ضرابخانه نایین

مقدمه

نايين شهري تاريخي در حاشيه كوير مركزي ايران است كه تاريخ بناي اوليه آن به دوران قبل از اسلام باز ميگردد ، وجود آثاري از دوره قبل از اسلام در اين شهرنظير بناي نارنج قلعه ، بناي آتشكده روستاي سهيل و سپرو و گويش محلي خاص مردم نايين كه ريشه پهلوي دارد به همراه نوشته هاي مورخين و جغرافيا نويسان قديم ، صحت اين ادعا را اثبات مي كند.

به نقل از اصطخري در مسالك و ممالك ، ايالت پارس از ايالات قديمي ايران و محل استقرار تشكيلات اداري پادشاهان هخامنشي بود،پس از اسلام اين ايالت همانند دوره ساسانيان به پنج كوره(ولايت، استان) تقسيم شد هر كوره شامل چند ناحيه بزرگ و كوچك بود كوره اصطخر بزرگترين و پهناورترين كوره هاي فارس بود و ناحيه يزد بزرگترين ناحيه اصطخر به شمار

مي رفت و شهرهاي مهم آن يزد، نايين و فهرج بود . بيشتر پ‍‍‍ژوهشگراني كه درباره نايين بررسي و تحقيق كرده اند به آبادي و آباداني آن در ادوار قبل از اسلام اشاره كرده اند، با استقرار اسلام در بيشتر شهرهاي ايران و ورود اين آئين به نايين ، شهر نايين موقعيت خود را همچون گذشته حفظ كرد ودر شمار اولين مناطقي بود كه دين اسلام را پذيرفت و به همين دليل مساجد كهني مانند مسجد سركوچه محمديه و مسجد علويان(مسجد جامع) در آن ساخته شد كه در شمار مساجد اوليه اسلام در ايران قرار مي گيرند.

قرن چهارم هجري قمري را مي توان يكي از درخشانترين دوران بالندگي نايين ذكر كرد، بر پايه گزارش مولف مجهول الهويه حدود العالم متعلق به نيمه دوم قرن چهارم هجري نايين در آن هنگام از نعمت و آباداني برخوردار بود، همچنين تكميل بناي مسجد جامع نايين را كه تاريخ اوليه آن از زمان عمربن عبد العزيز اموي است( به خصوص تزئينات گچبري محراب آنرا) به دوران آل بويه و در قرن چهارم هجري قمري نسبت مي دهند. آباداني نايين در آن دوره بي شك حاصل امنيت موجود و كفايت خاندان بويه بوده است زيرا پادشاهان اوليه اين خاندان عاقل، دادگستر و دلير بودند و به همين سبب در اندك زماني به تصرف قسمت بزرگي از ايران و تسلط بر مركز خلافت اسلام توفيق يافتند. آنان اولين سلسله اي بودند كه مذهب شيعه را رسما ترويج كردند و درصدد برآمدند نفوذ سياسي و ديني عباسيان را كاهش دهند.

در دوره هاي تاريخي پس از اسلام ضرب سكه به نام حاكمان و خواندن خطبه در مسجد جامع هر شهر نشانه مشروعيت و تسلط حاكم بر منطقه حكومتي بود ،محققين بر اين عقيده اند كه پس از اختراع خط، سكه مهمترين سند تاريخي براي تحقيق و بررسي اوضاع سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، هنري ،مذهبي و حتي نظامي اقوام است. يكي از مستندات ميزان اهميت شهرها و پيشينه آنها در گذشته وجود ضرابخانه در آن شهر بوده است و معمولا ضرابخانه ها داراي تشكيلاتي بوده و توسط حكومت مركزي نظارت مي شدند.

معرفي و شرح مسكوكات

با بررسي منابع سكه شناسي (سايتها ، كتابها ، موزه ها و مجموعه داران خصوصي) ، از شهرستان نايين تاكنون در دوره تاريخي صفاريان، آل بويه و صفويه سكه بدست آمده است و البته اين سكه هاي موجود نيز بسيار كمياب هستند.

چندي پيش به همت استاد عبدالله قوچاني كه از متخصصان و پژوهشگران شهير خط و سكه شناسي دوره اسلامي در ايران هستند مستندات وجود دو سكه ضرب نايين از دوره آل بويه ( قرن چهارم هجري قمري ) بدستم رسيد كه اين سكه ها نيز در ايران موجود نبوده و در اختيار دانشگاه توبينگن(tuebingen) آلمان و انجمن سكه شناسي نيويورك در آمريكا مي باشند .

در ادامه اين نوشتار به معرفي و شرح اين دو نمونه كمياب و ارزشمند مي پردازيم:

به دلیل کیفیت پایین تصاویر پوزش میطلبم تصویر ابتدای مقاله دارای کیفیت بهتر می باشد

سكه شماره 353

353.1پشت سكه 353.R1 روي سكه

لا اله الا الله لله

وحده لا شريك له محمد رسول الله

ركن الدوله المطيع لله

ابوعلي الامير العدل

عضد الدوله

ابو شجاع

حاشيه: بسم الله ضرب هذا الدرهم بنائن(ناين) حاشيه: محمد رسول الله ارسله بالهدي و دين

سنه ثلث و خمسين و ثلثمائه (353) الحق ليظهره علي الدين كله و لو كره

(سائيده شده و ناخوانا) المشركون

سكه شماره 348

348.1 پشت سكه 348.R1 روي سكه

لا اله الا الله لله

وحده لا شريك له محمد رسول الله

ركن الدوله ابو علي المطيع لله

الامير العدل عضد الدوله

ابو شجاع

حاشيه: بسم الله ضرب هذا الدرهم بنائن(ناين) حاشيه: محمد رسول الله ارسله بالهدي و

سنه ثمان و اربعين و ثلثمائه(348) دين الحق ليظهره علي الدين كله و

(داراي سائيدگي) لو كره المشركون

جنس اين سكه ها از فلز نقره وبه خط كوفي مي باشند

شرح نوشته هاي روي سكه:

(لله محمد رسول الله) اين جمله از دوره عباسيان بر روي سكه ها باب شد و در دوره هاي بعد نيز ادامه يافت زيرا عباسيان خود را منتسب به عباس عموي پيامبر(ص) مي دانستند.

(المطيع لله) نام خليفه عباسي هم عصر حاكم آل بويه(آغاز امارت 334 ه.ق) در دوره عباسيان(132-656 ه.ق) حاكمان ايراني تحت نظر بني عباس در ايران حكومت مي كردند و براي خليفه بغداد احترام سياسي و مذهبي قائل بودند و با اينكه در بعضي از دوره ها قدرت حاكمان ايراني از قدرت خليفه بغداد بيشتر بوده و حتي خليفه را نيز تعويض مي كردند، با اين حال تحت لواي مذهبي عباسيان بوده و اكثرا نام خويش را در سكه ها پس از نام خليفه عباسي آورده اند.

( الامير العدل عضد الدوله ابوشجاع) عضد الدوله ابوشجاع از حاكمان قدرتمند دوره آل بويه و فرزند ركن الدين ابو علي بود ، وي نخست تحت قيموميت پدرش ركن الدوله به حكومت مناطق مختلف گماشته شده ، از سال 338 ه.ق حاكم فارس خوزستان و كرمان ، از سال363 حاكم عمان و از سال 367 حاكم بغداد. عضدالدوله از سال 371 هجري قمري فرمانرواي بزرگ خاندان آل بويه شد و در سال 372 ه.ق نيز درگذشت. تاريخ سكه هاي ضرابخانه نايين مربوط به زماني است كه وي حاكم فارس بوده و با نظارت پدرش در آن منطقه حكومت مي كرده است به همين دليل در پشت سكه نام پدرش ركن الدوله ابو علي را آورده است.

( حرف د يا ذ) حرف اختصاري د يا ذ حرف اول نسبت شخص ناظر بر دار الضرب بوده است كه در سكه شماره 348 بعد از نام عضد الدوله در پايين سكه نقر شده است ، همانطور كه در بخش مقدمه اشاره شد از طرف حكومت مركزي براي ضرابخانه ها ناظريني انتخاب مي شدند كه معمولا قاضي القضات شهر بودند و بعضا حروف اختصاري نامشان به صورت حروف رمز بر سكه ها نقر مي شده است.

حاشيه روي سكه:((محمد رسول الله ارسله بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين كله و لو كره المشركون)) بعد از جمله شهادت محمد رسول الله قسمتي از آيه 33 سوره توبه مي باشد كه از زمان اولين سكه هاي اسلامي در دوره اموي بر حاشيه سكه ها ضرب شده و در دوره هاي بعد نيز ادامه داشته است.

شرح نوشته هاي پشت سكه:

( لا اله الا الله وحده لا شريك له)شعار اصلي اسلام كه از دوره امويان بر پشت سكه ها( به جاي تصوير آتشدان و دو نفر نگهبان آتش در پشت سكه هاي ساساني) نقر شده ، قرار گرفته و در دوره هاي بعدي(عباسيان، طاهريان،صفاريان، سامانيان، ال بويه و ....) استمرار يافته است.

( ركن الدوله ابو علي) ركن الدوله ابو علي الحسن(328-366 ه.ق) پادشاه بزرگ آل بويه و پدر عضد الدوله ابو شجاع كه در سالهاي ضرب دو سكه ضرب نايين، عضد الدوله را به حكومت فارس و خوزستان و كرمان منصوب كرده است.

حاشيه پشت: بسم الله ضرب هذا الدرهم بنائن (ناين) سنه ........................... (348و353ه.ق)

نقاط زنجيره اي و دواير متحد المركز به عنوان تزئين و جداكننده متن و حاشيه بر پشت و روي سكه بكار رفته است.

نتايج

از مقاله فوق نتايج ذيل حاصل مي شود (لازم به ذكر است برخي از اين نتايج در كتب تاليف شده قديم مختصر اشاره اي به آنها شده ولي داراي سند نبوده اند كه بررسي اين سكه ها مي تواند سندي دال بر صحت مطالب نويسندگاني چون اصطخري ، مولف حدود العالم و .... باشد.)

1- نايين در قرن چهارم هجري قمري (دوره آل بويه) داراي ضرابخانه بوده است.

2- در دوره مذكور نايين از نظر اقتصادي و سياسي داراي اهميت بوده است زيرا ضرابخانه ها معمولا در شهرهاي پرجمعيت،آباد و تاثير گذار داير مي شدند.

3- نايين در آن دوره از نظر محصولات كشاورزي و باغي ، صنايع دستي (كرباس و عبا) و صنعت و هنر سفال و كاشي داراي رونق بوده و سطح داد و ستد و تجارت در منطقه مطلوب بوده است.

4- مطمئنا ارتباطي بين استحصال معادن نخلك در انارك و ضرب سكه در نايين وجود داشته است.

5- با توجه به اينكه در رابطه با نام نايين و وجه تسميه آن نظرات گوناگوني داده شده است با بررسي نام نايين بر اين سكه ها وجه تسميه اي كه نايين را منتسب به نائن بن نوح بن سام بن نوح(ع) يكي از اولاد حضرت نوح ميكند(نزهه القلوب و سفرنامه صفاءالسلطنه ناييني) صحيحتر به نظر مي رسد.

6- شهرستان نايين در قرن چهارم هجري قمري مانند دوره ساسانيان و اوايل اسلام جزئي از تقسيمات كشوري ناحيه يزد و كوره اصطخر بوده و به همين دليل به نام حاكمي كه در قسمت فارس و خوزستان و كرمان حكومت مي كرده در نايين سكه ضرب زده اند.

منابع:

- اصطخري، ابراهيم بن محمد، مسالك و ممالك، به كوشش ايرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1347

- بلاغي، عبد الحجه، تاريخ نايين، تهران، چاپخانه مظفري،1369 ه.ق

- زامباور، ادوارد،نسب نامه خلفا و شهرياران، ترجمه جواد مشكور، تهران، خيام، 1356

-سجادي ناييني، سيد مهدي، نائين بلده طيبه، اصفهان ،كانون پ‍ژوهش،1379

- سرفراز، علي اكبر، آورزماني، فريدون، سكه هاي ايران، تهران، انتشارات سمت،چاپ دوم 1380

- سلطان زاده، حسين، نائين شهر هزاره هاي تاريخي، تهران، دفتر پژوهشهاي فرهنگي،1374

- قوچاني، عبد الله، گنجينه سكه هاي نيشابور، تهران، پژوهشكده زبان و گويش سازمان ميراث فرهنگي، 1383

نويسنده: احسان احمدي ناييني

ضرابخانه نایین

مطالب مشابه :

بيش از ۹۵درصد از جاده‌هاي نایین تحت پوشش تلفن همراه قرار دارد

ضرابخانه نایین

برگزاري جشن تكليف و روانخواني قرآن

شهر نايين در زمينه مكان فرهنگي به شدت دچار مشكل است

قبوض تلفن ثابت در نايين حذف مي شود

رسمهاي نوروزي در نايين

ساخت كوزه تزئيني

پاییز الموت

مراحل اجرای طرح جشنواره جابربن حیان در دبستان بعثت