سید ابو الرضای راوندی اولین شارح نهج البلاغه

بسیاری از علمای اسلامی در طی ده قرن گذشته شرح و تفسیر ارزشمندی بر كتاب شریف نهج البلاغه نوشته‌اند كه تنها تعداد كمی هم اكنون در دسترس ماست. و برخی از محققان در این باره تحقیقات گرانقدری كرده‌اند از جمله:
1. محدث معروف حاج میرزا حسین نوری (متوفی 1320 هـ ) از 26 كتاب از شروح مشهور نهج البلاغه كه در اجازات بزرگان علمای حدیث آمده، نام برده است.[1]
2. سید محسن امین در اعیان الشیعه از 42 شرح نام برده است.[2]
3. سید هبه الدین شهرستانی 45 شرح شناسایی كرده است.[3]
4. عبدالعزیز جواهری نجفی نزیل تهران در فهرست كتابخانه عمومی معارف چاپ 1353 هـ 51 شرح شمرده است.[4]
5. شیخ ضیاء الدین ابن یوسف حدائقی شیرازی (متوفای 1408 هـ) در فهرست كتابخانه مدرسه عالی سپهسالار چاپ 1358 هـ 66 شرح شماره كرده است.[5]
6. علامه امینی 81 شرح و ترجمه را احصاء كرده است.[6]
7. شیخ عزیز الله عطاردی، در مقدمه شرح نهج البلاغه كه چاپ كرده، از 83 شرح نام برده است.
8. سید عبدالزهراء حسینی خطیب در كتاب مصادر نهج البلاغه (متوفای 1414 هـ) 101 شرح نهج البلاغه را معرفی نموده است.[7]
9. اخیراً كه منهاج البراعه قطب الدین راوندی توسط كتابخانه آیت الله مرعشی در قم چاپ شده، 112 شرح معرفی شده است.
10. شیخ آقا بزرگ تهرانی (متوفای 1389 هـ) در كتاب الذریعه از 147 شرح كامل و ناقص نام برده است.[8]
11. شیخ حسن جمعه اسامی 210 شرح و ترجمه نهج البلاغه را با تلاش فراوان و بهره‌برداری از كتابخانه‌های ایران و عراق و لبنان و... گرد آورده است.
12. شیخ رضا استادی كتابخانه جامعی برای نهج البلاغه تنظیم نموده و در آن قسمت عمده كتابها و رساله‌هایی كه در پیرامون نهج البلاغه یا بخشی از آن در طول ده قرن به زبانهای مختلف نوشته شده، جمع آوری كرده است كه بالغ بر 401 كتاب و رساله و مقاله می‌باشد و در پایان هم یادآور شده: «كتابهای فراوان دیگری كه فعلاً نگارنده درصدد استقصاء كامل آنها نبوده است».[9]
البته در طی قرون گذشته افراد زیادی به شرح و تفسیر كتاب شریف نهج البلاغه پرداخته‌اند، امّا همه آنها به دست نسل حاضر نرسیده و دچار سرنوشت مصیبت‌بار سایر كتابهای اسلامی شده‌اند و در حوادث ناگوار و جنگهای خانمانسوز از بین رفته‌اند و تنها نام آنها در كتب تاریخی و فرهنگ نامه‌ها باقی مانده است.
ما در اینجا با توجه به تحقیقات آنها و شروح دیگری كه بعداً نوشته شده، سعی خواهیم كرد فهرست جامعی از شروح نهج البلاغه را تهیه و در اختیار علاقمندان قرار دهیم. اگر چه نهایت سعی ما مبنی بر كامل ارائه دادن بوده و لیكن مدعی نیستیم كه كم و كاست و اشتباهی در این رهگذر نداشته‌ایم. قبل از شروع بحث تذكر چند نكته را لازم می‌دانیم:
الف. بیشتر شرحها به زبان عربی است. مشهورترین آنها شرح نهج البلاغه قطب الدین راوندی دانشمند فقیه شیعه در گذشته 573 هـ و شرح نهج البلاغه كمال الدین ابن میثم بحرانی دانشمند دیگر شیعه متوفی به سال 679 هـ و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی (متوفی سنه 655 یا 656) است.
از میان این سه شرح از همه جامع‌تر، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید است كه آن را در مدت چهار سال تألیف كرده است.
ب. در اینجا بد نیست بدانیم نام برخی از شارحان نهج البلاغه را كه از علماء و اهل سنت بوده‌اند:
1. محمد بن عمر، مشهور به فخر رازی (متوفای 606) چنان كه قفطی در تاریخ الحكماء گوید: شرحش ناتمام مانده است.
2. حسن بن محمد صنعانی حنفی، صاحب شرح بر صحیح بخاری (متوفای 650 هـ).
3. عبدالحمید بن محمد معروف به ابن ابی الحدید معتزلی مدائنی (متوفای 656 هـ) و شرحش جامع و كامل، بلكه از لحاظی بهترین شروح است.
4. شرحی است به نام النفائس فی شرح نهج البلاغه در كتابخانه استان قدس كه مؤلف آن را به عنوان بعضی از علماء اهل سنت نوشته‌اند.
5. ملا سعد تفتازانی شافعی (متوفای 792 هـ) مؤلف مطوّل و تهذیب المنطق می‌باشد.
6. قوام الدین، یوسف بن حسن، قاضی بغداد (متوفای حدود سال 922) طبق نوشته حاجی خلیفه در كشف الظنون.
7. شیخ محمد عبده، مفتی دیار مصر (در گذشته 1323 هـ).
8. محیی الدین خیاط كه شرح عبده را با اضافاتی از شرح ابن ابی الحدید نقل كرده است.
9. محمد محیی الدین، مدرس دانشكده ادبیات دانشگاه الأزهر.
10. استاد محمد حسن نائل مرصفی كه لغات مشكل نهج البلاغه را شرح كرده است.
11. محمد ابوالفضل ابراهیم كه شرح او در دو جلد به سال 1383 هـ در دار احیاء‌الكتب العربیه به چاپ رسیده است.
12. دكتر صبحی صالح.
تمام این نویسندگان اعم از خاصه و عامه در انتساب نهج البلاغه به مرحوم سید شریف رضی و از او به مولای متقیان علی ـ علیه السلام ـ شك ندارند، حتی شیخ محمد عبده به مفردات الفاظ نهج البلاغه استناد می‌جوید و علیه اهل سنت استدلال می‌كند.[10]
ج. اصحاب حدیث همواره به حفظ نهج البلاغه بعد از قرآن كریم و احادیث نبوی اهتمام داشته‌اند به عنوان نمونه:
1. قاضی جمال الدین كاشانی كه نزدیك به عصر سید رضی بوده است، چنان كه شیخ منتجب الدین گوید.
2. ابوعبدالله محمد فاروقی (متوفای 564 هـ) چنان كه ابن جوزی در المنتظم گوید.[11]
3. سید محمد یمانی مكی حائری (متوفای 1280).
4. شیخ محمد حسین مروت حافظ عاملی.[12]
علاوه بر این، از اول عادت خطباء و اُدبای عرب بر این بوده برای این كه ذهنشان را به جریان اندازند، خُطَب امام را حفظ می‌كردند. مثلاً عبدالحمید كاتب 70 خطبه از خطبه‌های امام را حفظ كرده بود.[13] و ابن نباته كه ضرب المثل خطبای عرب است، گفته است: من صد فصل از سخنان علی ـ علیه السلام ـ را حفظ كردم و همانها برای من گنجی بی‌پایان بود.[14]
د. درباره نخستین شارح نهج البلاغه میان دانشمندان اختلاف است، بعضیها گفته‌اند نخستین شارح نهج البلاغه سعید بن هبه الله بن الحسن فقیه معروف به قطب راوندی است. چنان كه ابن ابی الحدید در شرح خود مناقشاتی هم به قطب رواندی وارد آورده و هم گوید كه او اولین شارح نهج البلاغه می‌باشد و از ریاض العلماء نیز نقل شده است كه وی قطب راوندی را اولین شارح نهج البلاغه دانسته است و لكن موافق تحقیق محدث نوری.[15] و به تبع او محدث قمی[16] نخستین شارح نهج البلاغه ابوالحسن بیهقی است و خود بیهقی در اول شرح خود نوشته: قبل از من كسی از فضلا این كتاب را شرح نكرده است و من در شرح این كتاب بر همه پیشی گرفتم.[17] با وجود این، خود بیهقی از شرحی اسم برده كه قبل از او نوشته شده بود و لذا صاحب الذریعه گفته: بیهقی نخستین شارح نهج البلاغه بعد از زمان سید رضی است، زیرا اولین شرح در زمان خود سید رضی به وسیله علی بن ناصر نوشته شده و اسم آن اعلام نهج البلاغه است.[18] و نیز گفته‌اند: شرح بیهقی نخستین شرح كامل است. و گرنه قبل از او احمد بن محمد الوبری مشكلات نهج البلاغه را شرح كرده بود و بیهقی در المعارج از آن نام برده است.[19]
دراین باره تحقیقات مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبایی از همه دقیقتر است وی درباره این كه نخستین شارح نهج البلاغه كیست؟ شش قول ذكر كرده است، بدین ترتیب:
1. بعضیها گفته‌اند: نخستین شارح نهج البلاغه علی بن ناصر مؤلف اعلام نهج البلاغه است كه وی معاصر شریف رضی بوده است.[20]
2. اولین شارح نهج البلاغه شریف مرتضی علم الهدی برادر سید رضی است كه خطبه شقشقیه را شرح كرده است.[21]
3. بلكه خود شریف رضی است كه بعضی از فقرات آن را شرح و بعضی از موارد لغوی آن را تفسیر نموده است، پس او اولین شارح نهج البلاغه است.[22]
4. نخستین شارح، قطب الدین راوندی (متوفای 573 هـ) مؤلف منهاج البراعه است.[23]
5. گفته‌اند: نخستین شارح نهج البلاغه، احمد بن محمد خوارزمی معروف به امام وبری از اعلام قرن ششم می‌باشد.[24]
استاد طباطبایی (ره) بعد از نقل اقوال ششگانه به نقد آنها پرداخته و گفته است:
قول اول صحیح نیست به دلیل این كه علی بن ناصر از اعلام قرن هفتم است و در كتابش زبده التواریخ، تاریخ وفات اتابك ازبك را در سال 622 هـ ثبت كرده است و خدا می‌داند كه بعد از آن خود وی چند سال در قید حیات بوده است.
اول كسی كه مرتكب این اشتباه شده و خیال كرده علی بن ناصر نخستین شارح نهج البلاغه است، سید اعجاز حسین كنتوری ـ قدس سره ـ می‌باشد و آن را در كتاب خود كشف الحجب ذكر كرده و سپس صاحب الذریعه و الغدیر و اعیان الشیعه به قول او اعتماد كرده‌اند...
قول دوم نیز صحیح نیست، زیرا شریف مرتضی اگر چه خطبه شقشقیه را شرح نموده، ولی معلوم نیست آن را از نهج البلاغه گرفته است، ممكن است او نیز مانند برادرش سخنان امام ـ علیه السلام ـ را از منابع دیگر اخذ نموده است.
قول سوم نیز درست است، زیرا اگر چه شریف رضی خود بعضی از جملات را تفسیر نموده است، الا این كه آن، شرح نهج البلاغه شمرده نمی‌شود، بلكه نهج البلاغه اسم همه محتویات این كتاب است و این توهم از آن جا ناشی شده است كه بعضیها خیال كرده‌اند كه نهج البلاغه اسم خطبه‌های امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ است.

قول چهارم نیز صحیح نیست، زیرا قطب راوندی از شرح نهج البلاغه اواخر شعبان 566 هـ فارغ شده است در حالی كه سید فضل الله راوندی و امام وبری و ظهیر الدین بیهقی فرید خراسان قبل از او نوشته‌اند، بیهقی از شرح نهج البلاغه سال 552 هـ فارغ گردیده و بعد از او سید فضل الله راوندی و وبری شرح كرده‌اند، بنابراین قطب راوندی چهارمین شارح نهج البلاغه است نه اول آنها.

قول پنجم نیز نمی‌تواند صحیح باشد، زیرا وبری نهج البلاغه را قبل از بیهقی شرح كرده و بیهقی در شرح خود در موارد زیادی از شرح وبری نقل كرده است.
قول ششم به حقیقت نزدیك‌تر است و آن این كه وبری نخستین شارح نهج البلاغه است، چنان كه قبلاً گفتیم، اول كسی كه این قول را برگزیده، علامه شیخ ضیاء الدین ابن یوسف حدائقی شیرازی است.[25]

سرانجام استاد طباطبایی ـ قدس سره ـ پس از نقل اقوال و نقد آنها، می‌گوید: من می‌گویم چه بسا ممكن است اقدم همه شارحان نهج البلاغه و اولین آنها سید فضل الله راوندی باشد، ‌زیرا می‌دانیم كه آن مرحوم در بزرگسالی برای تحصیل علم از كاشان به بغداد رفت و در پیش اعلام آنجا به تحصیل پرداخت و در آنجا نسخه‌ای از نهج البلاغه پیدا كرد به خط مؤلف آن مرحوم سید شریف رضی بود و از روی آن نسخه‌ای برای خود استنساخ نمود و در ربیع الاول 511 هـ از آن فارغ شد. از آن به بعد به شرح و تفسیر آن پرداخت. بنابراین كتاب وی اقدم همه شروح و اول آنهاست. و سید فضل الله، ابوالرضا راوندی نخستین شارح نهج البلاغه می‌باشد.[26]

[1] . خاتمه مستدرك الوسائل، ج 3، ص 513.
[2] . اعیان الشیعه، ج 8، ص 245.
[3] . نهج البلاغه چیست؟، ص 133، ترجمه مرحوم اهری.
[4] . فهرست كتابخانه عمومی معارف، ج 1، ص 141 ـ 147.
[5] . فهرست كتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج 2، ص 124 ـ 139.
[6] . الغدیر، ج 4، ص 186 ـ 193.
[7] . مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 207 ـ 254.
[8] . الذریعه، ج 14، ص 113 ـ 155.
[9] . چهل مقاله رضا استادی، 21 كتابنامه نهج البلاغه، ص 353 ـ 398.
[10] . در خطبه 195 در ذیل جمله «و لقد واسیته بنفسی» می‌گوید: اهل ادب گفته‌اند فصیح آن است كه گفته شود «اسیته» ولی نطق امام حجت است.
[11] . المنتظم، ج 10، ص 229.
[12] . الغدیر، ج 4، ص 186.
[13] . مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 40.
[14] . همان.
[15] . مستدرك، ج 2، ص 326.
[16] . مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 248.
[17] . اعیان الشیعه، ج 8، ص 244.
[18] . الذریعه،‌ج 2، ص 240.
[19] . اعیان الشیعه، ج 8، ص 245؛ الذریعه، ج 2، ص 240.
[20] . كشف الحجب، ص 53؛ الذریعه، ج 2، ص 240 و ج 14، ص 139؛ الغدیر، ج 4، ص 186؛ اعیان الشیعه، ج 8، ص 245 و 363؛ مصادر نهج البلاغه، ج 1، ص 203؛ طبقات اعلام الشیعه، القرآن الخامس، ص 132.
[21] . الذریعه، ج 14، ص 139.
[22] . الذریعه، ج 14، ص 137، 139 و 146؛ دانش پژوه، در مقدمه بیهقی بر نهج البلاغه، ص 48.
[23] . ابن ابی الحدید، مقدمه ج 1، ص 5؛ ریاض العلماء، ج 2، ص 421؛ عطاردی، در مقدمه شرح لیدری، ج 1، ص 13.

[24] . ابن یوسف شیرازی، در فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار، ج 2، ص 123؛ عبدالعزیز جوهری، در فهرست كتابخانه ملی ایرانی، ج 1، ص 144.

[25] . فهرست كتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج 2، ص 123.
[26] . تراثنا، ش 35 و 36، ص 156 ـ 160، سال نهم ربیع الآخر، رمضان 1414 هـ .

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

سید ابو الرضای راوندی اولین شارح نهج البلاغه

مطالب مشابه :

درس مبانی گرافیک و مبانی رنگ

مختصری از زندگینامه پل رند گرافیست مشهور آمریکایی

اندرزی زیبا از امام رضا علیه السلام به روایت علامه قطب راوندی

چهرهای معاصر (دکتر محسن قاسمپور)

حضور نامزدهای انتخاباتی راوند در ائتلافهای پنجگانه کاشان

قطب راوندی و تلخیص تفسیری کرامی (حسن انصاری)

به بهانه اتحاد خجسته راوند و خزاق

سید ابو الرضای راوندی اولین شارح نهج البلاغه

مهدی حبیبی طراح گرافیک/ عضو پلتونیوم

آموزش زبان فرانسوی در ایران