مصاحبه ای درباره پژوهش در طنز

به گزارش خبرنگار ادبیات برنا، همیشه صحبت‌های اسماعیل امینی در عین سادگی، به گونه‌ای جدی مطرح می‌شوند که گاهی شنونده را وادار می‌کنند آهی از نهاد برآورد و بر سرنوشت طنز آن هم در جامعه‌ای که یکی از ویژگی‌های عمده‌‌اش از قدیم الایام، طنز بوده و طنزپردازی، افسوس بخورد.

امینی پیش از این در نشستی، درباره وضعیت طنز و طنزپردازی صحبت می‌کرد که با بیان خاطره‌ای، این مساله تا مدت‌ها مشغولیت فکری منِ شنونده شده بود: «صدا و سیما قرار بود برنامه‌‌ای در حوزه طنز تولید کند و من را به همراه چند نفر از طنز پردازان دعوت کردند. یکی از مسئولان این سازمان، خواست درباره اهمیت کار ما صحبت کند و می‌گفت "در قدیم افرادی بوده‌اند که به دربار می‌رفته‌اند و درباریان را شاد می‌کردند و با توانایی خود آن‌ها را به خنده وا می‌داشتند. اما ما امروز طنز مردمی داریم و شما جامعه را سرگرم می‌کنید!"»

این خاطره شاید یک بار به چنین شکلی برای امینی رخ داده باشد اما اگر در میان اتفاق‌های طنز زندگی ادیبان، جست‌وجویی داشته باشیم، شاهد مواردی بی‌شمار از این دست هستیم. همین است که حتی با زبان طنز هم سعی می‌کنیم جمله مورد علاقه ابوالفضل حری را مجددا تکرار کنیم که "طنز را جدی بگیرید و طنز جدی گرفته نمی‌شود".

اسماعیل امینی نیز اجازه داد در این زمینه با او هم گفت‌وگویی داشته باشیم تا علاوه بر ذکر خاطره تلخ وی و تلنگری بر فکر مسئولان، نقطه نظرات وی را منتشر کنیم تا شاید روزی، کسی، گذرش افتاد و خواست کاری برای طنز بکند، این گفت‌وگو هم به کارش آمد.

امینی تمایل داشت در ابتدا منظور خود را از واژه طنز مطرح کند و گفت: منظور من از طنز، در این مصاحبه فقط گونه‌های مختلف طنز نوشتاری است که شاخه‌ای از ادبیات محسوب می‌شوند و درباره طنز در قالب‌های هنری دیگر، مانند طراحی، کارتون، نمایش، سینما، موسیقی اظهار نظر نمی‌کنم.

وی در پاسخ به این سوال که پژوهش در طنز چه تفاوتی با پژوهش در زمینه‌‌های دیگر دارد؟ و اصلا تفاوتی دارد یا خیر؟ گفت: پژوهش درباره طنز، با پژوهش درباره متون و نظریه‌های ادبی شباهت‌های زیادی دارد زیرا طنز در بسیاری وجوه، با متون ادبی مشترک است. مانند زبان، فنون بلاغی، سبک نوشتاری، معناشناسی و نظایر این‌ها، هم‌چنین بسیاری از آثار برجسته‌ ادبی اعم از شعر و داستان و نوشته‌های ادبیات، دربردارنده نمونه‌های ارزشمند طنز‌آوری هستند.

وی افزود: اما تفاوت‌ اصلی پژوهش در طنز با پژوهش در زمینه‌های دیگر در این است که هم درباره طنز، پراکندگی نظرها فراوان است و هم شناخت سطحی و عوامانه از مقوله طنز فقط منحصر به عوام نیست و جمعی از خواص و اهالی علم و ادب نیز درباره طنز ذهنیت روشنی ندارند. بنابراین بخش مهمی از توان و زمان پژوهشگر باید به ابهام‌زدایی از اصل مقوله طنز معطوف شود. دیگر این که شناخت و تحلیل گونه‌های مختلف طنز و شوخ‌طبعی؛ افزون بر دانش و روش علمی، نیازمند ذوق و دریافت هنری است که گاه با معیارهای معمول پژوهشی سازگاری ندارد.

باز هم رسیدیم به این سوال مهم و جدی که چرا طنز را جدی نمی‌گیرند و چرا طنز جدی گرفته نمی‌شود؟ امینی در پاسخ، بر هدف طنز تاکید و اظهار کرد: خنده البته از عناصر بنیادین طنز است، اما در رویارویی با آثار ارزشمند طنز ما غالبا به این نکته می‌رسیم که خنده حاصل از طنز پیش از آن‌که نمود بیرونی و گذرا داشته باشد، اثر درونی و پایدار دارد. اما این که آثار طنز را همواره در برابر آثار جدی قرار داده‌اند، مانند آن که می‌گویند این غزل جدی است و این یکی طنز است، نوعی بدفهمی در شناخت طنز ایجاد کرده است و آن این که گمان کرده‌اند اثر طنز، در هدف نیز چندان جدی نیست و طنز کاری به جز ایجاد خنده و تفریح ندارد.

وی ادامه داد: طنز در هدف، بسیار جدی است، حتی جدی‌ترین نوع اثر ادبی است اما از نظر دلالت الفاظ بر معانی معمول و همیشگی، با نوشته‌های معمولی تفاوت دارد. یعنی الفاظ و جملات در اثر طنز بر مفاهیمی غیر از مفاهیم رایج دلالت دارند. مثلا در این بیت سعدی، جمله‌ای که معشوق می‌گوید معنایی غیر از معنای ظاهری جمله دارد، و سعدی به همین علت آن را طنز نامیده است: "دی گفت: سعدیا من از آن توام، به طنز/ این عشوه دروغ دگر بار بنگرید"
به هر حال همین که هر جا سخن از طنز است، آن را با شوخی و خنده و تفریح و گاه مسخره‌بازی، یکی می‌پندارند، مانعی است بر سر جدی گرفتن طنز و پژوهش و مطالعه درباره طنز و طنزنویسی.

این استاد دانشگاه و منتقد ادبی در ادامه صحبت‌های خود، جدی نگرفتن را آسیبی مربوط به همه حوزه‌های فرهنگی دانست و گفت: مقولات بسیار مهم‌تر از طنز نیز جدی گرفته نمی‌شوند، از جمله آن‌ها تعلیم و تربیت است که دستمایه آزمون و خطای مسئولانی است که همواره در حال تودیع و معارفه‌اند، فرهنگ عمومی و زبان فارسی هم جدی تلقی نمی‌شود. حتی دانشگاه و علم و پژوهش و اشتغال و بسیاری از امور زیر بنایی دیگر چندان جدی گرفته نمی‌شوند. طنز نیز بخشی از فرهنگ عمومی است و سرنوشت آن با فرهنگ عمومی مشترک است. ابتذال، سطحی‌نگری، سرهم بندی، نمایش و هیاهوی تبلیغی، دگرنمایی، پرخاشگری و تندخویی، بی‌تفاوتی و رخوت، این‌ها برخی از مشخصه‌‌های نگران‌کننده و متاسفانه در حال گسترش در فرهنگ عمومی است و در این کاستی، مسئولیت تنها متوجه مدیران و صاحب‌منصبان نیست، بلکه تک‌تک افراد جامعه نیز در این نقصان سهمی دارند.

وی ادامه داد: همگان در این کاستی بزرگ در فرهنگ عمومی سهم دارند، صاحب‌نظران و پژوهشگران در حوزه‌های گوناگون، از جمله طنز، کارهای ارزشمندی انجام داده‌اند. اما زمینه‌ای برای مطالعه و بهره‌گیری از آن‌ها وجود ندارد. زیرا چنان که گفتم، بسیاری از مبانی بنیادین در زندگی و اندیشه اجتماعی ما چندان جدی تلقی نمی‌شود که نیازی به مطالعه و تامل و بازنگری احساس شود. با اندوه بسیاری این واقعیت تلخ را بازگو می‌کنم که تفنن و سرگرمی و ابتذال، پرمخاطب‌ترین و جدی‌ترین محصولات فرهنگی این روزگارند.

امینی مهم‌ترین آسیب در حوزه پژوهش طنز را این گونه توضیح می‎دهد: آسیب اصلی در پژوهش طنز این است که پژوهشگرانی که با روش‌های علمی آشنا هستند و تجربه و مهارت دارند، اغلب به ذوق هنری و نکته‌‌سنجی و ظرافت در شناخت طنز اعتنایی ندارند و از دیگر سو، طنزپردازان صاحب ذوق، چندان با روش‌های علمی پژوهش آشنا نیستند که حاصل کارهای پژوهشی‌شان واجد ویژگی‌های پژوهش علمی باشد.

.

وی در این باره تصریح کرد: بارها گفته‌ام و بار دگر می‌گویم که فرهنگ و ادب، زیربنای رفتار و اندیشه فردی و اجتماعی است. سیاست‌مداران و صاحبان قدرت اگرچه به لفظ، خود را خدمتگزار مردم و جامعه می‌دانند اما بسیار تمایل دارند که همگان را به ویژه اهل فرهنگ و قلم را به خدمت خود درآورند. زیرا کلید گنج زمین و سرنخ امکانات در دست آن‌هاست. اما اهالی سرزمین فرهنگ، کلید گنج‌های آسمان را در اختیار دارند و آن‌ها هستند که می‌توانند بر رفتار و گفتار و اندیشه افراد و اجتماعات تاثیر بگذارند. در واقع صاحبان قدرت اگر در اندیشه تغییر بنیادین جامعه و در جست‌وجوی راه رشد و کمال هستند باید خود را برای خدمت به فرهنگ و ادب آماده کنند و بدانند که موج‌های تبلیغی و رسانه‌‌ای، با همه چشم‌گیری‌‌ها و جلب نظرها، گذرا هستند و تغییر پایدار در اجتماع مستلزم توجه به فرهنگ عمومی و جدی گرفتن مقوله تعلیم و تربیت و اندیشه است.

مصاحبه ای درباره پژوهش در طنز

مطالب مشابه :

انواع تحقیق و پژوهش

مصاحبه ای درباره پژوهش در طنز

چند جمله درباره کاکائو

پژوهش درباره خشونت عليه زنان

روشهای اصولی تحقیق و پژوهش

پژوهش درباره خشونت عليه زنان

فايده ي تحقيق و پژوهش