معاني درجات نظامي قديم و جديد

درجه

معاني درجات نظامي

تابین

تابین به معنی زیردست و فرمانبردار، در نظام قدیم ارتش ایران به معنای سرباز بی درجه و معادل "سرباز صفر" در اصطلاح رایج امروز است.

سرگرد

سَرگُرد از درجه‌های نظامی ایران است. سرگرد فرمانده یگ گردان است که ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ سرباز دارد. سرگرد درجهٔ بالاتر از سروان و پایینتر از سرهنگ است.

پیش از دوره رضاشاه به سرگرد "یاور" می‌گفتند. معنای واژهٔ سرگرد "فرمانده گردان " است.؛ در پارسی گرد به معنای پهلوان و دلیر و جنگاور می باشد.

درجه برابر با سرگرد در نیروی دریایی درجه ناخدا سوم است.

میرپنج

میرپنج یا میرپنجه در نظام دورهٔ قاجاریه، درجه و عنوان امیری که برحسب تشکیلات، ۵ تیپ که عبارت از ۱۰ فوج (هنگ) و تقریباً معادل ۵۰۰۰ تن سرباز بوده است، تحت فرمان او قرار می‌گرفت. میرپنج درجه‌ای بالاتر از سرتیپ اول و بلافاصله پایین‌تر از درجهٔ امیرتومان بوده است.

سرلشکر

درجه نظامی بالاتر از سرتیپ و پایین تر از سپهبد می‌باشد. معادل آن در نیروی هوایی به همین نام و در نیروی دریایی ایران دریابان است. نشان آن شامل نشان تیمساری (که در هر ارتشی متفاوت است) به علاوهٔ دو ستاره می‌باشد. این نشان بالاترین نشانی است که در حال حاضر در ایران به یک نظامی اهدا می‌شود. بلندپایه ترین فرماندهان نظامی ایران در حال حاضر، همگی سرلشگر هستند. فرماندهٔ پلیس ایران معمولاً یک سرتیپ تمام می‌باشد.

ستوان

سُتوان نام یکی از درجات نظامی است. در ارتش به کسی ستوان گفته می‌شود که فرمانده یک دسته باشد. دسته از یگان‌های ارتشی است که معمولاً ۳۰ تا ۴۰ نفر تشکیل شده است. در مرحله ستوانی نیز امکان ارتقاء وجود دارد و به این منظور درجات ستوان یکمی و ستوان دومی نیز داده می‌شود. ستوان نخستین درجه از درجه‌های افسری است.

واژه ستوان یا استوان در فارسی به معنی محکم و قابل اعتماد و موثق است. این واژه در پارسی‌میانه «اُستیگان» بوده است.پیش از دوره رضاشاه به ستوان «نایب» می‌گفتند.

استوار 

اُستُوار درجه ایست در ارتش ایران میان گروهبان و ستوان.درجه استوار دو مرحله دارد:

استوار دوم

استوار یکم

سلطان 

سلطان عنوانی‌است با معانی تاریخی مختلف. ریشه آن از لغت سلطه در عربی به معنای قدرت و فرمانروایی گرفته‌شده‌است. بعدها این عنوان به فرمانروایانی اطلاق می‌شد که دارای قدرت کامل (اینکه زیر حکم فرمانروایی دیگر نیستند) در زمان خویش بوده‌اند.

سروان

سَروان فرمانده یک گروهان ارتش است. گروهان یکی از یگان‌های ارتشی است که معمولاً از ۱۰۰ تا ۴۰۰ سرباز تشکیل شده است. درجه سروانی یکی از درجات ارتش است.سروان درجهٔ بالاتر از ستوان و پایینتر از سرگرد است.در ایران پیش از دوره رضاشاه به سروان "سلطان" می‌گفتند. در فارسی دری افغانستان برای درجه سروان واژه تورن و برای سروان بلندپایه‌تر جکتورن بکار می‌رود.

پاسیار 

به پایور (درجه‌دار) شهربانی که هم‌رده با سرهنگ در ارتش است پاسیار گفته می‌شود. واژه پاسیار از مصوبات فرهنگستان زبان ایران در سال ۱۳۱۸خ است.

سرهنگ

سَرهَنگ مقامی است در ارتش که بالاتر از سرگرد و پایین تر از سرتیپ.درجهٔ سرهنگ را در فارسی افغانستان دگروال می‌گویند که واژه‌ای است پشتو.

سرتیپ

درجه‌ای در ارتش که بالاتر از سرهنگ و پایین‌تر از سرلشگر است.این مقام معادل درجه دریادار در نیروی دریایی است.

سردار

سردار لقبی است که در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به دارندگان درجه نظامی بالاتر از سرهنگ که دوره دافوس (دانشگاه فرماندهی و ستاد) را گذرانده باشند، اعطاء می‌شود. معادل این لقب در ارتش جمهوری اسلامی ایران امیر و در زمان پیش از انقلاب تیمسار بوده است.

سپهسالار

سپهسالار نام بالاترین درجه نظامی در ایران در گذشته بوده است. سپهسالار هممعنای سپهبد و سرلشکر و فرمانده کل قوا هست. در دروهٔ صفویان بالاترین مقام سپاه قزلباش، سپهسالار بوده است. تا اواخر دورهٔ قاجار نیز عنوان سپهسالار مورد استفاده بوده است، ولی پس از آن عنوانهای سرلشکر، سپهبد و ارتشبد مرسوم شده است.

نمونه شعرهایی که در آن واژه سپهسالار به کار رفته است:

چنانکه او ملک است و همه شهان سپهش  همه ملوک سپاهند و او سپهسالار

سپهسالار ایران کز کمانش  خورد تشویرها برج دوپیکر 

بدرگاه سپهسالار مشرق  سوار نیزه باز خنجر اوژن

گروهبان

گروهبان نام یکی از درجات نظامی است. در ارتش به کسی گروهبان گفته می‌شود که فرمانده یک گروه باشد. گروه، نام از یگان‌های ارتشی است که معمولاً از ۸ تا ۱۲ نفر تشکیل شده‌است. هر گروه خود معمولاً از دو جوخه تشکیل می‌شود.درجه گروهبان در نیروی زمینی برابر با درجه مهناوی در نیروی دریایی است.پیش از دوره رضاشاه به گروهبان به طور کل «وکیل» و به گروهبان یکم «وکیل‌باشی»می‌گفتند.

ناوسروان

ناوْسَروان درجه‌ای است در نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.درجه ناوسروان هم‌سنگ درجهٔ سروان در نیروی زميني است.از نام‌آورترین ناوسروان‌های ایران ناوسروان یدالله بایندُر است که در ۳ شهریور ‪ ۱۳۲۰ و در جریان دفاع در برابر حمله متفقین به ایران کشته شد.

درياسالار

دریاسالار بالاترین درجه نظامی بعد از دریابان در نیروی دریایی ایران است. دریاسالارهم‌سنگ ارتشبد در نیروی زمینی است.دریابد همانند Vice Admiral در نیروی دریایی آمریکا و انگلستان است.

دريابان

دریابان درجه نظامی پایین تر از دریاسالار در نیروی دریایی ایران است. معادل آن در نیروی هوایی و نیروی زمینی ایران سرلشکر است.

دريادار

دریادار درجه‌ایست برای افسران نیروی دریایی و هم‌سنگ سرتیپ در نیروی زمینی است.دریادار معادل آدمیرال در زبان‌های اروپایی است. (خود واژه آدمیرال از واژهٔ عربی امیرالبحر گرفته شده است). تا قبل از فرهنگستان اول، در ترجمه‌های فارسی نیز از واژهٔ امیرالبحر استفاده می‌شد (در آن زمان خود ایران نیروی دریایی نداشت و این لفظ تنها در ترجمه به کار می‌رفت).