ژئوپولیتیک غــدیر خـــم

جغرافیای تاریخی، سیاسی و اجتماعی غدیر خم

خبرگزاری فارس: «غدیر خم» از اصول علم تاریخ اسلام است که مانند عید قربان و عید فطر، مایه قوام جوامع اسلامی بوده و سرنوشت جوامع شیعی را به هم گره زده و جغرافیای سیاسی آن‌ها را تامین کرده است.

غدیر خم در منابع پیش از اسلام و در مصادر جغرافیایی اسلامی و عربی از جمله بکری، یاقوت و حمیری به عنوان مکانی در مسیر کاروان‌ها در نزدیکی سه میلی جحفه است که خطبه غدیر به وسیله پیامبر(ص) در مورد جانشینی حضرت علی(ع) در کنار ایشان ایراد شده است. از این مکان تا کنون در منابع و در عرف ساکنان اطراف آن با اسامی مختلفی نام برده شده است.

«عاتق بن غیث البلادی» از نویسندگان محقق معاصر جغرافیدان جزیرةالعرب و متولد حجاز است که گزارشی از این مطلب با پژوهش در محل و گفت‌وگو با مردم محل آورده است. او پس از ذکر اسامی غدیرخم از هنگام انجام تحقیق با مراجعه به منابع ادبیات عرب و مشهورترین منابع جغرافیایی عرب پیشینه محل غدیرخم تا هنگام عبور پیامبر از آنجا وقتی از مکه به مدینه هجرت می‌کرد را آورده است و سپس توقف پیامبر در کنار غدیر خم را متذکر شده است و آن گاه به حادثه حجةالوداع اشاره کرده است و مهمترین رکن خطبه حجةالوداع یعنی انتصاب حضرت علی (ع) را متذکر شده است.

عاتق به شکل بسیار اجمالی جغرافیای تاریخی غدیر خم را از دوره معاصر تا رویداد هجرت و حجةالوداع و جانشینی و تحقق مفهوم ولایت را آورده است. رویکرد تاریخی و جغرافیایی عاتق و توپو گرافی او از محل، حائز اهمیت فراوانی در اتصال و استمرار جغرافیایی حادثه غدیر خم به عنوان پدیدهایی از رویدادهای صدر اسلام است که به وسیله پیامبر به وقوع پیوسته است و ریشه‌های تاریخی و جغرافیایی آن را نشان می‌دهد.

او با اختصاص عنوان غدیرخم در تاریخ، در بخش میانی کتاب خود پس از ذکر توپوگرافی سرزمین های اطراف غدیر خم از اخرین تلاش‌ها برای ابا دانی این منطقه و کارشکنی‌های دشمن سخن گفته است به گفته او اثاری از مسجد پیامبر بین چشمه و غدیر وجود دارد وبرخی وابستگان حضرت علی(ع) اقدام به ابادانی این غدیر که از اثار پیامبر(ص) است نموده‌اند. در مورد جایگاه تاریخی غدیر خم می‌نویسد: این منطقه که امروز خالی از سکنه است و فقط به طور پراکنده سیاه چادرهایی در اطراف آن هست روزگاری شهری خرم و اباد بوده است و خطبه غدیر در کنار این غدیر مشهور است. او به نقل از بکری می‌نویسد به محل غدیر خم «الخرار» می‌گو یند و پیامبر(ص) در غدیر خم فرمود: «من کنت مولاه فعلی مو لاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه». او در ادامه می‌نویسد و از این رو بعضی از شیعیان گفته‌اند:

و یوما با لغدیر غدیر خم ابان له الولایه لو اطیعا

* جغرا فیای سیاسی اجتماعی غدیر خم در عراق، مصر، یمن، آندلس و مغرب:

غدیر خم در عرصه تعیین سیاست فرهنگی تشیع از صدر تاریخ اسلام تا کنون موثر بوده است. فاطمیان در افریقیه و مصر جشن غدیر را از عناصر اصلی تولید و تقو یت و استمرار قدرت خود قرار دادند و روز غدیر خم و خاطره آن را به شکل بسیار با شکوهی گرامی داشتند. منابع تاریخی فاطمیان گزارش های مفصلی ا ز مراسم عید و جشن غدیر اورده اند . بنا به دیدگاه انها ریشه دولتی و اداری بر پایی مراسم غدیر خم به اقدام دولت بویهی در عراق می‌رسد که در 352 هجری مراسم عید غدیر به عنوان یک دولت اسلامی جشن گرفت.

به گزارش منابع مصری در روز هیجدهم ذی‌الحجه جمع عظیمی از مغربی‌ها و مصری‌ها این روز را به شکل با شکوهی جشن می‌گرفتند و خلیفه معز فاطمی این کار را پسندید و دستور داد به طور رسمی در مصر جشن‌های با شکوه به پا شود و به تدریج دهه میانی ذی الحجه در مصر دهه جشن های و تشزیفات با شکوه خلافت فاطمی شد و خلیفه با جمعی از حشم و وزرای خود آن را با مراسم خاصی برگزار می‌کنند در این مراسم خطیب نامه رسمی که از دیوان انشا به او ابلاغ شده است و در آن متن و نص انتقال خلافت به حضرت علی (ع) از سوی پیامبر قرائت می‌شود.

در این روز در کاخ‌ها و در اماکن عمومی و بین مردم سفرهای بزرگ پهن می‌کنند و بیشتر از روز عید قربان، حیواناتی را قربانی می‌کنند. این عید آثار اجتماعی عظیمی در جامعه تشیع مصر پیدا کرد و اهمیت آن از عید قربان هم با لاتر رفت. و جایگاه اداری و تشکیلاتی در سازمان اداری دول شیعی پیدا کرد و در تاریخ تشکیلات اسلامی بخشی از تشریفات عالی خلافت و سلطنت بویهی ایران و حمدانی جزیره و فاطمی افریقیه و مصر شد. گروهی از زیدیه یمن نیز از جمله پیروان امام هادی (هادویه) که به حدیث غدیر خم در جانشینی حضرت علی (ع) استناد کرده‌اند از فرقه‌هایی است که غدیر را مایه تولید، استحکام و استمرار قدرت خود قرار دادند.

با این وصف غدیر و حجةالوداع که مهمترین رکن نمادین تشیع دوازده امامی است و در اصول اولیه تاریخی و روایی و تفسیری و به گزارش صحابه پیامبر می‌رسد در محاق تامین خواسته‌های سیاسی تشیع اسماعیلیه و زیدیه هنگام تاسیس دولت قرا گرفت. عکس‌العمل رویکرد ایده‌ئولژیک تشیع هفت و چهار امامی به حادثه حجةالوداع و قرار دادن در رکن تبلیغات سیاسی اجتماعی دو لت‌های خود در مصر تونس الجزایر و یمن در قرن سوم و چهارم هجری با عکس العمل نویسندگان وابسته به خلافت عباسی و امویان اندلس قرار گرفت. آنها به رسم عقاید سلف خود متنی از حجةالوداع با حذف فرمان جانشینی پیامبر تهیه کردند.

از جمله ابن حزم آندلسی گوی سبقت را را ربود و علیرغم شهرت روایی و تاریخی خطبه غدیر و تعیین ولایت و جانشینی حضرت علی (ع) در محل غدیر خم کتاب حجةالوداع خود را بدون اشاره به جانشینی و انکار اشکار آن برای تامین سیاست ضد تشیع امویان آندلس به نگارش درآورد و گامی بزرگی را برای حذف تشیع از صحنه قدرت در آندلس انجام داد و کوشید تا عاقبت تشیع در آندلس را مخدوش کند و این کار «ابن‌حزم» با توجه به شهرت و تواتر حجةالوداع بر محور خطبه غدیر و ذکر جانشینی و ولایت در منابع آندلسی پیش از او و منابع پس از او بی‌اعتبار است. این کار ابن حزم نمونه‌ای از عملکرد نیروهای مخالف و دزد و غاصب در ساخت تاریخ اندلس و غصب آثار شیعی و انکار و تحریف آن و ناکام ساختن تشیع در آندلس است و از مواد اصلی تاریخ تشیع در آندلس و علل ناکامی آن است.

* شرق شناسی و تصویر آنها از تشیع و غدیر خم:

نکته حائز اهمیت در تاریخ نفوذ شرق‌شناسی در حوزه اندیشه در جهان اسلام این است که آنها تلاش کرده‌اند بر اساس حوادث تاریخی تاسیس دولت‌های اسماعیلی و زیدی حادثه غدیر و خطبه جانشینی و تشیع را فقط در صورت تشیع غیر امامیه به و یژه اسماعیلی، زیدی و علوی آن معرفی و تثبیت کنند. در صورتی که اصول تاریخی ان به عصر پیامبر(ص) می‌رسد. علامه طباطبایی در برخورد با این جریان استشراقی نخستین بار کوشید ریشه‌های تاریخ تشیع را در تشیع امامیه تبیین کند و اصالت تاریخی حوادث تشیع را بر محور آغازین آن که تشیع دوازده امامی است را با نوشتن کتاب شیعه در اسلام نشان دهد و اهمیت تشیع به عنوان چهره واقعی اسلام را برای «هانری کربن» متذکر شد.

در راستای این دیدگاه، عید غدیرخم، حادثه‌ای متعلق به فرقه‌ای خاص نیست حادثه‌ای در تاریخ اسلام و از ارکان حوادث تاریخ اسلام و از اصول موضوعه علم تاریخ اسلام است و درعین حال در روند جزئی حوادث عید ولایت و جانشینی و از پدیدهای بنیادین و از اعیاد عام تاریخ اسلام مانند عید قربان و عید فطر مایه قوام جوامع اسلامی است و همچنان تنها سیاستی بوده است که در حوزه جوامع اسلامی سرنوشت جوامع شیعی را به هم گره زده و جغرافیای سیاسی تشیع را تامین کرده است. این واقعیت تاریخی در رویکرد حمدانیان به غدیر مشهود است که پناهگاه زیدیه، اسماعیلیه، امامیه و ضد اموی و عباسی بودند. «ابو فراس» شاعر دربار آنها در باره غدیر خم سرود: «قام النبی بها یوم الغدیر / و الله یشهد و الامم و الافلاک»

نویسنده: محمدرضا شهیدی‌ پاک، مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

ژئوپولیتیک غــدیر خـــم

مطالب مشابه :

تحقیق درباره غدیرخم

عید سعید غدیر خم

عید غدیر

جشن بزرگ عید غدیر خم در نراق

عید با سعادت غدیر خم و ولایت الهی امیرالمومنین بر مسلمانان علی الخصوص شیعیان جهان مبارکباد

ژئوپولیتیک غــدیر خـــم

عید غدیر و آنچه در مورد آن بدانیم

عید غدیر خم عیدولایت و امامت بر شما مبارک