نقد زیبایی شناسی
مقدمه:
پرداختن به مفاهیم در گستره‌ی علوم ذوقی و انسانی هیچگاه با یک اتفاق نظر همراه نیست.مفهوم زیبایی در هر پدیده و امری شامل خصلتها و تعاریف خاص خویش است.اما در حوزه‌ی ادبیات کودک بررسی این نکته ضروری است که زیباییشناسی ادبیاتی که برای کودکان خلق می شود از دیدگاه بزرگسالان و صاحبنظران این حوزه،چه مفهومی دارد و عناصر زیبایی از دید کودک که مخاطب اثر است چه می تواند باشد. در چه بستر و زمینه‌ای می توان به نقد زیباییشناسی ادبیات کودک پرداخت و حاصل و برآیند این نقد چه خواهد بود؟ «یکی از وظایف روش‌شناسی،مشخص کردن محدوده‌ی کار منتقد و بررس ادبیات کودکان است.روش‌شناسی تأکید دارد که ارزشهای زیبا در متن و تصویر از طرف مخاطبان آن کشف و دریافت می شود و ارزشهای ساختاری،ارتباط شناختی و شناخت شناختی از طرف منتقد و بررس شناسایی و ارزیابی می شود.هیچ منتقدی نمی تواند خود را به جای کودک بگذارد و درباره‌ی عواطف کودک نسبت به متن و تصویر قضاوت کند.در همین حال استناد گسترده به نظرات کودکان درباره‌ی ارزشهای ساختاری،فاقد پشتوانه منطقی است.» vista.ir-بانک مقالات فارسی-روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان
«کانت می گوید:اساساً قاعده‌ی کلی زیباییشناسی در درون انسان نهفته است.دریافت این قاعده هیچ نیازی به اثبات ندارد.شما از هر چیزی که انسجام،هدف و هماهنگی داشته باشد می توانید لذت ببرید که از این زاویه کودک و نوجوان هم مستثنی نیستند.بنابراین می توان نتیجه گرفت که صدور احکام زیباییشناسی در کودک ممکن است و حتی می توان گفت کودک بهتر از بزرگسال می تواند حکم زیباییشناسی بدهد چون طبقه‌بندی‌های ذهنی بزرگسالان را ندارد.به همین دلیل است که فقدان و کمبود عقلانیت انتزاعی هیچ‌گونه نقصی برای کودک محسوب نمی شود.» 1388 ه.ش-نشست چیستی و زیباییشناسی ادبیات کودک-محسن هجری تأمل در امر زیبا در آثار ادبی ویژه کودکان و نوجوانان می تواند موجب ارزشگذاری این ادبیات شود.اینکه ما قائل به وجود زیبایی ذاتی در ادبیات کودک هستیم و یا ضروری است که با توجه به معیارهایی روشن و مدون؛این ادبیات از عنصر زیبایی نیز بهره مند باشد ،همگی جای درنگ دارد. آیا با همان معیارهایی که به زیباییشناسی ادبیات بزرگسال می پردازیم، ادبیات کودک را مورد تحلیل زیبایی‌شناسانه قرار می دهیم و به نوعی ویژگی‌ها،نیازها و حساسیت مخاطب در عنصر زیباییشناسی دخالت دارند؟ «به هر تقدیر،اکنون با نقد ادبیاتی به نام "ادبیات کودک" روبه‌رو هستیم.ادبیاتی که به مثابه‌ی شاخه‌ای جوان و روییده بر درخت تناور "ادبیات" ،به سوی نور راه می گشاید و قرار است روح و جان کودکان و نوجوانان ما را با مفهوم "زیبایی" و پذیرش مفاهیم زیبا آماده سازد.» سلاجقه-پروین-از این باغ شرقی-ص 24 1-
زیباییشناسی به کدام رشته دانش مرتبط است؟ از آنجا که بنیان هر نظریه ای را یک بستر گسترده‌ی دانش و معرفت بشری تشکیل می دهد،بهتر است به جستجوی این حقیقت برآییم که مفهوم زیبا در کدام رشته دانش بشری مورد بررسی قرار می گیرد؟ «بحث فلسفه ی هنر و زیباییشناسی،یکی از آن موضوعات نهایی است که به تازگی مسئله جدی برخی از فیلسوفان شده است.» اکبری دیزگاه-ابراهیم(1368)-firooze.net
«امروزه زیباییشناسی فلسفی رشته‌ای زنده و جذاب است.حال آنکه بیست یا سی سال پیش از این، فیلسوفان عموماً بر این باور بودند که نمی توان نکات فلسفی مهمی را در خصوص فلسفه هنر عنوان کرد.» دانشنامه زیباییشناسی-ص 16
برای تأمل بهتر در این باره از دانشنامه‌ی آزاد از سایت ویکی پدیا Wikipedia مطالبی را نقل می کنیم: «مسائل مهم زیباییشناسی:آیا هنر قابل تعریف است؟ یکی از نخستین پرسش‌ها در دنیای زیباییشناسی آن است که چرا زیبا،زیبا می نماید؟یا به عبارت دیگر آن که هنر و اثر هنری چیست؟در پاسخ چند تعریف محتمل مطرح شده‌اند: *«نظریه صورت معنادار:هنر مجموعه آثاری است که دارای نسبت معینی میان اجزای خود هستند که بر اساس آن در میان منتقدان حساس،احساس زیبایی‌شناسانه بر می انگیزند.» نایجل واربرتون،مبانی فلسفه،نشر ققنوس-ترجمه مسعودعلیا-ص 221 و 222
در این عبارت تأکید بر این است که نگاه زیبایی‌شناسانه متعلق به منتقد،آن هم منتقد حساس است و نقشی برای مخاطب آثار هنری به صورت عام(بزرگسال یا کودک)در نظر گرفته نمی شود. *«نظریه ایده‌آلیستی:هنر مجموعه ایده‌ها یا احساسات ذهن هنرمند است،که به صورت جرح و تعدیل شده به افراد دیگر منتقل می گردند.» همان-ص 226
در اینجا علیرغم نظریه مرگ مؤلف و رنگ باختن دیدگاههای نقد مؤلف محور،احساسات و ایده‌های خالق اثر مورد توجه و تأکید قرار می گیرد و ازآنجا که در برخی نظریه‌های زیباییشناسی عاطفی،احساس و شرایط روحی را در ایجاد زیبایی مؤثر می دانند،زیباییشناسی معطوف به مؤلف می شود. *«نظریه نهادی:هنر مجموعه آثاری انسان‌ساخت است که از جانب اهالی هنر،شأن هنری یافته اند.» همان-ص229
محدودیت نگاه زیباشناسانه در این نظریه به دلیل تنگ شدن دایره ارزش گذاری معطوف به اهالی هنر است و باز نقش مخاطب عام و درک و دریافت زیبایی از جانب او رنگ باخته است. *«تعریف دانشنامه‌بریتانیکا:هنر به‌کارگیری مهارت‌های عملی و تصورات ذهنی در خلق اشیا یا محیط‌هایی زیباست که با دیگران می توانند به اشتراک گذارده شوند.» en.wikipedia.org/wiki/art # definition
مبتنی بر این تعریف شرایط خلق اثر و محیط‌هایی که زیبا هستند مد نظر است و بررسی امر زیبا در اثر هنری معطوف به ارزیابی شرایط ذکر شده است.آیا مخاطبی که از شرایط مطلع نباشد با چه معیاری به تحلیل عنصر زیبایی خواهد پرداخت؟آیا او می تواند کشف کند که زیبایی موجود در اثر متأثر از چه زمینه هایی است؟ *«تعریف دانشنامه ویکی‌پدیای انگلیسی:
هنر مجموعه آثار یا فرآیندهای انسان‌ساختی است که تعمداً عناصری نمادین را در جهت اثرگذاری بر عواطف،احساسات یا هوش‌انسانی به کار می گیرد.» en.wikipedia.org/wiki/art عامل و عنصر نمادین که همان دلیل ایجاد زیبایی در اثر است،با تأثیرگذاری بر عواطف و احساسات‌انسانی عینیت می یابد و از این منظر قلمرو زیبایی مشخص می شود. *«تعریف فرهنگنامه سخن:هنر هر نوع فعالیت غیر معطوف به سود مادی و مبتنی بر برداشت‌های شخصی از محیط و طبیعت با استفاده از نیروی تخیل و قواعد زیبایی‌شناختی است.» فرهنگ فشرده سخن،جلد دوم،ص 2627 و 2628
در اینجا تخیل در کنار قواعد کلی زیبایی‌شناختی مطرح شده و خود این قواعد مرزبندی نشده اند.هرچند که عنصر تخیل در آثار هنری و از جمله ادبیات،عاملی محوری و بنیادین است و به نوعی می تواند در هر ژانر ادبی و هنری، دیگر عناصر را زیر سیطره و حمایت خویش درآورد و به نوعی دیگر عناصر هر اثر ادبی یا هنری زیر مجموعه‌ای از تخیل می باشند. «ارسطو در فن شعر می گوید هر متن منظومی را شعر نمی گویند.شعر متنی است که خیال‌انگیز باشد.ویژگی که ادبیات دارد،عنصر خیال است که آن را از متون رئالیستی جدا می کند.بنابراین من عنصر خیال را به عنوان محوری ترین مفهوم در ادبیات فرض می گیرم.گام بعد این است که ما می توانیم ادعا کنیم کودک به عنوان استاد خیال‌پردازی شایستگی آن را پیدا می کند که با متن ادبی همنشین شود.» هجری-1388-نشست چیستی و زیباییشناسی ادبیات کودک 2
-منظور از زیبایی چیست؟ «ارزش مفهومی نسبی است.خوب و بد یا زشت و زیبای برای همگان یکسان نیست.هر فرهنگی ارزشهای خوب و بد یا زشت و زیبای خود را دارد.حتی در قلمرو هنر که ظاهراً ارزش‌ها جهانی به نظر می رسد،ارزشهای هنری قومی به چشم می خورد که حکایت از سلیقه‌های فرهنگی خاص دارد.بنابراین هیچگاه نمی توان دنبال ارزشهای واحد و ثابت بود.ارزشهای زیبا اگر چه مفهومی عام است،اما هر قوم و فرهنگی تفسیرهای خاص خود را از آن دارد.» روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان-vista.ir بانک مقالات فارسی
گنجاندن معارف و مفاهیم گسترده در چارچوب تعاریف که هر یک از جنبه و با ذهنیتی خاص شکل می گیرند، امری دشوار است.چه بسا که تعریف امر زیبا نیز دشواری ویژه داشته باشد.چرا که زیبایی در ذات آفرینش و جهان هستی و درون هر انسانی وجود دارد و هر کس درک و دریافتی از آن دارد.حتی اگر در نقد زیبایی‌شناسانه به رویکردهای علمی نقد تکیه کنیم،هر رویکرد به جنبه‌ها و وجوهی می پردازد. «انگیزش عاطفی پدیده،در ارزشگذاری آثار هنری و ادبی،نقشی برجسته دارد.هنگامی جوهر زیبا در نفس ادراک‌‌کننده ظاهر می شود که سبب انگیزش عاطفی او شده باشد و چون این جوهر عامل سازنده مشترک آثار هنری است،به این ترتیب با دوگونه ارزشگذاری فردی و جمعی روبه‌رو می شویم.» همان «زیبایی گونه‌ای از احساس و عاطفه و شکلی خاص از ارزش است.زیبایی صفت ممیزه هر اثر ادبی است.زیبایی پیونددهنده تمام آثار هنری است.اشتراک یک پرده نقاشی،قطعه‌ای موسیقی یا یک افسانه کودکان،زیبایی نهفته در آنهاست.هنر تلاشی برای آفرینش زیبایی است.مؤلف ادبیات کودکان هم هنرمندی است که برای آفرینش زیبایی تلاش می کند.مؤلفی که در تلاش آفرینش ادبیات است و بررس و منتقدی که برای کشف و دریافت ارزشهای متن تلاش می کند،نیاز است که درک درستی از مقوله زیبایی و ارزشهای زیبا داشته باشد.خلاقیت هنرمند، زیبایی را پدید می آورد.این خلاقیت در طی فرایندی پیچیده منجر به خلق زیبایی اثر هنری می شود.برجسته ترین ویژگی زیبایی،تأثیرات خاصی است که بر احساس و عواطف مخاطب اثر هنری می گذارد.این تأثیرات ترکیبی از لذت،خوشی،اندوه و همدردی است که نهایتا منجر به استعلای روحی مخاطب اثر هنری می شود.» محمدهادی محمدی-روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان-1378-ص 31 حال به جستجوی زیبایی بر می آییم.چگونه می توان به کشف زیبایی نایل شد؟ «لازمه درک زیبایی،ذهن متفکر است.ذهنی که توانایی فراتر رفتن از چارچوب عملکردهای غریزی را دارد و می تواند با اجزاء طبیعت همچون پدیده‌هایی هماهنگ ارتباط برقرار کند و از آن لذت ببرد.هنگامی که انسان فراتر از حسهای طبیعی و غریزی می رود،توانایی درک زیبایی را پیدا می کند...زیبایی، حسی فراتنی یا سوپرسوماتیکی است که با تکامل اندیشه در انسان پیدا شد.انسان با حسی غریزی فقط تلاش می کند زنده بماند اما با حسهای فراتنی مثل کنجکاوی،پرستش و زیبایی به زندگی خود معنا و مفهوم خاصی می بخشد.» همان-ص 32
«ابداع و تازگی یکی از شرایط وجود زیبایی است.دریافت و درک زیبایی آثار هنری از راه تفکر نظری یا مفهومی ممکن نیست.تنها از راه ارتباط عاطفی می توان با اثر هنری رابطه برقرار کرد و زیبایی آن را درک کرد.حس زیبایی،حساسیت نسبت به زندگی پویای انسانی و طبیعت شگفتی است که انسان در بسترش زندگی می کند.با آفرینش زیبایی انسان به گونه ای به جاودانگی می رسد.» همان-ص 35 3
-ارزشگذاری آثار هنری با چه معیاری؟ آیا کسی که وارد عرصه‌ی زیباییشناسی ادبیات کودک و یا هرگونه اثر هنری و ادبی می شود،به عنوان مخاطب عام و بدون در نظر گرفتن شرط و معیاری خاص می تواند به اظهار نظر پردازد؟تا چه میزان آگاهی و شناخت از عناصر ادبی،تکنیکها و فرمها ضرورت دارد؟آیا اعتقاد همه بر این است که منظور از زیباییشناسی همان نقد ساختاری و ویژگی‌های فرمی اثر است؟تا چه میزان تجربه آفرینش ادبی و یا شناخت از کودک و نوجوان در این مقوله صاحب نقش و اثر است؟ «در ارزشگذاری آثار هنری،تأکید روی داوری جمعی است؟همیشه آثار زیادی برای ورود به دنیای هنر آفریده می شود،اما فقط درصد کمی از این آثار جواز ورود به این دنیای شگفت و دوردست می گیرند.علت چیست؟داوری جمعی حکایت از این می کند که بیشتر این آثار فاقد آن کیفیت وجودی است که ارزش زیبا می نامیم.این عدم ارتباط دلیلی بر فقدان کیفیت وجودی ارزش زیبا در آن فرآورده نیست در حالی که ممکن هم هست در حالت فردی شخص نتواند با اثر هنری رابطه برقرار کند.» همان این دیدگاه از حیث میزان اقبال مخاطبین از اثر مورد نظر قابل تأمل است.اما اگر زیباییشناسی نقدی فنی و اصولی و به نوعی روشمند و علمی را طلب کند و شاخه‌ای از دانش نقد به حساب آید،این دغدغه بوجود می آید که تمامی خوانندگان آثار،آگاه از اصول نباشند و به عنوان لذت شخصی به سراغ اثر بروند.اما شاید بنا به فطرت و نیازهای مشترک انسانی و عاطفی،اقبال عمومی نسبت به یک اثر نشان از قوت در جنبه‌ای خاص از جمله ایجاد لذت،سرگرمی و ... داشته باشد. «به طور کلی ارزش‌ها به دو گروه 1-ارزشهای عاطفی 2-ارزشهای منطقی،تقسیم می شوند.ارزشهای زیبا از گروه ارزشهای عاطفی است. گزاره‌های ارزشهای زیبا به هیچ صورتی قابل اثبات نیستند.وجود این ارزش‌ها تنها از راه داوری جمعی قابل شناسایی است. دو نوع گزاره گذاری مطرح می شود:1-عاطفی 2-منطقی در بیان گزاره‌های عاطفی هیچ قانون و اصولی وجود ندارد.برای مثال وقتی که کسی اذعان می کند فلان داستان یا شعر زیباست،از احوال درون خود خبر می دهد و این شخص نمی تواند با طرح زنجیره‌ای اصول و قانون،دیگران را به تأکید زیبایی اثر وادار یا قانع کند. در حوزه ادبیات کودکان ارزشگذاری از چند زاویه صورت می گیرد: ارزشهای زیبایی‌شناختی...........گزاره‌های عاطفی...........شیوه سندی ارزشهای ساختاری................گزاره‌های منطقی............شیوه سندی آزمونی...ارزشهای ارتباط شناختی....گزاره‌های منطقی....شیوه توصیفی آزمونی...ارزشهای شناخت‌شناختی....گزاره‌های منطقی....شیوه توصیفی از این داستان لذت بردم-این-ارزشهای زیبایی‌شناختی با گزاره‌های عاطفی بیان می شود مثل گزاره‌های عاطفی که از نظر بعضی فیلسوفان شبه گزاره‌است،زیرا قابل اثبات نیست،بیانگر تأثیری است که متن ادبی روی فرد می گذارد.شیوه کشف و دریافت چنین ارزش‌هایی از راه رابطه با متن یا سند ادبی ممکن می شود.» همان اما اگر نقد زیباییشناسی یا خود زیباییشناسی را یک گزاره عاطفی قلمداد نکنیم باز هم به اشتراک نظر در تحلیل اثر نمی رسیم.چرا که یک اثر ادبی با رویکردهای مختلف می تواند مورد ارزیابی قرار گیرد و در هر رویکرد به جنبه و وجهی از اثر پرداخته می شود.آیا هیچ راهی وجود دارد که یک اثر را با نگاهی همه‌جانبه و کامل مورد بررسی قرار دهیم؟ منتقدین از دیدگاههای مختلف به تحلیل اثر می پردازند.این کار طبعا با نگاهی علمی و دقیق انجام شده و رویکرد نقد مبتنی بر یک تفکر فلسفی به وجوهی خاص از اثر می پردازد.اما در هر صورت اثر برای همه خلق می شود و هر خواننده‌‌ای چه آگاه از اصول نقد و یا بی اطلاع از آن،تأثیری خاص خود از متن می پذیرد.لیکن اسلوب علمی نقد و زیباییشناسی می تواند راه را برای خلق آثاری بهتر و جاودان هموار نماید.نقد خوب، هم به خواننده برای درک زوایای اثر کمک می کند وهم نویسنده و تصویرگر را برای خلق آثاری بهتر یاری می رساند.
-4حرف‌آباد کجاست؟
در این مجال نظری به کتاب حرف‌آباد می اندازیم. نویسنده:علی خانجانی/ تصویرگر:علی خدایی / ویراستار:مرضیه طلوع اصل / ناظر هنری:کورش پارسا نژاد/ صفحه‌آرا: منیژه ونکی ناشر:کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان / چاپ اول:1389/ تیراژ:15000 نسخه / گروه سنی مخاطب:"ب"( سالهای اول تا سوم دبستان)/
خلاصه کتاب:
نویسنده حرف‌آباد را یکی از جاهای عجیب و غریب این دنیا می داند که در آن کلمه‌ها و جمله‌های قد و نیم‌قد رفت و آمد می کنند.نقطه‌ها در این آبادی برو بیایی دارند.روزی مأموران نوشته‌ای را که هیچ مفهومی ندارد دستگیر می کنند تا از شهر اخراج کنند.پنج نقطه‌ی بازیگوش با دیدن این صحنه وساطت می کنند و قول می دهند به نوشته کمک کنند تا به کلمه‌ای معنی‌دار تبدیل شود.با جابه‌جایی نقطه‌ها هر بار کلمه‌ی تازه‌ای ساخته می شود تا در نهایت به کمال می رسد و بهترین معنی ممکن را به کمک نقطه‌ها پیدا می کند. "تحلیل زیباییشناسی حرف‌آباد" در حرف‌آباد متن و تصویر به شدت به هم وابسته‌اند.ایده‌ای خلاق در حوزه مفاهیم در ذهن نویسنده شکل گرفته است که به کمک تصویرگر عمق،تأثیر و مفهومی بیشتر یافته است.یکی از ویژگی‌های کتاب تعلق متن به واژه‌های زبان فارسی و مختصات رسم‌الخط در این زبان است.نوعی بازی با کلمات در متن رخ می دهد که برای کودک هیجان‌انگیز است.
- همان کلمه‌ی بدون معناست.کودک تا کنون املای بسیاری از کلمات را آموخته و حتی علائم نقطه‌ها،تشدید و اعراب را نیز بکار می برد.اما به تأثیر وجود نقطه‌ها چندان توجه نداشته است.قدم به قدم که در حرف‌آباد پیش می رویم تصاویر و متن، کودک را سر ذوق می آورند. ردیف درختانی که محله را با صفا می کنند با هم کلمه‌ی درختان را نیز به تصویر می کشند.مأموران که تصویر نشان داده می شوند،با آناتومی خود شکل نوشتاری مأمور را می سازند.با جابه‌جایی نقطه‌ها هر با کلمه‌ای جدید ساخته می شود و به نوعی داستانی تازه آغاز می شود.اما تمام داستان حول محور( )می چرخد که کلمات معینی با تغییر نقطه‌ها بوجود می آورد. سبز – سیر – سپر – شتر – شیر و پسر ایده‌ی اصلی کتاب بسیار جالب و بکر است و یک بازی شیرین را رقم می زند. «اصلی‌ترین ویژگی بیان هنری در تصویر ذهنی نهفته است.تمام این احساسات و عواطف در قالب تصویر ذهنی،ارزش زیبایی‌شناختی پیدا می کند.هر تصویر ذهنی برآیند دو عامل واقعیت بیرونی و محتوای ذهنی و حالات عاطفی است.از این جنبه می توان ادبیات را آفرینش دوباره واقعیت از راه تصویرهای ذهنی خلاق دانست.تصویر ذهنی زیبا،انتخاب آگاهانه‌ای از عناصر واقعی و خیالی است به قصد تأثیرگذاری عاطفی بر مخاطب .انتخاب تصویرهای ذهنی خلاق براصل گزینش هنرمند استواراست.هنرمند به عنوان انسانی خاص که دریافت ویژه اش را از واقعیت دارد،خودآگاه یا ناخودآگاه تصویرهای ذهنی انتخابی اش را در توالی منطقی مداری قرار می دهد که به آن ساختار می گویند.» محمدی محمد هادی/روش شناسی نقد ادبیات کودکان/ص38
یک راه پی بردن به ارزش هنری یک اثر،نگاه و تصویر ذهنی ویژه و ممتاز هنرمند است.او قبل از عینیت یافتن یک اثر،آن را در ذهن خویش مجسم می کند و طرحی را در می اندازد که بکر و بی بدیل است .حرف آباد اثری ناب و تازه است و پیش از آن ایده ای چنین مطرح نشده است. نویسنده بنا به اظهار خود،ده سال با تصویرگران مختلف رایزنی کرده تا کسی را بیابد که تصویر را با متن او در آمیزدوبه مفهوم مورد نظر عمق و غنا بخشد. ما همه به کمک حروف،کلمات و جمله ها خواندن،نوشتن و سخن گفتن را عملی می کنیم،اما از این زاویه به واژه ها نگاه نکرده بودیم.این تفکر ذهنی ویژه ی هنرمند است . «درجریان آفرینش ادبیات،تفکر تصویری برتفکر مفهومی غلبه پیدا می کند.هرانسانی می تواند به این گونه بیندیشد،اما اندیشه ی تصویری نویسنده یا شاعر،خلاق است.خلاقیت یعنی بیان تصویری وعاطفی نو و بدیع اززندگی وهستی.تمام انسانها با تصویرهای ذهنی خود زندگی می کنند،اما هنرمند تصویرهای ذهنی خود را بیرونی می کند و با بیرونی کردن آن با مخاطبانش رابطه برقرار می کند.» همان-ص39 سیر تکاملی کلمه از نوشته ای بی معنا به سوی پسر که نماد انسان و موجود کامل وعاقل است،قابل توجه می باشد.لیکن مسئله جنسیت در نقطه اوج داستان مطرح می شود.چرا که این موجود کامل یک پسر است نه دختر و این قطعا به دلیل شاکله ی این کلمه است که با ترکیب نقطه ها می تواند کلمه ی پسررا بوجود آورد.اما آیا این بازی در کلمات دیگری می تواند ادامه یابد ومفاهیمی تازه بیافریند؟
5-پرکردن شکافها: «تار و پود یک متن ادبی آن چیزی است که به طور واضح در کتاب ارائه می گردد.در این بین نویسنده شکافهایی هم می گذارد تا خواننده با توجه به تجربیات و تصوراتش آن را پر نماید.در اینجاست که دوباره به خواننده نقشی فعال تر از آنچه که در دیدگاههای سنتی در باره ی خواندن وجود داشت،نسبت می دهند و پیش بینی می کنند که هر خواننده به طور فردی،شکافها را به روشی متفاوت پر می کند.» ماریا نیکلای وا-زیبایی شناسی ادبیات کودک-ترجمه فصل11
براساس تجربه میدانی 70 نفر از مربیان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان کرمان،کتاب حرف آباد به مقصود ذکر شده نزدیک است. کودکان پس از مطالعه فردی یا گروهی در کتابخانه،تمایل دارند کلمات دیگری را که به کمک جابجایی نقطه ها تغییر معنا می یابند،جستجو کنند. این بازی موجب گسترش دایره لغات و توجه به مفهوم وکاربرد کلمات می شود.در حین روخوانی کتاب با کودکان در یافتم که مرتب منتظر صفحه‌ی بعد و کلمه ی جدید هستند.به همین دلیل قبل از ورود به صفحه ی بعد از آنها می خواستم حدس بزنند که کلمه ی بعدی چیست؟آنها کلماتی را بر زبان می آوردند که گاه صحیح نبودند،اما همین جستجو،مفاهیمی را در ذهنشان بوجود می آورد و لذت بخش بود. سیر داستان امکان ساختن داستانهای متفاوت را دارد.سپر می تواند اتفاقات دیگری را سپری کند و شیر شود و تا شیر به انسان برسد،فقط یک داستان ساخته نمی شود. به نظر می رسد ایجاد زمینه ی تفکر وخلق در خواننده‌ی مستتر یا واقعی داستان،تنها به کتاب بستگی نداشته وزمینه های پرورش خلاقیت،دقت و حواس و مطالعات قبلی کودک،همگی در این امر موثر باشند. «شکافها حداقل سه نوع متفاوت دارند:
1-شکافهایی که با تجربیات واقعی زندگی پر می شوند - مثل ویژگی‌های خاص شخصیتها مثل دختر موقرمز 2-شکافهایی که نویسنده برای ایجاد انگیزه در خواننده می گذارد تا او را در رمزگشایی متن دخالت دهد.این شکافها در ارتباط با تصور ذهنی خواننده‌ی مستتر است.نویسنده از خواننده مستتر انتظار دارد شکافها را به درستی پر کند.(جستجوی اطلاعاتی که نشانه‌های آن در متن وجود دارد) 3-سومین نوع شکافها را خلاق یا تخیلی می نامند.این شکافها توسط خود نویسنده برای تحریک خیال‌پردازی و درگیرکردن خواننده با متن بوجود می آیند.» همان
در کتاب حرف‌آباد کدام یک از این انواع وجود دارد؟در حرف‌آباد فضا مثل داستانهای فانتزی و افسانه‌ها تخیلی نیست،اما خلاقیت نویسنده و ذهنیتی که تصاویر به کودک منتقل می کنند،تخیل او را بر می انگیزد که به کمک کلمات،اشیا و شخصیتهایی که در عالم واقع به نوعی با آهنا مواجه است،قصه‌ها،واژه‌ها و مفاهیم تازه‌ای بیافریند و نوع دوم یعنی تصورات ذهنی خواننده‌ی مستتر شکل می گیرد. خواننده‌ی مستتر همان کودکان گروه سنی ب هستند که ناشر و نویسنده در مورد آنها به توافق رسیده‌اند و منتظر هستند که کتاب تحول خاصی در ذهنیت خلاق آنها ایجاد کند.
6 -تعامل میان متن و تصویر هر چند که ایده‌ی اصلی متعلق به نویسنده است و زمینه‌ساز خلق تصاویری ناب برای این کتاب شده است،اما تصویرگر خلاق به خوبی از عهده‌ی انتقال مفهوم برآمده است و عاملی که جذابیت کتاب را رقم می زند تصاویر آن هستند.توجه به تعامل میان متن و تصویر می تواند به دریافتی دقیق‌تر از کتاب منجر شود: «وقتی تصویرگران برای کتابی تصویرگری می کنند،از چه انتخاباتی استفاده می کنند تا تصاویر و کلمات نسبت به هم برتری نداشته باشند و مجموعه‌ای یکپارچه و جدانشدنی تولید کنند،به طوریکه هیچ‌کدام بون وجود دیگری معنی نداشته باشند.به هر حال در بین متن‌های تصویرگری شده و روایت‌های تصویری بدون متن،روابط گوناگونی بین کلمات و تصاویر آشکار می شود:
1-متقارن:کلمات و تصاویر با بازگوکردن یک سری اطلاعات ضروری به گونه‌های مختلف ارتباطی،یک داستان مشترک را تعریف می کنند. 2-مکمل:کلمات و تصاویر،داستان یکدیگر را کامل می کنند و نارسایی‌ها را جبران می کنند. 3-بهبوددادن:یا تصاویر به شکل قابل توجهی داستان کلامی را ارتقا می دهند و مفصل می کنند؛یا کلمات،تصاویر را شرح و تفصیل می دهند.به این ترتیب در هر دو حالت،اطلاعات مختلف مفاهیم پیچیده‌تری را تولید می کنند. 4-هم صدایی:کلمات و تصاویر،دو داستان متفاوت را ارئه می دهند و با همکاری هم معنی جدیدی را ایجاد می کنند؛هر دو برای رکزگشایی و درک پیام لازم و ضروری هستند. 5-متناقض:کشمکش بین کلمات و تصاویر بسیار شدید می شود،آنها داستان را به مسیرهای گوناگون می کشانند،داستان مبهم و تاحدودی غیرقابل‌درک می شود.» همان
برای آنکه از میان این دسته‌بندی به نوع تعامل میان متن و تصویر در کتاب حرف‌آباد،پی ببریم،ابتدا یک سؤال مطرح می شود:آیا اگر کودک تنها تصاویر کتاب را مرور کند و یا مربی تصاویر را به او نشان دهد می تواند به داستان پی ببرد؟در این صورت متن چه کارآیی خواهد داشت؟ طبیعی است که در حرف‌آباد تصویرگری با هدف تقارن و همزمانی با متن آغاز شده است اما با نگاهی دقیق‌تر در می یابیم که تصاویر متن را بهبود می بخشندو کودک غیر از تفکر در مفاهیم کلماتی که به کمک نقطه ها بوجود می آیند ،به شکلها و قصه هایی تازه می اندیشد ،ازجمله مناظری که در بیابان اطراف شتر وجودداردواتفاقاتی که می تواند رخ دهد.اطلاعات ذکرشده در متن به کمک تصاویر توسعه می یابندوقدرت تجسم رخدادهای تازه ای را در کودک بر می انگیزند. بخشی از شخصیت پردازی به عهده تصاویراست.از عنوان روی جلد که"ف"در نقش یک پرنده ظاهرشده و"آ"که به احترام کودک کلاه خودرابالا گرفته است،تا حروف تشکیل دهنده کلمه مامور که نشانگر چهره ی این شخصیت نیز هستند،همگی ترسیمی با مزه و عینی از شخصیت ها هستند.قاعده این است که آنها را از طریق عمل داستانی بشناسیم و اکنون عمل آنها در تصاویر متجلی شده است.در عین حال متن وتصویر مکمل یکدیگرندوچون حلقه های یک زنجیر به هم پیوسته اند.اما از آنجا که نویسنده یا ناشر ،مخاطب را کوکان اول تا سوم دبستان می دانند ،متن وحجم آن از حوصله ی آنان خارج است وشرح و تفصیل ها موجب قطع ارتباط عاطفی کودک با کتاب می شود،به ویژه در صفحاتی که تصویر وجود نداردو متن تمام بارارتباطی را بردوش می کشد. البته یکی از زیباییهای کتاب آن است که کودک در پایان هر صفحه ،هیجان زده انتظار گشودن صفحه ای دیگر را می کشد تابا اتفاق یا شخصیتی تازه و کلمه ای جدید مواجه شود. این نکته ی مهم را نمی توان از نظر پنهان داشت که کودک در داستان ،در جستجوی هیجان است و بخش مهمی از لذت مطالعه را ازطریق ماجراهای هیجانی دریافت می کند که عموما در دنیای کودکان برخاسته از تخیل وبه شکل افسانه وفانتزی ارائه می شوند.حرف آباد هیجان لازم رادربرندارد.به ویژه برای مخاطبی که این روزهاامکانات گوناگونی برای کسب هیجان ولذت دراختیاردارد.هیجان،مواجه شدن با موقعیتهای خاص وفراواقعی ،فرصت تجربه های ذهنی وتخیل فرهیخته را برای کودک فراهم می کند.
«در دوران کودکی هر حادثه،پدیده وموجودی می تواند منشا تخیل باشد،به شرط آنکه زمینه ،صفت ویا عامل تخیل زدایی در آن باشدوضمنا کنش های لازم عاطفی و متعاقبا ذهنی را در ناظریا مخاطب کودک ایجاد کند.دوران کودکی دوره ی "دیدار"و"آشناشدن"تدریجی کودک با دنیای خارج ومحیط پیرامونی اوست وهمواره باتجربه های حسی همراه است.هرقدرکه عوامل و پدیده هاوموجودات پیرامونی تاثیرات حسی بیشتری بر عواطفش داشته باشند ،به همان نسبت برای او دارای جایگاه حسی و ذهنی می شوندواگراین تاثیرگذاری فراتر ازمیزان تصور وانتظار کودک باشد ،همیشه با شگفتی وغرابت همراه است و چنانچه این شگفتی هم در قیاس با پدیده ها یا قرینه های موجودباابعاد،اشکالواندازه های غیرقابل باورتری ایجادشوند ،درآن صورت حدومرزمعینی برای این غرابت زدایی قابل تصور نیست و مستقیما تحت الشعاع میزان تاثیرپذیری وتصورات خود کودک است واوبرهمین قیاس به آنها عناوین ویا صفات معینی را که خود برمی گزیند نسبت می دهد.» حسن پارسایی-دوداستان با رویکرد زیبایی شناسی –کتاب ماه 165-ص18
7-رشد حساسیت های زیبایی شناسی «اگرواژه ی زیبایی شناختی به معنای هنروزیبایی باشد،پس نگاه به تصویرهای زیبادر کتابهای کودکان نیز زیبایی شناختی است.به گفته اچ.اس.برودی(1977)حساسیت زیبایی شناختی اهمیت دارد،زیرا"این نخستین سرچشمه ی تجربه است که همه ی شناختها ،داوری هاوکنش ها به آن بستگی دارند.این کتابها با موادخام مفهومهاوایده آل ها،دنیای امکان پذیرهارابوجود می آورند" برودی براین باوراست که تجربه های زیبایی شناختی آنچنان حیاتی است که می توان آن رااساس آموزش کودکان دانست.او می گوید که بهترین راه بالا بردن حساسیت زیبایی شناختی کودکان ،تجربه وسایل گوناگون هنری است.» دونانورتون-شناخت ادبیات کودکان،گونه ها وکاربردها-ج1ص228
درنگاه اول والدین ومربیان به جستجوی تاثیر کتاب در گسترش درک کودکان ازکلمات ومفاهیم بر می آیند،در حالی که کتاب و به ویژه تصاویر ناب حرف آباد می توانند محرک حس زیبایی شناسی در کودک باشند.تصاویر نقش مهمی دربرانگیختن حس ونگاه کودک دارند. «ویژگی‌های حسی دربرگیرنده‌ی عناصر دیداری هنر،همچون خط،رنگ و بافت است.ویژگی صوری آن شامل اصول هنر که در سازماندهی یا ساختن کار هنری به کار می آید،همچون:تعادل،تکرار،گونه‌گونی و کنتراست یا تضاد است. کیفیت‌های بیانی،ویژگی‌های دیداری هستند که در بیان احساس و اندیشه به کار می آیند.مانند حال و هوا،ناسازگاری،انرژی و معنا.ویژگی‌های تکنیکی در بر‌گیرنده ی ابزار و تکنیک‌های هنرمند است. جودسون سفارش می کند که از رهیافت پویش زیبایی‌شناختی اچ.اس.برودی(1981) که گلوریا جی.هرت و جین سی.راش در سال 1987 آن را بازگو کرده‌اند،استفاده کنید و واکنش کودکان را در زمینه‌ی تصویرها در ادبیات کودکان برانگیزید. هرت و راش می گویند:«به کودکان یاد بدهید که با پویش زیبایی‌شناسانه که هیجان یافتن یک گنج را دارد درباره‌ی تصویرها واکنش‌های زیبایی‌شناسانه‌ی آگاهانه داشته باشند.جویندگان گنج،کودکان و آموزگارانشان هستند و ابزار آنها یک جفت چشم تیز است.گنجی که می خواهند بیابند،ویژگی‌های حسی،صوری،بیانی و تکنیکی آثار هنری است. هرت و راش دو روش را برای یافتن این گنج معین می کنند:
1-ویژگی‌های زیباییشناسی باید در کار هنری وجود داشته باشد و قابل دیدن برای دیگران باشد. 2-بینندگان باید بتوانند که این ویژگی‌ها را تشخیص دهند و تفسیر کنند.» همان-ص 172
وقتی کتابی در حوزه ادبیات کودک قرار می گیرد و مخاطب اصلی آن کودک است،یا به نوعی با تعیین مواد خواندنی و ذوقی ویژه کودکان،بهتر است آنها را نسبت به آن اثر دقیق و حساس بار آوریم و زیباییشناسی اثر را از دیدگاه کودک نیز محقق نماییم.این امر سبب تقویت دقت،نگاه و دید هنری در کودک می شود. پری نودلمن کارشناس ادبیات کودکان(1984)بر روی کمک به کودکان در دریافت هنر و لذت بردن از آن پافشاری می کند: «کتابداران،مربیان و پدر و مادران باید به تجربه‌ی کودکان خویش در دیدن جنبه‌های شگفت‌انگیز و خلاق تصویرها بیفزایند.» همان-ص 171
بر این اساس باید مقدمات و زمینه را برای شکل‌گیری پویش زیبایی‌شناسانه برای کودک فراهم آوریم.هر چند که مسیر و چگونگی انجام این پویش نیز توسط بزرگسالان طراحی می شود و اگر این اتفاق نیفتد،کودک شاید به این مقوله توجه کمتری نشان دهد.طبعا بزرگسال علاقه‌مند،اهل ذوق و آشنا به عوالم کودکان این اشتیاق را دارد که کودکان را به چنین پویشی وا دارد. هالوول جودسون(1989)می گوید: «پویش زیبایی شناسانه شامل مشخص کردن ویژگی های زیبایی شناسی یک کار هنری به هنگام تماشای آن است.این یک شکل آموزشی است درباره ی این که هنرمندبه هنگام آفرینش یک اثر هنری چه می کند و یک کارشناس چگونه به بررسی ومطالعه ی آن می پردازد.ویژگی های پویش زیبایی شناسی ،حسی،صوری،بیانی یا اکسپرسیووتکنیکی است.» همان-ص172
سوالاتی پیشنهادمی شوند که می توانند موجب برانگیختن واکنش های زیبایی شناسانه در کودک شوند. «بزرگسالانی که راهنمای دانش آموزان درخواندن هستند بایدآنها را تشویق کنند که نه تنها به متن بازگردند،بلکه با تجربه ی خودشان نیزبه آن بپردازند،به عواطف،تداعی ها،یادها واندیشه هایی که در هنگام مطالعه ی کتاب در آنهابیدارشده است.» رابرت پرابست1989همان-ص139
در مراکزکانون پرورش فکری استان کرمان ،تعداد 70نفرازمربیان ،این کتاب را به کودکان ارائه کردندوبا همراهی آنان به روخوانی وگفتگو در باره ی حرف آباد پرداختند.تامل در تصاویربدیع کتاب برای کودکان ،جذاب و هیجان انگیز بود و گاه پس از دقت در می یافتند که اسب در حال حرکت ،درآناتومی خود کلمه ی اسب و حالت نوشتاری آن را پنهان کرده و مادروفرزندی که سوارآن اسب هستند ،کلمه زن در دستها وصورتهایشان شکل گرفته است.این درنگ بصری،خود،برانگیزنده ی حس زیبایی شناسی است واورابه فکر وامی داردکه تصاویری رابوجودآورد که کلماتی دیگررادربرگیرند.
تعدای از سوالات پیشنهادی رابرت پرابست را ازیک پسرده ساله که اهل مطالعه بودپرسیدم:
پرسش برای بروزواکنشهای سریع احساسی وذهنی درباره ادبیات:
1-الف:اولین احساس تودرباره داستانهاچیست؟ پاسخ:احساس شادی،چون داستانهاخوبند.
1-ب:درهنگام خواندن حرف آباد چه احساسی داشتی؟ پ:احساس شگفت زدگی داشتم.جالب بود.
1-پ:چه فکری موقع خواندن، ذهن تورامشغول کرد؟ پ:این که می شود ازنقطه ها و شکل ها کلمه های مختلف ساخت.بافکر می شود هرکاری کرد.بادیدن کاربزرگ نقطه های کوچک به این پی بردم که فقط آنها که بزرگ هستند باهوش نیستند.بزرگی به عقل است.
1-ت:احساس کردی با کتاب درگیرشده ای یاازآن فاصله گرفته ای؟ پ:نزدیک بودم. پرسشهایی که کودک را وامی دارد تا به متن توجه نشان دهد،بدون آنکه نقش خود را هنگام مطالعه اثرادبی نادیده بگیرد.
2-الف:روی چه نکته ای از متن متمرکز شدی؟کدام کلمه،جمله،تصویرواندیشه باعث این تمرکز شد؟ پ:کلماتی که با نقطه ها ساخته شدند و اینکه با کلمه ها می شود شکل ساخت.
2-ب:اگرقرار باشد درباره خواندن حرف آبادبنویسی ،روی چه نکته ای متمرکز می شوی؟ پ-هیچوقت نبایدبه بچه های کوچک بی توجه باشیم.آنهاهم میتوانند خیلی به دردبخورند.
2-پ:آیا باخواندن حرف آباد خاطره ای به یادت آمد؟ پ:سال گذشته برای اردوی پایان سال تحصیلی به باغی در ماهان رفته بودیم.توپمان آن طرف دیوارافتاد.کلاس اولی ها که ازهمه کوچکتربودند ازسوراخی که دردیواربود ردشدند تاتوپ رابیاورند.مافکرمی کردیم گریه می کنند،ولی برگشتندوتوپ راآوردند.
2-ت:آیا نکته ای درباره نویسنده یاچیزدیگری درباره حرف آبادبه نظرت می رسد؟ پ:نویسنده چه مغزی داشته که چنین داستانی نوشته است.نویسنده خوش فکر،مهربان وباهوش است.
2-ث:آیاحرف آبادیک کتاب ناب بود؟چرا؟ پ:ناب بود،چون ادبی وقشنگ بود.
با تامل درپاسخهای این کودک وباجمع نظرات بقیه،آیا می توان کتاب حرف آبادرااثری درمقوله ادبیات ناب معرفی کرد یا آن رایک متن آموزشی دانست؟ جالب این جاست که برخی از مربیان با نگاه بزرگسالانه اثرکتاب راآموزش الفبا دانسته اند،درحالیکه کودکان به زیبایی وتازگی هااندیشیده ونگاهی هنری به آن داشته اندوبه آموختن الفبااشاره ای نکرده اند،چراکه آن راپیش ازاین آموخته اند. اما حرف آباد یک اثر ادبی ناب است.
در جشنواره بین المللی قصه گویی یک مربی هنرمند که توان تصویرگری نیز داشت همزمان قصه را تعریف وصحنه های آن را تصویری می کرد وبسیار مورد اقبال کودکان واقع شد وطرح وایده هایی را به کودکان ومربیان هدیه کرد.
نتیجه گیری:
حرف آباد یک اتفاق تازه دردنیای مفاهیم وکلمات است.نگاهی ازجزءبه کل.حروف،کلمات،جملات ومفاهیم.حرف آبادکتابی است که تحسین بسیاری از خوانندگان رابرانگیخته که بخشی ازآن مربوط به خلاقیت ونگاه متفاوت نویسنده وبخش دیگر معطوف به تصاویر حس برانگیزوزیبای آن است.ترکیب رنگها،نوع تصاویر که در خویش کلمات را تجلی می بخشند و سیر توالی داستان قابل تأمل است.حرف‌آباد خود نگفته است که برای آموزش الفبا،کلمات،بازی،گسترش دایره لغات یا تعمیق مفاهیم متولد شده است.اما تا کنون برداشتهایی این چنین از آن شده است.حرف‌آباد یک کتاب ایرانی و فارسی است و نمی تواند به زبان دیگری ترجمه شود،چرا که هم متن و هم تصاویر متکی به حروف و کلمات فارسی هستند و حتی با وجود اشتراک حروف الفبای فارسی و عربی،این کتاب به زبان عربی هم ربطی پیدا نمی کند.چرا که با ترجمه تمام کلمات تغییر می یابند و نقش نقطه‌ها از بین می رود. یکی از وجوه زیبایی این اثر،نقطه‌ها که کوچکترین اجزای زبان یا کلمات فارسی هستند،می باشند چرا که نقطه‌ها با وجود کوچکی،نقشی بزرگ را در ایجاد و تغییر مفاهیم به عهده دارند.کتاب چند معنایی است و می تواند مخاطب بزرگسال را نیز با خود همراه و همصدا کند.هر چند که همچنان دچار محدودیت در قلمرو کلماتی است که می توانند شکل نوشتاری مشترکی داشته باشند و فقط با جابه‌جایی نقطه‌ها معانی تازه‌ای بیایند. نویسنده می توانست با استفاده از سپیدنویسی پایان را باز بگذارد تا کودک به بازی تازه‌ای بیندیشد و دغدغه‌ی جنسیت را برای دختران باقی نگذارد. برخی از کلمات و اشیایی که تداعی می کنند در حوزه علایق کودک قرار ندارند و یا تجربه‌ای از آنها ندارد مثل سیر که میلی به آن ندارند و سپر که ذهنیتی مبهم را ایجاد می کند. گویی این« »است که سیر داستان را رقم می زند و تنها نوشته‌ای است که می تواند چنین امکانی را در اختیار نویسنده قرار دهد. اما در مجموع حرف‌آباد کتابی است که لحظاتی شاد،لذت‌بخش و زیبا را برای خواننده فراهم می کند و به او این امکان را می دهد که به گونه‌ای دیگر به پدیده‌ها توجه کند.پس از دیدگاه زیباییشناسی کتاب موفقی محسوب می شود.
منابع مورد استفاده:
1.vista.ir-بانک مقالات فارسی-روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان
2.en.wikipedia.org 3.
en.wikipedia.org.art 4.محمدی،محمدهادی،1378-روش‌شناسی نقد ادبیات کودکان،سروش 5.خانجانی،علی،1389-حرف‌آباد،کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
6.نیکلای وا،ماریا،2005-زیباییشناسی ادبیات کودک-ترجمه
7.سلاجقه،پروین،1385-از این باغ شرقی-کانون پرورش فکری
8.پارسایی،حسن،1390-کتاب ماه کودک و نوجوان 165-مقاله دو داستان با رویکرد زیباییشناسی
9.firooze.net،1386-اکبری دیزگاه،ابراهیم
10.هجری،محسن،1388-نشست چیستی و زیباییشناسی ادبیات کودک
11.نورتون،دونا،1382،شناخت ادبیات کودکان،گونه‌ها و کاربردها- خانه ترجمه-نشر قلمرو-جلد یک
مطالب مشابه :
آشنایی با اجزای کتاب
برای محافظت و زیبایی این گونه آغاز متن کتاب قرار دارد و الفبایی در پایان کتاب
متن کامل کتابهای درسی ریاضی راهنمایی
و استعداد آدمی پایان برای درک این زیبایی‌ها داشتن متن کامل کتب
نقد زیبایی شناسی
اولین کتاب - نقد زیبایی ویژگی‌های کتاب تعلق متن به واژه برای اردوی پایان سال
فهرست نویسی
برای محافظت و زیبایی صفحه ای است که پیش از آغاز متن کتاب در پایان بیشتر کتاب
مطالبی در رابطه با پیش دبستانی
در برخی کتابها، هم برای زیبایی وگیرایی و هم بدین معنا که آغاز، متن و پایان کتاب شماره
آنچه از حمله مغول بر ایران رفت
بدهند و بر زیبایی که در متن برای سهولت پایان کتاب نیز فهرستی
متن کامل کتاب ازدواج ما؟! (بخش دوم)
متن کامل کتاب هوسها هیچگاه پایان نمی پذیرند که از نظر زیبایی یا ثروت یا
برچسب :
متن زیبایی برای پایان کتاب