبه جزیره شده بود و نوعی آشفتگی اعتقادی ایدئولو‍ژیکی را بوجود آورده بود.این وضعیت از یک سو در مواجه با تعالیم غنی اسلام مغلوب می شد و از سویی این اختلاف مانع از اتحاد عقیدتی و فرهنگی علیه اسلام می شد خواسته و نا خواسته بستر مناسبی بود برای تقویت و گسترش اسلام در ادامه به برخی از این ادیان و مذاهب اشاره می شود.
مسیحیت:
از جنوب وشمال به داخل شبه جزیره راه یافته بود و در مناطقی چون ایمن،نجران و حیره پیروان داشت .
یهود:
کیش یهودی از قرن ها پیش از اسلام به داخل شبه جزیره نفوذ یافته بود و برخی از مناطق یهودی نشین پدید آمده بود که مهمترین آن «یثرب»بود.در فدک،خیبر نیز یهودیان مستقر شده بودند و در میان برخی از قبایل عرب نیز پیروانی داشتـ .
آیین زردشت:
کیش زرتشت،مانوی و مزکی در برخی از نواحی از جمله در حجاز و مناطق نزدیک به ایران رونق داشت.یعقوبی در این باب می نویسد«گروهی از عرب به کیش یهود گرویدند،گروهی دیگر مسیحیت راپذیرفتند و گروهی نیز زندیق گشته و به کیش ثنووی در آمدند.
صابئین:
مرکز صائبین در «حران»بوده و آیین آنان تا روم،یونان،بابل و دیگر نقاط جهان نفوذ کرده بود.
ستاره پرستان:
در جاهلیت گروهی از مردم جزیره العرب اجرام آسمانی مانند خورشید،ماه و برخی از ستارگان را پرستش می کردند و نیروهای آنها را در مقدرات و سرنوشت جهان و افراد دخیل می دانستند.برای مثال قبیله خزاعه وحمیر ستاره«شعری»را می پرستند.
پرستش جنیان و فرشتگان:
گروهی از مردم شبه جزیره جن و فرشتگان را پرستش می کردنددر قرآن به این امر اشاره شده است و پرستش جن و فرشتگان مورد نکوهش قرار گرفته است.(انعام/100)
آیین حنیف و یکتاپرستی:
یکتاپرستان یا حنیفان افرادی بودند که از دین حضرت ابراهیم پیروی می کردند و بت پرستی و شرک را نفی نموده و خدای یگانه را می پرستیدند.برخی از مردم مکه از جمله پدرو اجداد پیامبر(ص)بر این آیین بودند.
شرک و بت پرستی:
مذهب عمده قبایل عرب شرکت و بت پرستی بود.شمار بت های عرب فراوان بود.به حدی که در کعبه و اطراف آن سیصدوشصت بت نگهداری و پرستش می شد.برخی از بت های عرب مانند«ولادت»،«منات»،«عزی»،«هبل» معروف ترند و افراد و قبایل بیشتری آنها را پرستش می کردند. نام برخی از این بت ها درقرآن آمده است.(نجم آیه19و20)تعدد ادیان ومذاهب به ویژه شرک و بت پرستی باعث پراکندگی و واگرایی جامعه آن روز عربستان بخصوص در زمینه اعتقادات وباور های دینی گردیده بود.امری که در نهایت به نفع ترویج وگسترش اسلام می انجامید،زیرا جامعه از اتحاد عقیدتی برخوردار نبود تا عکس العمل واحد وقدرتمندی در مقابله با نهضت اصلاحی اسلام وباورهای اعتقادی آن از خود نشان دهد.
موقعیت مکه در شکل گیری وگسترش اسلام
مهمترین ومقدس ترین نقطه جزیره العرب شهر مکه است. این شهر در فاصله هشتاد کیلومتری شرق دریای سرخ واقع است،شهر مکه در طول 40درجه و9دقیقه وعرض 31درجه و28 دقیقه خط استوا قرار گرفته و330متر از سطح دریا بلندی دارد.شهر مکه دارای فضایل بی شماری است که مهم ترین آن کعبه و مسجدالحرام است .در عصر ظهور اسلام مکه بر سر راه تجاری ومعروف شمال-جنوب قرار داشت واز موقعیت منحصر به فرد تجاری اقتصادی،مذهبی وامنیتی در شبه جزیره برخوردار بود امری که فوق العاده در ترویج وگسترش اسلام موثر بوده است.پیامبر(ص)در سیزده سال اول بعثت پیام اسلام را با توجه به موقعیت این شهر به اقصی نقاط شبه جزیره رساند و زمانی که در سال هشتم هجری مکه فتح شد اندکی بعد اسلام سراسر جزیره العرب را فرا گرفت.
موقعیت زیارتی مکه و قداست آن به خاطر کعبه
کعبه قبل از بازسازی آن توسط حضرت ابراهیم نیز از قداست بالایی در نزدعرب و غیر عرب برخوردار بوده است خداوند در قرآن مکه را در کنار کوه طور ذکر نموده(التین،آیه1-3) ونیز دعای حضرت ابراهیم رادر مورد مکه اجابت فرموده است.(بقره-126) از این رو در تمام ایام سال بخصوص در مراسم حج مردم از سراسر جزیره العرب به زیارت کعبه می آمدند وپیام اسلام را به تمام نقاط آن منتشر می کردند.رساندن این پیام در آن زمان به این آسانی به دورترین قبایل صحرانشین تنها از عهده موقعیت مذهبی مکه ساخته بود.
موقعیت اقتصادی،تجاری و فرهنگی مکه
هر جامعه ای هر چند ابتدایی دارای نیازهایی است که باید بخشی از آن را به شیوه داد وستد تهیه نماید.در شبه جزیره شهر مکه از بالا ترین ضریب امنیتی واهمیت تجاری بر خوردار بود.چرا که هم در مسیر راه تجاری شمال به جنوب وبالعکس قرار داشت وهم از امنیت بر خوردار بود وبازارهای معروف عرب همچون «عکاظ»،«مجنه»و«ذی المجاز» در آن قرار داشت ودر کنار آن تبادل فرهنگ ها,اشعار سروده شده واخبار جدید از جمله مسائل مربوط به رسالت پیامبر(ص)وآیات اعجاز آمیز قرآن رد وبدل می شد وبخشی از سوغات هر مسافری را به خود اختصاص می داد.
موقعیت امنیتی مکه
عدم وجود حکومت مرکزی؛جنگ های مستمر بین قبایلی؛خصلت چپاولگری وغارتگری اعراب به دلیل کمبود امکانات ومنابع در عصر جاهلیت ناامنی وحشتناکی را برای مردم جزیره العرب به ارمغان آورده بود،اما در این سرزمین وحشی وناامنی تنها یک نقطه از امنیت برخوردار بود و آن هم مکه وناحیه اطرافش یعنی منطقه حرم بود.دایره ای به شعاع چند مایلی منطقه حرم محسوب می شود.در آن دوران تمامی قبایل حتی آنها که در حال جنگ بودند.بخصوص در ماههای حرام حرمت آن را نگه می داشتند واز تعرض،قتل وغارتگری دست می کشیدند،وجمعیت فراوانی در حرم در کنار یک دیگر به انجام مناسک حج،خرید وفروش،تبادل فرهنگی واقامت می پرداختند.این فضا وجو بستری مناسب و فرصتی مغتنم برای ترویج آیین اسلام بشمار می رفت که پیامبر (ص) با درایت وهوشمندی از آن بهره می جست.
نقش مدینه در شکل گیری و گسترش اسلام
پس از رحلت بزرگترین حامی اسلام یعنی حضرت ابوطالب عم بزرگوار پیامبر(ص)شدت فشارها به پیامبر (ص) و مسلمانان تا بدانجا رسید که ایشان با تمهیداتی از جمله پیمان های مخفیانه عقبه اول ودوم بایثربیان تصمیم گرفتند به سرزمین یثرب هجرت نمایند .مشرکان قریش زمانی از این امر باخبر شدند که کار از کار گذشته بود وباعملی انجام شده مواجه شدند . در نهایت به تصمیمی وحشیانه و جنایتکارانه رسیدند ودر دارالندوه هم پیمان شدند تا پیامبر (ص)رادر تاریکی شب در بستر خواب به قتل برسانند.پیامبر (ص)ضمن اطلاع از تصمیم شوم قریش با فداکاری علی ابن ابی طالب (ع) موفق شد در اول ربیع الاول سال سیزدهم بعثت به سمت یثرب مهاجرت نماید.هجرتی که از مهمترین نقاط عطف تاریخ اسلام به شمار می رود. انتخاب حساب شده وبه موقع مدینه از جانب رسول الله با توجه به ویژگی های جغرافیایی،فرهنگی،سیاسی و...آن در پیشرفت و گسترش اسلام نقشی حیاتی و سرنوشت ساز ایفا نمود،که باتاثیر برخی از این ویژگی های در تقویت و توسعه اسلام اشاره می شود.
برگرفته از مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام
مطالب مشابه :
تاریخ تحلیلی صدر اسلام
تاریخ ایران - تاریخ تحلیلی صدر اسلام - به وبلاگ تخصصی تاریخ پژوهی ایران و جهان خوش آمدید.
دانلود کتاب "تاریخ تحلیلی اسلام" و "تاریخ صدر اسلام: عصر نبوت"
تاریخ؛ وجود من - دانلود کتاب "تاریخ تحلیلی اسلام" و "تاریخ صدر اسلام: عصر نبوت" - تاریخ؛ وجود
نقد و بررسی کتاب تاریخ تحلیلی اسلام تالیف : سید جعفر شهیدی
تاریخ اسلام - نقد و بررسی کتاب تاریخ تحلیلی اسلام تالیف : سید جعفر شهیدی - تاریخ صدر اسلام
تاثیر موقعیت جغرافیایی عربستان بر توسعه و گسترش اسلام
تاریخ تحلیلی - تاثیر موقعیت جغرافیایی عربستان بر توسعه و گسترش اسلام - تاریخ تحلیلی
خلاصه مطالب کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام تالیف آقای محمد نصیری
کل نور - خلاصه مطالب کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام تالیف آقای محمد نصیری - رهرو ولایت - ولایت
نمونه سوالات کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام تالیف آقای محمد نصیری
کل نور - نمونه سوالات کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام تالیف آقای محمد نصیری - رهرو ولایت - ولایت
برچسب :
تاریخ تحلیلی اسلام