ناپایداری آب دراستان همدان
چالش عمدة پيش رو: ناپايداري آب<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />
(مطالعة موردي: استان همدان)
نوشته: حميدرضا وجداني، كارشناس ارشد مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام جهاد كشاورزي همدان.
( این مقاله درمجله آب ومحیط زیست شماره ۵۳ چاپ شده است)
مقدمه:
افزايش روز افزون جمعيت در كرة زمين وتغييرات در الگوي مصرف منجر به فزوني تقاضاي مواد غذايي گرديده. از ديگر سو انسان با استفادة بي رويه از منابع انرژي،استفاده از آلوده كننده هاي شيميايي محيط زيست و تخريب جنگلها ومراتع محيط كلي كرة زمين را دستخوش تغييرات منفي نموده كه يكي از عواقب آن در مبحث تغيير اقليم متجلي ميگردد. اگر چه در حدود 71/0 از سطح كرة زمين پوشيده از آب است ليكن از كل آبهاي كرة زمين تنها 3 درصد آب شيرين و 97/0 آب شور است. از اين 3 درصد آب شيرين نيز 77/0 به طور دائم در يخچالهاي كوهستاني و يخهاي قطبي ثابت است، 22 درصد آن به صورت آبهاي زير زميني و 1% در درياچهها، رودخانه ها و گياهان ميباشد.[1] به عبارت ديگر تنها 69/0 درصد از كل آبهاي كرة زمين در رودخانهها، درياچههاي آب شيرين، درخاك، در مردابها، به صورت آب زيرزميني و در داخل بافت گياهان قرار دارد. بر اين اساس براي هر نفر در سال دو هزار ميلادي 1800 متر مكعب آب وجود دارد. با اين حساب ميبايد آب شيرين به مقدار كافي براي نيازهاي هر نفر قابل دسترس باشد اما واقعيت اين است كه ناهمساني زيادي بر حسب مناطق و فصول وجود دارد. در واقع اغلب كشورهاي در حال توسعه حتي آنهايي كه مجموع آب سالانه دريافتي شان در كل كافي به نظر ميرسد در بعضي از مناطق خود و در بعضي از فصول سال كمبود دارند.
امروزه در جهان، توليد غذا به شدت بستگي به وجود آب و مديريت آن دارد. از مجموع آبهاي مصرفي جهان در حدود دو سوم به مصرف آبياري كشاورزي ميرسد. در حدود 235 ميليون هكتار از اراضي كشاورزي در جهان آبي اند و 30 تا 40 درصد از غذاي جهان در اين اراضي توليد ميشود.
مقايسة سرانه سالانه كل منابع آب قابل دسترس در سال 2000 ميلادي تفاوت چشمگير بين مناطق جهان را به تصوير ميكشد اين مقدار در ايران 1955 متر مكعب، عراق 3287، اسرائيل (فلسطين اشغالي) 276، اردن 179، آلمان 1878، پرو 74546 ، روسيه 30980 000 و كويت 10 متر مكعب ميباشد.
مطالعه فائو در 93 كشور در حال توسعه حكايت از عدم پايداري آب در اين كشورها دارد بدين معنا كه استفاده از آبها بيش از مقداري است كه در منابع جايگزين ميشود. روند كنوني حاكي از آن است كه تا سال 2030 بسياري از كشورهاي در حال توسعه با مشكل كم آبي براي آبياري روبرو ميشوند.
استفاده از منابع آب به ميزاني بيش از جايگزيني آن همچون برداشت از آبهاي زير زميني به ميزاني كه منجر به افت سطح آب شود عدم پايداري در آب ميباشد. استفاده از آب رودخانهها وتالابها به نحوي كه كاهش عمق تالابها و درياچهها را به دنبال داشته باشد. منجر به عدم پايداري ميگردد. علاوه بر مواردي كه به عدم پايداري آب از نظر كمي منجر ميشود، آلوده شدن آبها نيز عدم پايداري در سيستم ايجاد خواهد كرد.
در بررسي بحث پايداري آب توجه ويژهاي به استفاده از آب در كشاورزي لازم است چرا كه 70 درصد تمام آب شيرين قابل بازيافت در جهان در كشاورزي به كار گرفته ميشود.[2] روند افزايش جمعيت به ويژه در كشورهاي در حال توسعه روز به روز سرانة آب در دسترس را كاهش ميدهد.
چالشهاي كشورهاي خشك و نيمه خشك:
هر چند معضل آب شيرين و مباحث پايداري يا عدم پايداري آن در طيف گستردهاي از كشورهاي جهان مطرح است، ليكن ويژگيهاي جغرافيايي برخي كشورها اهميت حياتي به آب اعطا ميكند. در كشورهايي كه در مناطق خشك و نيمه خشك جهان قرار دارند، به علت كمبود كلي آب، عدم دسترسي مطمئن به آب طي فصول و سالهاي مختلف (نوسانات فصلي و سالانه) و عدم تطابق فصل بارش با فصل رشد گياهان، اهميت آب و لزوم بهره گيري بهينه از آن بحث جديدي نيست و چه بسا قرنهاست كه يكي از عناصر اصلي تعيين كنندة رشد يا بازدارندگي تمدنهاست.
تمدنهاي عظيم باستاني بين النهرين و تمدن مصر در ارتباط با محوريت آب رودخانهها شكل گرفت و در ايران قنات به عنوان يك پديده پر شكوه ساخته دست انسان رشد و شكوفائي شهرها و روستاهايي را در بخشي از خشكترين مناطق جهان در محدوده داخلي فلات ايران ممكن ساخت.
اهميت آبهاي زير زميني در ايران:
ويژگي هاي خاص جغرافيايي ايران، ريزشهاي جوي با رژيم مديترانهاي كه داراي تابستاني خشك و در زمستان داراي بارندگي است منجر به عدم تطابق فصل كشت و رويش گياهان با فصل بارش (در قسمت عمدهاي از سال و دراغلب مناطق كشور) است. از سوي ديگر وضعيت ناهمواريها و پستي بلنديها عرصههاي گستردهاي را براي نفوذ آب به زمين فراهم نموده، مجموعه اين شرايط توأم با فن آوري ابتكاري قنات در ايران به اهميت بهره برداري از آبهاي زير زميني سابقهاي ديرين بخشيده است. با ورود تكنولوژي بهره برداري از آبهاي زير زميني از طريق موتور به ويژه بعد از اصلاحات ارضي نقش موتورهاي آب روز به روز افزايش يافت و امروزه در بسياري از مناطق ايران نقش اول را در آبياري اراضي ايفا ميكند.
بهره برداري از آبهاي زيرزميني در استان همدان:
اتكاي به منابع آبهاي زير زميني در استان همدان سهم اصلي را در تأمين آب دارد. درحوزه آبريز قره چاي كه 57 درصد مساحت استان را شامل ميشود 93 درصد آب مورد نياز بخشهاي مختلف از آبهاي زيرزميني تأمين ميشود. در حوزه گاماسياب كه 36 درصد مساحت استان را در بر ميگيرد اين سهم 74% است.[3] طي دو الي سه دهة اخير بهره برداري از آب هاي زير زميني به نحوي روز افزون صورت گرفته. در اغلب مناطق قناتها خشك شدهاند و به ويژه طي دو دهة اخير چاههاي نيمه عميق به تدريج آبدهي خود را از دست داده و جاي خود را به چاههاي عميق دادهاند. علاوه بر حفر بي رويه چاههاي عميق مستعد كه داراي مجوزاند، چاههاي زيادي نيز به عنوان چاههاي غير مجاز حفر شدهاند كه در بعضي مناطق شمار آنها از چاههاي به اصطلاح مجاز بيشتر است.
الگوي بهره برداري از آب كشاورزي در استان همدان:
برآورد آب مصرفي محصولات زراعي و باغي استان همدان كه بر اساس نياز آبي محصولات (نياز به آبياري) در شرايط خاص شهرستانهاي استان همدان و آمار سطح زير كشت سال 1378 صورت گرفته نشان ميدهد كه يونجة آبي با حدود 500 ميليون مترمكعب آ ب مورد نياز خود بيشترين سهم را از آبهاي به كار گرفته شده در آبياري به خود اختصاص داده، گندم آبي با حدود 400 ميليون مترمكعب در رديف بعدي قرار ميگيرد و جو آبي با 120 ميليون سومين، چغندرقند با 97 ميليون چهارمين، سيب زميني با 93 ميليون پنجمين و محصولات جاليزي با 49 ميليون ششمين رتبه را دارد.[4] به اين ترتيب با شناخت از سابقه و قدمت كشت محصولات مختلف در استان مشخص ميگردد كه روند تغيير الگوي كشت به سوي محصولاتي بوده كه آب بيشتري مصرف ميكنند، به بارندگي كمتري اتكا دارند و بيشتر متكي به آبياري با آب چاههاي عميقاند. آب مورد نياز آبياري عرصههاي زير كشت محصولات مختلف زراعي و باغي استان طي اين برآورد مجموعاً در حدود 6/1 ميليارد متر مكعب برآورد گرديده است.
روند تغييرات سطح آبهاي زير زميني استان همدان:
بر اساس اطلاعات اخذ شده از امور آب استان، روند كلي در تمامي دشتهاي استان منفي و رو به افت است.
اطلاعات موجود از دشت قهاوند 80-1368 حاكي از روند منفي دشت از 3/1614 به 7/1597 متر يعني 6/16 متر كاهش سطح آبهاي زير زميني در فاصله 12 سال است.
دشت جنوب رزن 80-1362 سطح آب از 1/1621 به 2/1586 طي 18 سال يعني 9/34 متر كاهش يافته، دشت شمال رزن طي سالهاي 80-1362 از 8/1747 به 3/1741 تقليل يافته (طي 18 سال 6/6 متر كاهش). دشت ملاير از سالهاي 80-1373 (طي 7 سال از 1688 متر به 1680 متر تقليل يافته). 8 متر طي 7 سال. دشت كبودرآهنگ طي سالهاي 80-1363 از 1/1677 متر به 1657 متر يعني 20 متر طي 17 سال دشت نهاوند طي
80-1375 از 9/1543 به 5/1535 متر تقليل يافته است، 4/8 متر طي 5 سال كاهش سطح آب داشته. دشت تويسركان طي سالهاي 80-1375 از 9/1632 متر به 4/1625 متر طي 5/7 متر طي 5 سال. دشت اسدآباد طي
80-1373 از 2/1523 به 4/1512 متر تقليل يافته، 8/10 متر يعني 7 سال.[5] اگر چه دورة آماري مورد بررسي در دشتهاي مختلف مشابه نبوده ليكن بررسي ارقام كليه دشتها حاكي از روند رو به كاهش سطح آبهاي زير زميني دارد.
ناپايداري پيامد غارت منابع آب زير زميني:
در بحث توسعه پايدار برخي پيچيدگيها در سنجش پايداري يا عدم پايداري در زمينههاي مختلف وجود دارد. ليكن مبحث افت سطح آبهاي زير زميني از آشكار ترين مصاديق عدم پايداري است كه به سادگي با نگاهي به ارقام مربوطه قابل بررسي است. افت سطح آبهاي زير زميني به ويژه در برخي مناطق استان شديدتر است. بهره برداري سنتي چند هزار ساله از آبهاي زير زميني به طور مختصر و با استفاده از قنات و انتخاب الگوي كشتهاي زمستانه و حداكثر استفاده از بارندگي در توليد محصولات زراعي جاي خود را به استفاده از چاههاي نيمه عميق داد و چاههاي نيمه عميق در فاصله زماني كمتر از دو دهه جاي خود را در اغلب مناطق به چاههاي عميق داد. از هم اكنون زنگ خطر در بسياري از مناطق استان براي آبهاي زير زميني به صدا درآمده. علاوه بر نياز به انرژي بيشتر به جهت تعميق هر چه بيشتر چاهها و نياز به هزينههاي كلان خريد و نگهداري موتورهاي آب، بسياري از چاهها نيز اصولاً خشك شدهاند، اين مطلب در دشت قهاوند به صورت يك معضل جدي مطرح است. اما آنچه نگران كنندهتر است وضعيت و سيمايي است كه براي آينده با روند كنوني بهره برداري تصور ميشود.
جمع بندي و نتيجه گيري:
طي چند دهة اخير افزايش بي رويه جمعيت و رقابت استفادههاي شهري و صنعتي با استفاده از آب در كشاورزي، تغييرات در الگوي مصرف، تغيير در الگوي كشت محصولات، تغيير در الگو و روش آبياري محصولات مختلف همگي در جهت عدم پايداري آب بوده است. در زمينة رقابت مصارف شهري، صنعتي و كشاورزي حفر چندين حلقة چاه عميق جهت تأمين آب شهر همدان كه منجر به تسريع افت آبها در دشت بهار گرديده، در منطقة قهاوند- كبودرآهنگ حفر ده ها حلقه چاه عميق براي سيستم خنك كنندة نيروگاه برق در يكي از خشك ترين مناطق استان، تنها مثالهايي از بهره برداري بي رويهاند. همان گونه كه ذكر شد روند تغييرات در نوع محصولات زراعي به سمت محصولاتي بوده كه آبياري بيشتري را احتياج دارند ونياز به تغذيه و اشتغال جمعيتي كه طي چهل سال (از 1335 تا 1375) نزديك به دو و نيم برابر شده، خود مطلبي مهم است. مصرف مقادير قابل توجهي آب كشاورزي جهت توليد صيفي جات و توليد علوفه، به ويژه يونجه، ناشي از تغيير در الگوي مصرف مواد غذايي است، تغييري كه به ويژه در برخي از اقشار جامعه به ويژه در دهكهاي بالاي درآمد به سمت ارتقاء كيفيت تغذيه صورت گرفته است. در زمينه حفر چاههاي عميق غير مجاز گوئي در هالهاي از ملاحظات و به واقع بي توجهي هاي بيحد و حصر رقابتي روز افزون بين بهره برداران براي حفر چاه بيشتر و عميقتر در گرفته است. در زمينه الگوي كشت گويي اين واقعيت كه ما در كشوري خشك و در استاني خشك و كم آب قرار داريم، به يمن بهرهگيري از آب چاههاي عميق فراموش شده اما اين خواب خوش فراموشي كابوسي تلخ را به دنبال خواهد داشت. اقداماتي كه در جهت تغيير روشهاي آبياري و تبديل زمينهاي ديم به آبي، پيش رو قرار داده شده نيز گويي در همين خواب خوش جلوه مينمايد، تا كنون تحقيقي از ميزان كارآئي و پرت آب در روشهاي آبياري تحت فشار كه طي چند سال گذشته به عنوان نسخة درمان معضل آبياري ارائه شده، نسبت به روشهاي قبلي و غرقابي در استان صورت نگرفته. به زعم نگارنده پيامد پرت آب در اين روش با توجه به اينكه بيش از روش غرقابي به تبخير اختصاص مييابد (بر خلاف روش غرقابي كه با نفوذ در زمين است) آب را كاملاً از عرصة بهره برداري ما خارج ميكند و به سيستم كلي اتمسفر باز ميگرداند حال آنكه در روش غرقابي امكان بازيافت آب در همان منطقه از آبهاي زير زميني وجود دارد.
از ديگر سو تخريب عرصههاي مرتعي با تغيير كاربري آنها و با تخريب كيفي آنها به ويژه در اثر چراي بي روية دام، عرصههاي مرتعي و آبخيزها را از عرصههاي نفوذ دهندة آب هر چه بيشتر تبديل به عرصههاي انتقال دهنده آب ميكند كه اين امر نقش حياتي در به هدر رفتن آبها ايفا ميكند6. در استان همدان طرح قابل توجهي براي كنترل آبهاي سطحي صورت نگرفته و سد آبشينه كه با اهداف كشاورزي و آب شرب احداث شده به دليل اشكال در مطالعات و ساخت بعد از احداث و افتتاح بلا استفاده مانده و امكان آبگيري در آن وجود ندارد.
باري! آنچه كه گفته شد به رغم نگارنده نه از سر نا اميدي بلكه به جهت آگاهي رساني و واقعبيني است. واقعيتهايي كه عزمي همه جانبه را در تغييرالگوي مصرف، الگوي بهره برداري آب، الگوي كنترل و نظارت بر بهرهبرداري منابع و تصميم جدي در جهت كنترل آبهاي جاري با استفاده مستقيم از آنها و يا تغذية سفرههاي آب زيرزميني، طلب ميكند. عدم وجود يك برنامة متناسب، هماهنگ، انديشيده و همه جانبه كه عامل اصلي تشديد ناپايداري آب است چالش عمدة پيش رو در استان است.
[1] نصير. ال بسام. «توسعه پايدار كشاورزي، موضوعات اساسي در سطح كرة زمين»، ترجمه حميدرضا وجداني، مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام همدان، 1380.
[2] اين مطلب از سايت اينترنتي روز جهاني غذا در فائو ترجمه شده است.
[3] «گزارش عملكرد يك ساله 1378»، اداره امور آب استان همدان
[4] در تهيه مطالب اين قسمت از تحقيقي كه توسط همين نگارنده در خصوص الگوي كشت و مصارف آب محصولات مختلف كشاورزي استان همدان صورت گرفته بهره گيري شده است محاسبه نياز آبي محصولات مختلف در استان به استناد مطالب مندرج در كتاب: نياز آبي محصولات زراعي وباغي كشور ... تهيه شده، تبعاً پرت آب از كانالهاي آبياري و ديگر موارد تا رسيدن به سطح مزرعه در اين برآورد لحاظ نگرديده است.
[5] اطلاعات و آمار مربوط به ارقام هيدروگراف آب زير زميني دشتهاي مذكور از ادارة كل امور آب استان همدان اخذ شده است.
6 اس. ام. تورو. «راهبردهاي توسعه پايدار در نواحي نيمه خشك نيجريه»، ترجمه: حميدرضا وجداني، مجله آب و محيط زيست شماره 50، خرداد 1381.
مطالب مشابه :
رئوس برنامه هاي هفته هواي پاك در سال 1389
روابط عمومی محیط زیست استان همدان - رئوس برنامه هاي هفته هواي پاك در سال 1389 - جلوه های محیط
اتاق فکر سازمانهای مردم نهاد زیست محیطی استان همدان راه اندازی شد.
اتاق فکر سازمانهای مردم نهاد زیست محیطی استان همدان محیط زیست محیط زیست همدان;
لک لک سیاه در تالاب آق‌گل همدان دیده شد
کارشناس حفاظت محیط زیست استان همدان با بیان اینکه برای نخستین بار لک‌لک سیاه در تالاب آق گل
ناپایداری آب دراستان همدان
(مطالعة موردي: استان همدان) دیده بان محیط زیست (مژگان جمشیدی) توسعه پایدار(مهری احمدی)
گزارش اجرای برنامه کلوپ آموزشی، تفریحی محیط زیست
اداره کل محیط زیست استان همدان; اتاق فکر سمن های زیست
موضوعات ارائه شده در رشته محیط زیست
بررسي مناطق تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست در استان همدان. از محیط زیست همدان به
برچسب :
محیط زیست استان همدان