دانستنی های قالی ,گلیم ,گبه

تاریخ قالی بافی

با وجود آنكه در مورد اولين دست بافته هاي بشر اطلاعاتي كم و بيش كافي وجود دارد ولي درباره نخستین فرش هاي گره دار جهان و تاريخ و محل بافت آنها دانسته هاي ما اندك بوده و بيشتر در حدود حدس و فرضيه باقي مانده است. در رديابي معكوس مسير توسعه و پيشرفت فن قالي بافي و رسيدن به نقطه شروع و مهد اين پيشه مفيد كه پيدايش آن تنها بر اساس رفع احتياج و توسط چادرنشيانان و قبايل صحراگرد صورت گرفته است پژوهشگران اروپائي در گذشته در اثر تحقيقات خود به اين نتيجه رسيده بودند كه تمدن هاي باستاني مصر و ‌آور گهواره فرش بافي جهان بوده اند و شواهد نستباً معتبري نيز در صحت اين مدعا در اختيار داشتند . از جمله م ندرجات تورات به هنگامي كه در فصل هجرت قوم بني اسرائيل در باب آرايش خيمه ها و استفاده از قالي سخن مي راند و هم چنين ستون يادبودي از شلما نصر دوم آشوري كه در آن نقش دو تخته فرش با ريشه ههاي بلند حكاكي شده است.
فرضيه اين محققين كه قدمت بيشتر و اصالت كمتري داشته و بشتر بر مبناي گفتاري استوار بوده و يا اشاره بر نمونه اي غير از فرش حقيقي چون نقش سنگي آن دارد با كشفيات باستان شناس معروف روسي به نام «ردنكو» كه در نيمه اول قرن اخير در ميان توده هاي يخي موفق به كشف يك تخته فرش گره دار مي گردد به كلي دگرگون شده و در نتيجه مهد قالي بافي از سواحل نيل و رودخانه هاي دجله و فرات به آسياي مركزي تغيير مكان مي دهد. با شرح كامل تر اين حفاري و تفاسيري كه بر نتيجه اين كشف با اهميت نوشته شد مسئله را در زير نور تابان تري مي بريم.
در سال 1328 شمسي (1947ميلادي) پروفسور ردنكو قطعه فرش گره داري را كه در اصل به عنوان پوشش اسب به كار مي رفته است در قبرهاي مستور از يخ چادرنشينان صحراگرد در محلي به نام «پازيريك» واقع در هشتاد كيلومتري مرز مغولستان در ميان كوه هاي آلتائي كشف مي نمايد. اين فرش كه قدمت آن به 2500 سال قبل مي رسد در اندازه هاي 83/1×2 متر و با 3600 گره در دسيمتر مربع و در رنگ قهوه اي مسي و سبز روشن بافته شده است. تصويرهاي حاشيه آن با شكل هاي متداول در دوره هخامنشي و نقش هاي تخت جمشيد شباهت فراوان و بدون ت رديدي دارند و در زمينه مركزي آن تصاوير ستاره هايي چهار پره اي شبه شكل هاي منعكس شده بر روي اشياء كشف شده در لرستان مربوط به اين دوره در دورن مجموعه اي از قاب ها محصور شده اند.
درباره سابقه تارخي اين فرش با اهميت كه در موزه «آرميتاژ» لنين گراد نگهداري مي شود پرفسور ردنكو معتقد است كه در زمان مادها و يا پارت هاي قديمي بافته شده است. بنابر نظريه يكي از پژوهشگران معروف به نم «ديماند» در فرش پازيريك تركيبي از طرح هاي آشوري و هخامنشي و سكائي بكار رفته ا ست. او نيز مانند ردنكو عقيده دارد كه مبدأ اين فرش از ايران است. يكي ديگر از صاحب نظران فن به نام «اولريخ شورمان» پا را از اين فراتر نهاده و عقيده دارد كه اين فرش در آذربايجان بافته شده است. در حاليكه «يان بنت» معقتد است كه با وجود فاصله اي متجاوز از 3500 كيلومتر از كوه هاي آلتائي تا مرزهاي كنوني ايران، احتمال آنكه اين فرش كار بافنده هاي ايراني باشد بسيار ضعيف است. نامبرده در تاريخچه فرش پازيريك در كتابي تحت عنوان «قاليچه ها و قالي هاي جهان» قاطعانه تأكيد مي كند كه مهد هنر و فن قالي بافي در شرق آسيا و در ميان اقوام مغول بوده و از آنجا به نقاط غربي آسيا و از جمله ايران رسيده است.
پروفسور ردنكو در ادامه كاوش هاي باستان شناسي خود چندي بعدي تخته فرش ديگري را با بافت ظريف تر در فاصله يكصد و هشتاد كيلومتري پازيريك در محلي به نام باسادار كشف نمود. در اينجا بايد يادآور شد كه قبل از كشفيات ردنكو يكي ديگر از باستان شناسان روسي بنام «كوزلف» در نحيه اي بنام نوئين اولا واقع در سيبري موفق به يافتن تكه هايي از يك فرش ضخيم بافت گرديده بوده كه تاريخ بافت آن را بعد از فرش پازيريك دانسته و آن را به بافنده هاي دوره هخامنشي منتسب نموده اند.
قرائن تاريخي تأييد كننده اين نكته است كه قالي بافي در زمان ساسانيان رونق داشته است و در ارتباط با اين مطلب سالنامه چيني «سوئي سو» مربوط به سال هاي 590 تا 617 ميلادي يعني اندكي پيش از انقراض سلسله ساساني در ميان كالاهاي ايراني از قالي نام مي برد.
در تأييد مجدد وجود قالي بافي در اين دوره، به فرش معروف «بهار خسرو» اشارتي داريم. ابوجعفر محمد جرير طبري در تاريخ طبري (321-225 هجري قمري) نيز به شرحي كه مي آوريم درباره اين قالي اظهار نظر كرده است:
« ... كه يك قالي بسيار عالي كار ايران موسوم به بهار خسرو در قصر تيسفون به طول 450 قدم و عرض 90 قدم موجود بوده است ... » در حاليكه دكتر ربرت بامبان نويسند و پژوهشگر ايراني مقيم امريكا ابعاد اين فر مزين به جواهرات گرانبها را دركتاب خود به نام «آيا مي دانيد كه» 24×26 متر ذكر كرده است.
وجه تسميه اين قالي زربفت و گرانبها به آن جهت است كه نقشه آن نمايانگر باغي آراسته با گل ها و پرندگان و جوي هاي آب روان بوده است. اين فرش زيبا و نفيس به روايتي به هنگامي كه خسرو پرويز پادشاه ساساني مغلوب «هراكليوس» امپراطور رم گرديد به دست سپاهيان غالب افتاد و به گفته اي ديگر، اين همان فرش معروف «بهارستان» است كه در شكست يزدگرد سوم آخرين پادشاه ساساني سپاهيان عرب آن را به غنيمت بردند.
در مدت دويست سالي كه ايران تحت تسلط اعراب بوده هنر قالي بافي دچار ركود گرديد و از پيشرفتي كه در زمان ساسانيان داشت بازمانده ولي اين امر به آن معني نبود كه اين حرفه دچار توقف كامل شده باشد چه همچنان در گوشه وكنار اين سرزمين بافت قالي و قاليچه با روند بطئي تري ادامه داشت. يادآوري اين نكته در اين جا ضروري است كه عرب ها در هيچ يك از دوره هاي تاريخي خود به فن قالي بافي اهميت قابل توجهي نشان ندادند حتي اين روزها نيز بافت قالي و قاليچه حرفه اي نيست كه اهالي كشورهاي عرب زبان را به خود جلب كند و به استثناي كشورهاي شمال افريقا مانند مصر و تونس و مراكش ساكنان ساير كشورهاي عربي با تمام علاقه اي كه به خريد اين متاع دارند با وجود اين از كار در كنار دارهاي قالي روي گردان هستند.
ركورد فن و حرفه قالي بافي در ايران تنها تا زمان خلفاي تجمل پرست اموي كه در كاخ هاي افسانه اي خود بي نياز از قالي گرانبها و نفيس ايراني نمي توانند باشند ادامه مي يابد در اين دوره در مأخذ تاريخي در شرح تحف و هداياي حكام محلي براي خلفاي حاشيه نشين دجله مكرر از قالي ايران نام برده مي شود. بنا به نوشته ابن خلدون (732-806 هجري قمري) جزء خراج ساليانه ناحيه طبرستان و گيلان به مأمون خليفه عباسي ششصد تخته قالي و قاليچه وجود داشته است.
در تأييد وجود كارگاه هاي قالي بافي حتي بعد از تسلط اعراب در ايران حجت ما نوشته هاي مورخين و جهان گردان عرب و فارسي زبان است كه به قالي و قالي بافي ايران اشارت متعدد دارند منتهي مراتب در سال هاي اوليه تسلط اعراب تا حدود زيادي اين حرفه به بوته فراموشي سپرده شد. ولي با گذشت ايام به ويژه بعد از جنبش هاي استقلاب طلبانه بار ديگر قالي بافي در ايران احياء شده و رونق گرفت. از جمله اين يادآوري هاي تاريخي اشارات ما به حدود العالم – تاريخ بيهقي – معجم البلدان و نوشته هاي مقدسي و ابن بطوطه جهان گردان عرب است كه مراكز قالي بافي ايران در سيستان – فارس – آذربايجان – بخارا – قائنات – خوزستان – طبرستان و گيلان را در آثار خود مكرر نام برده اند.
تركان سلجوقي در سال 416 شمسي محدوده وسيعي از خاك ايران را به تصرف خود درآورده و در آذربايجان و نواحي مركزي و غربي ايران استقرار يافتند. با اين تهاجم زبان و فرهنگ آنان نيز به اين سرزمين آورده شد و با هنر و فرهنگ ايران مخلوط گرديد و در نتيجه طرح هاي قالي ايران در اين برخورد فرهنگي متأثر از طرح هاي سلجوقي شد. امروزه از فرش هاي ايراني مربوط به اين دوره اثري وجود ندارد. ولي به احتمال تشابه آن با نمونه فرش هايي كه در مسجد علاءالدين در قونيه (پايتخت سلجوقيان) ديده شده اند مي توان چگونگي آن ها را حدس زد. در اين باره با قيد احتياط مي توان اظهار نظر كرد كه طرح هاي قالي اين زمان با خطوط شكسته و بدون انحناء بوده و هم چنين ظرافت بافت آن ها نيز به پايه فرش هاي بافته شده در دوره هاي بعدي نمي رسيده است.
رونق و شكفتگي قالي بافي ايران تا زمان حمله مغول ادامه مي يابد در اشعار منوچهري، ناصر خسرو – انوري – عنصري به قطعات و قصايدي بر مي خوريم كه در آن ها ذكري از قالي و رنگرزي آن دوره به ميان آمده است. ولي با هجوم سپاهيان مغول، قالي بافي مانند ساير فعاليت هاي هنري تا مدتي متوقف مي شود.
در دوران تسلط تيموريان بر ايران (748-884 شمسي) بسياري از ويژگي هاي هنري ايران دست خوش دگرگوني هاي اساسي مي شود. در اين دوره با نفوذ فرهنگ چيني در صنايع ظريفه ايران كه مانند تأثير نقاشان و مجسمه سازان ايتاليائي در كار هنرمندان اروپاي قرون هجده و نوزده ميلادي است كار نقاشان و هنرمندان ايراني به مرزهاي كمال نزديك مي شود.
در زمينه نقش قالي تغييرات حاصله چنين بود كه طرح هاي هندسي رفته رفته به طرف طرح هاي با خطور دوار و منحني گرايش يافته و مئتيف هايي مانند پيچك ها، گل ها، نخل هاي بادبزني، توده هاي ابر مانند، قارچ ها، انواع حيوانات و پرندگان افسانه اي و معمولي مانند اژدها، سيمرغ، گربه وحشي، آهو و مانند آن در طرح هاي نقش قالي ايران ادغام مي گردند. با مشاهده مينياتورهايي از بهزاد نقاش معروف و هم چنين در بوستان سعدي و ظفر نامه (شرح فتوحات تيمور لنگ) مي توان به سهولت دگرگوني طرح هاي قالي در اين دوره را درك نمود.
هنرهاي معماري، نقاشي، خطاطي و قالي بافي در اواخر حكومت تيموريان بويژه در زمان حكمراني شاهرخ ميرزا (779-850 هجري قمري) و فرزند هنرمندش بايسنقر در نهايت كمال و اهمتي بودند.
بايسنقر خط ثلث را در كمال استادي مي نوشت و قرآن بزرگ و نفيسي به خط زيباي او موجود است و به علاوه كتيبه مسجد گوهر شاد مشهد را شخصاً خطاطي كرده است. اين شاهزاده با ذوق و ايمان به تشويق هنرمندان دوره خود علاقه و اشتياق خاصي نشان مي داد. معروف است بخش مهمي از ثروت افسانه اي را كه امير تيمور از غارت گري هاي خود بدست آورده بود فرزندان و نوادگانش چون شاهرخ ميرزا، بايسنقر، الغ بيك و سلطان بايقرا در راه اعتلاء هنرهاي زيباي ايراني مصروف داشتند و در دوره تيموريان شهرهاي سمرقند، بخارا، شيراز و به ويژه شهر هرات پايتخت اين سلسله به صورت مراكز مهم قالي بافي ايران در مي آيند.
بعد از تيموريان حكام سلسله هاي قره قويونلو و آق قويونلو كه در غرب ايران فرمانروايي داشتند مركز سياسي خود را در شهر تبريز قرار دادند. در اين دوره فرش هاي زيبايي در اين شهر بافته شد. به اين گونه حدس زده مي شود كه فرش هايي كه به اوايل دوره صفويه نسبت داده شده اند به احتمال در اين زمان در تبريز بافته شده اند.
سفير جمهوري و نيز «جوزپه باربارو» در درباره «اوزن حسن» (847-856 شمسي) از حكام آق قويونلو بارها از قالي هاي گرانبهايي كه در كاخ او ديده سخن گفته است. با تأسف امروزه از اين قالي هاي نفيس هيچ گونه اثري باقي نماند ه است.
قالي بافي در عصر صفويه (1135-907 هجري قمري)
در دوره صفويه هنرهاي معماري، كاشي كاري، نقاشي، خطاطي، تذهيب و قالي بافي به حد كمال و درخشش خود رسيدند. در اين دوره هنرمندان ايراني به خلق آثاري آن چنان دل انگيز و زيبا مي پردازند كه هرگز همتايي نمي يابند. طرح هاي قالي از خلاقيت و نبوغ هنرمندان اين عصر چنان بارور مي شوند كه پس از گذشت چند صد سال هنوز مورد تقليد بوده و با همه كوششي كه براي گشودن راهي به فراسوي چهارچوبه هنري اين دوران معمول گرديده جز در تعدادي معدود توفيق چنداني نصيب طراحان نقش قالي نگرديده، گويي تمام نگاره ها و نقوش ممكن از پيش به دست اين هنرمندان چيره دست طرح و تكميل شده است.
قالي بافان اين دوره با استفاده از اين طرح ها در حدود يك هزار و پانصد تخته قالي و قاليچه از خود باقي مي گذارند كه برخي از آن ها به صورت شاهكاري هاهي مسلم قالي بافي دنيا ثبت مي شوند. در اين دوره قالي بافي از حالت يك پيشه روستايي و چادرنشيني به مقام يك حرفه با اهميت در كارگاه هاي شهري تغيير موضع داده و تجارت و صدور آن به كشورهاي اروپايي شروع مي شود.
در سفر نامه هاي «تاورنيه» و «شاردن» و ساير كساني كه در آن موقع از ايران ديدن كرده اند به پيشرفت قالي بافي و مراكز متعدد بافت فرش در شهر هاي اصفهان، كاشان، تبريز و كرمان اشارات فراوان شده است.
فرش هاي بافته شده در اين دوره را بر اساس طرح هاي آن در گروه هاي زير طبق بندي مي كنند. ترنج دار، گلداني، شكارگاه، گلدار هراتي، درخت و بوته،‌ باغي، لهستاني

واژه شناسی فرش:

فرش

كلمه‌ای است عربی و به هر آنچه كه گستردنی باشد گفته مي‌شود معادل فارسی آن قالي، قاليچه و ... مي‌باشد .

پشم

ليف پروتئينی و مجعد است كه روی پوست گوسفندان مي‌رويد و بر اثر سوختن بويی مشابه بوی موی سوخته از خود متصاعد مي‌نمايد و پس از دور كردن شعله خاموش مي‌شود و خاكستری نرم و پودر مانند باقی مي‌گذارد .

در فلات پهناور ايران علي رغم خشكي نسبي آب و هواي آن، مراتع سرسبزي براي پرورش دام وجود دارد. در دامنه هاي كوه هاي البرز و رشته جبال زاگرس به ويژه در نواحي سنندج و كرمانشاه و نواحي شمال خراسان و بلوچستان و نقاط مركزي ايران گوسفنداني پرورش مي يابند كه پشم هاي مرغوب آن ها در تهيه فرش هاي با دوام و پاخور بكار مي روند.

نژادهاي معروف گوسفندان ايران عبارتند از: قره گل، ماكوئي، سنجابي، كردي، افشاري، بلوچي، قزل، كلكوهي، مغاني، بختياري، نائيني و سنگسري.

بيشتر گوسفندان ايران از نوع نژادهاي با پشم ضخيم هستند و متجاوز از 65 تا 70 درصد پشم آن ها از نوع هتروتيپ HETEROTYPE است بر اثر اين كيفيت تار پشم زبرتر، ضخيم تر و مستحكم تر بوده و كاملاً مناسب براي قالي بافي مي باشد. قطر تار پشم نژادهاي گوسفندان ايران بين 35 تا 50 ميكرون (35 تا 50 هزارم ميلي متر) و طول آن ها حتي تا 38 سانتي متر نيز مي رسد.

گوسفنداني كه در كوهستان ها و هواي معتدل پرورش مي يابند نسبت به گوسفندان نقاط پست و مرطوب پشم هاي مرغوب تري توليد مي كنند. هم چنين پشم هائي كه در فصل بهار چيده شده باشند كيفيت بهتري نسبت به پشم هاي پائيزه دارند.

پشم هاي سفيد رنگ خاصيت رنگ پذيري بهتري نسبت به ساير پشم ها دارند لذا بيشتر مطلوب رنگرزان هستند. ناگفته نماند رنگ پشم گوسفندان نژاد سفيد روشن نيست بلكه در حقيقت نخودي و يا زرد روشن است. تنها پشم برخي از نژادها مانند گوسفندان سيستاني به طور كامل سفيد و براق هستند كه بعد از رنگرزي شفافيت و جلوه خاصي پيدا مي كنند.

پشمي كه براي بافت قالي انتخاب مي گردد بايد داراي خصوصياتويژه اي باشد. قطر پشم هاي مناسب براي قالي بافي در حدود 30 تا 40 ميكرون (30 تا 40 هزارم ميلي متر) است. از پشم معمولاً پرز و يا گوشت فرش بافته مي شود ولي بافندگان ايلياتي مانند قشقائي، بلوچ ها، تراكمه و طوايف لر تار و پود فرش هاي خود را نيز از پشم انتخاب مي كنند. به ندرت در گذشته نيز برخي از فرش هاي همداني و بلوچي با پشم شتر بافته مي شده است. تقريباً در تمام مراكز بافندگي ايران شيرازه هاي فرش را از جنس پشم انتخاب مي كنند ( به استثناي فرش هاي ابريشمي). در فرش هاي لري و بلوچي گاهي نيز از موي بز براي اين منظور استفاده مي كنند.

در موارد معدودي در گذشته برخي از سوداگران و قالي بافان متقلب از الياف سلولزي پشم نما مانند «كوپر آمونيوم ويسكوز» يا پشم هاي نامرغوبي كه از صورت نخ خارج شده و دوباره رشته شده بودند و يا از پشم مردار در بافت فرش استفاده مي نمودند. اين گونه تقلبات كه گاهي توأم با استفاده از رنگ هاي جوهري بود موجب آن شد كه تا مدتي به شهرت فرش هاي ايران لطمه وارد شود.

پشمي كه از گوسفند چيده مي شود داراي مواد خارجي زيادي است كه قبل از ريسندگي بايد آن ها را از پشم جدا كرد. اين مواد عبارتند از: چربي پشم (لانولين)، ادرار و عرق بدن حيوان كه در روي پشم خشك شده و حاوي املاح پتاسيم و سديم و اسيدهاي معدني و آلي مي باشد و هم چنين شن و خاك و خاشاك و سوخته هاي داغ و باقي مانده روغن ها و مرهم هايي كه براي التيام زخم بر روي بدن حيوان ماليده اند.

براي جدا كردن اين مواد بايد الياف پشم را شست و شو نمود. بعد از اين عمل بايد آب پشم با دقت گرفته شده و در مكاني كاملاً تميز به صورت يكنواخت خشك شود. اين قبيل عمليات را يا با دست و يا در كارخانه هاي پشم شويي كه با وسايل شستشوي مكانيكي و دستگاه هاي خشك كن مجهز هستند انجام مي دهند.

بعد از مرحله خشك شدن پشم ها را مي ريسند و سپس كلاف هاي حاصله را در كارگاه هاي رنگرزي به رنگ هاي مورد نظر در مي آورند. عمل ريسندگي را يا با دست انجام مي دهند (دست ريس) و يا اينكه در ماشين هاي مخصوص آنها را مي ريسند كه در اين صورت پشم در مقدار زياد و به صورت كاملاً يكنواخت رشته و تابيده مي شود. پشم هاي دست ريس بيشتر در روستاها و مراكز قالي بافي ايلياتي تهيه مي شوند.

کرک

كرك يكي از مواد تشكيل دهنده قالي هاي ظريف و نسبتاً گران قيمت است. كرك در اصطلاح به پشم هاي نرمي كه روي بدن گوسفند و بز و شتر روئيده و به هنگام شانه كردن بدن اين حيوانات بين دندانه هاي شانه گير مي كنند گفته مي شود.

با توجه به كثرت قاليچه هاي موجود در بازار كه به غلط به قاليچه هاي كركي معروف هستند به خوبي استنباط مي شود كه اين تعداد قاليچه قاعدتاً نمي توانند از پشم هايي كه بدين طريق مشكل بدست مي آيند بافته شود بلكه پشم هاي ظريف خارجي مانند «مرينوس» هستند كه پرز اين قبيل قاليچه ها را تشكيل مي دهند.

پشم بهاره

پشمی است كه طی روزهای آخر زمستان يا اول بهار، قبل از بارش اولين باران بهاری بر روی گوسفندان چيده شده باشد كه بخاطر داشتن لطافت و طول زياد و نداشتن خار و خاشاك از پشم پاييزه مرغوبتر است .

خامه

اصطلاحاً در هنر فرشبافی به نخ پشمی مورد استفاده برای پرزهای فرش است كه به صورت دو لا تهيه مي‌شود خامه گفته مي‌شود .

متریک

واحد اندازه‌گيری ضخامت خامه پشمی مورد مصرف در قاليبافی است. به عدد طولی خامه پشمی يك لا بر حسب متر كه وزن آن يك گرم باشد مي‌گويند لذا هر چه عدد متريك بيشتر بشود خامه پشمی يك لا ظريف‌تر مي‌گردد . متداولترين اعداد متريك در خامه‌ها 3 الی 10 مي‌باشند .

ابریشم

الياف ابريشم يا از پيله كرم ابريشم بدست مي آيند و يا بصورت مصنوعي توليد مي شوند كه البته نوع مصنوعي آن براي بافت فرش چندان مناسب نيست. الياف ابريشمي در نسبت مساوي به قطر به مراتب مستحكم تر از الياف پشمي مي باشند.

بافت فرش با مصالح ابريشمي كاري بسيار دقيق و پرزحمت است به اين سبب هميشه فرش هاي گرانبها و با رج شمار بالا را با آن مي بافند. گاهي از ابريشم براي برق و جلا دادن و برجسته نشان دادن طرح و نقش استفاده مي كنند مانند فرش هاي گل ابريشم نائين، كاشان، تبريز و بيرجند و يا اينكه به عنوان تار و پود آن را به كار مي برند (قاليچه هاي چله ابريشمي اصفهاني).

معمولاً نسبت وزني تار و پود و پرز در فرش هاي پشمي و ابريشمي با توجه به نوع بافت به شرح زير مي باشد. چله (تار) 20-12 درصد، خامه يا پرز 70-50 درصد. و به عنوان يك قاعده كم و بيش كلي مي توان گفت كه از صد در صد وزن فرش پانزده درصد آن چله، پانزده درصد وزن پود و بقيه (هفتاد درصد) مربوط به وزن پرز فرش مي باشد

دنیر

واحد اندازه‌گيری ضخامت الياف ابريشم است و به وزن 9000 متر ليف ابريشمی بر حسب گرم گفته مي‌شود لذا برعكس عدد متريك هر چه عدد دنير بيشتر شود ليف ابريشمی ضخيمتر مي‌گردد. دنير 60 الی 160 در قاليبافی مصرف دارد و ظريفتر از آن (كمتر از دنير 60) را در پارچه‌بافی استفاده مي‌نمايند .

پنبه

الياف سلولزی است كه از غوزه گياه پنبه به دست مي‌آيد و بر اثر سوختن بوی كاغذ سوخته از خود متصاعد مي‌نمايد و پس از دور شدن از آتش خاموش مي‌شود و خاكستری نرم و پودر مانند باقی مي‌گذارد.

الياف پنبه اي در قالي بافي مورد مصرف زياد دارند به طوري كه تقريباً مي توان گفت كه تار و پود اكثر فرش هاي ايران از پنبه مي باشد. يكي از امتيازات رشته هاي پنبه اي نسبت به انواع پشمي آن اين است كه چون آفت بيد به خوردن آن تمايلي ندارد لذا فرش هايي كه تار و پود آن ها از پنبه مي باشد در صورتي كه در معرض بيد خوردگي قرار گيرند تنها پرز و يا گوشت آن ها از بين مي رود و سوراخ و يا حفره اي در آن ايجاد نمي شود و در نتيجه به آساني مي توان طبقه جديدي از پرز را از طريق گره زدن بر روي شبكه تار و پود فرش كه سالم باقي مانده است به وجود آورد.

الياف پنبه اي استحكام زيادتري نسبت به پشم دارند و هم چنين به دليل خاصيت كشش كمتري كه در مقايسه با الياف پشمي دارند براي تار و پود قالي مناسب تر مي باشند. پنبه ايران با خصوصيات ويژه اي كه دارد برخلاف عدم قابليتش براي بافت پارچه هاي ظريف براي تار و پود فرش هاي درشت بافت و متوسط بسيار مناسب است. از الياف پنبه اي نمي توان براي پرز قالي استفاده كرد. در موارد بسيار نادري ديده شده است كه پنبه را براق و ابريشم نما كرده و فرش هاي ابريشمي تقلبي از آن بافته اند. گاهي براي پود گذاري به جاي پنبه از الياف ويسكوز نيز استفاده مي شود. براي تشخيص پنبه از ويسكوز بهترين طريقه اين است كه الياف مشكوك را در آب خيس كنند. الياف ويسكوز بعد از اين عمل به سهولت پاره مي شوند در حالي كه پنبه مقاومت بيشتري از خود نشان مي دهد.

نمره

به تعداد كلافهای (HANK) 840 ياردی (يك يارده = 44/91 سانتيمتر) نخ پنبه‌ای يك لا در يك پوند (يك پوند = 59/453 گرم) مي‌گويند و معمول] نمره نخ يك لای پنبه‌ای مورد استفاده در قاليبافی 5، 10، 20 و بعضاً 40 مي‌باشد.

تار(چله)

نخهايی هستند نازك، چند لا شده و پرتاب كه معمولاً از جنس پنبه بوده و برای بافت فرش بايستی بر روی دار بطور عمودی نصب گردند و وظيف آن نگهداری گره‌های فرش مي‌باشند. جنس چله‌ها برای فرشهای ريزبافت به منظور برخورداری از استحكام لازم، ابريشمی انتخاب مي‌شوند و در فرشهای بافت مناطق عشايری و روستايی جنس چله‌ها را به جهت مقاومت بيشتر در برابر سرما و رطوبت و همچنين ايجاد نرمی و انعطاف لازم در فرش كه برای كوچ كردن امری ضروری است از پشم انتخاب مي‌نمايند.

پود

پودها نيز معمولاً از جنس پنبه مي‌باشند و به صورت افقی در بافت فرش استفاده مي‌شوند و وظيفه آن نگهداری چله‌ها در كنار يكديگر مي‌باشد پودها را معمولاً به جهت رويت بهتر (در لابلای چله‌ها) و رفع جمع‌شدگی رنگ مي‌كنند كه اين رنگرزی نيز به دليل مقرون به صرف بودن و آسانتر بودن بانيل صورت مي‌پذيرد. پودها بسته به محل عبور آنها از بالا يا زير ضربدری و يا ضخامت آنها به انواع زير تقسيم مي‌شوند.

پود رو(پود نازک)

در اين نوع بايستی از تعداد لاها و تاب بيشتری استفاده شود تا پود ضمن نازك بودن از استحكام لازم نيز برخوردار باشد پود نازك از بالای ضربدری عبور داده مي‌شود و پس از دور زدن چله‌های زير و رو بر روی پود زير به شكل زيگزاگ قرار مي‌گيرد.

پود زیر(پود ضخیم)

در اين نوع پود كه نخها در يك جهت تابيده مي‌شوند هر چه تعداد لاهای نخ و مقدار تاب آن كمتر باشد بهتر است پود زير ضخيمتر مي‌باشد و از زير ضربدری چله‌های فرش به طور مستقيم عبور داد مي‌شود.

گره زدن

به تاباندن خامه‌های پشمی يا ابريشمی به دور چله‌های فرش در حين بافت گره زدن مي‌گويند.

ذرع

واحد اندازه‌گيری طول فرش از قديم مي‌باشد كه در مناطق فارسي‌باف معادل 104 سانتيمتر و در مناطق كرماني‌باف 108 سانتيمتر و در مناطق آذري‌باف 112 سانتيمتر است.

چارک

به 4/1 ذرع، چارك گفته مي‌شود كه در مناطق فارسي‌باف 26 سانتيمتر است و در مناطق آذري‌باف 28 سانتيمتر است.

گره ذرعی

به 16/1 ذرع و يا به 4/1 چارك گره ذرعی مي‌گويند كه در مناطق فارسي‌باف 5/6 سانتيمتر و در مناطق آذري‌باف 7 سانتيمتر است.

رج

به رديف طولی و عرضی گره‌ها رج مي‌گويند.

رجشمار

به تعداد رجهای بافته شده (يا گره‌های زده شده) در يك گره ذرعی رجشمار مي‌گويند. اندازه گره ذرعی بستگی به سبك بافت فرش (آذری يا فارسي) دارد.

ریشه

به پايه و اساس هر چيزی ريشه گويند كه در فرش پايه و اساس را جفت چله‌ها (يك چله زير و يك چله رو) يعنی همان ريشه‌ها انجام مي‌دهند. بديهی است كه اگر ريشه‌های فرش (جفت چله‌ها) را از ساختمان فرش خارج كنيم آن فرش كاملاً از هم گسيخته مي‌شود و اين ريشه‌ها هستند كه پس از نصب بر روی دار امكان بافت را ميسر ساخته و ابعاد و رجشمار فرش را مشخص مي‌نمايند.

طول پرز

به ارتفاع پرزهای فرش گفته مي‌شود.

چله کشی

به نصب تار بر روی دار جهت بافت فرش به صورتی كه تار‌ها يك در ميان زير و رو باشند چله‌كشی مي‌گويند چله‌های زير در پشت فرش قرار گرفته و توسط بدنه‌های پرز پوشانده مي‌شوند و چله‌های رو نيز در داخل فرش قرار مي‌گيرند عمل چله‌كشی به سه روش فارسی و‌آذری و يا تلفيقی انجام مي‌شود.

کمانه

چوب يا قطعه‌ای لوله‌ای شكل است كه محل چله‌های زير و رو را در فرش تغيير مي‌دهد و باعث مي‌شود تا يك رديف ضربدری در چند سانتيمتری دم بافت بوجود آيد.

سه لا گرد(سه لا سه گرد)

در مناطقی مانند كاشان و اصفهان و ... به منظور ايجاد استحكام در چله‌ها ابتدا نخهای نازك چله را در سه گروه و در جهت عقربه‌های ساعت (S) تاب مي‌دهند سپس اين سه گروه را روی هم گذاشته و به منظور باز نشدن تاب اوليه در جهت عكس عقربه‌های ساعت (Z) مي‌تابند. بديهی است هر چه تعداد لاها و تاب نخ بيشتر شود استحكام نخ نيز بيشتر مي‌شود.

دار

به دستگاه قاليبافی كه از چوب يا فلز تهيه شده باشد اصطلاحاً دار گفته مي‌شود كه اجزا آن عبارتند از: سردار زيردار و راست روها. دارها بسته به نحوه قرار گرفتن بر روی زمين، به دو نوع افقی و عمودی تقسیم می شوند.

حاشیه

معمولاً به دو شكل باريك و پهن اطراف طرح مركزی فرش را مي‌پوشاند و وجود يك حاشيه پهن در ميان حاشيه‌های باريك باعث مي‌شود تا تعداد آنها فرد باشد.

زمینه

بخشی است در ميان فرش كه گلها و اجزا طرح بر روی آن نقش بسته‌اند و اغلب در رنگهای لاكي، كرم و سرمه‌ای انتخاب مي‌شود

ترنج

به بخش مركزی فرش كه معمولاً مدور يا بيضی شكل است ترنج گفته مي‌شود.

سرترنج

معمولاً در ابتدا و انتهای طرح ترنج قالبی به همراه اجزا طرح كشيده مي‌شود كه اصطلاحاً به آنها سرترنج مي‌گويند.

گـَبه یا قالیچه خِرسک

فرشی از جنس قالی است که معمولاً در اندازه کوچک توسط عشایر لر و قشقایی بافته می‌شود.گبه پرزهای بلند دارد و در بافت آن شمار پود بیشتری به کار می‌رود که تاثیر چشمگیری بر نرمی گبه می‌گذارد. تعداد پود برخی از گبه‌ها گاهی از سه تا هشت پود در هر رج و بلندی پرزها گاهی تا یک سانتی متر هم می‌رسد.

گلیم

گِلیم یکی از انواع صنایع دستی زیراندازی و پوششی است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چهارپایان اهلی بافته می‌شود. گلیم به شکل سنتی‌اش، معمولاً برای پوشاندن زمین، دیوار و یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده می‌شود ولی امروزه به عنوان یک پوشش مدرن برای خانه‌های شهری نیز خریداری می‌شود.

این فرش در زبان فارسی نامهای مختلفی دارد. گلیم در افغانستان، گیلیم در اوکراین، بداس در قفقاز، لیاط در سوریه و لبنان، چیلیم در رومانی و همچنین کیلیم در ترکیه و لهستان و مجارستان و عربستان از جمله نامهای متفاوت آن است .

رنگ‌های استفاده شده در گلیم سنتی گیاهی هستند. گاهی گلیم‌ها را برای جلوه بیشتر و کهنه شدن رنگ، با چای و پوست گردو شستشو می‌دهند.

گلیم در سایزهای مختلفی به شکل مستطیل بافته می‌شود از قبیل:

۷۰×۱۰۰ سانتی‌متر
۱۰۰×۱۵۰ سانتی‌متر، که به ذرع و نیم مشهور است و متداول‌ترین اندازه‌است.
۲×۳ متر
۳×۴ متر
و کناره‌ها

تفاوت گلیم با فرش در چندین مساله و بصورت عمده در نحوه بافت و اندازه‌است. گلیم نقشه ندارد و در اصطلاح به صورت حسی بافته می‌شود و به ندرت در اندازه بزرگ تر از ۳ متر در ۴ متر مشاهده می‌شود. اندازه‌های سنتی گلیم بر اساس ابعاد چادرهای عشایری که آنها را می‌بافته‌اند شکل گرفته‌است.

مراحل بافت گلیم

نخستین مرحله بافت گلیم چله کشی است. برای این منظور بعد از انتخاب دار ابتدا دو رشته طناب با فواصل دلخواه به موازات زیر دار دستگاه گلیم بافی بسته می‌شود که در اصطلاح چله کشی با عنوان زه دار مورد استفاده قرار می گیرد سپس سر نخ پنبه ای که دارای ظرافت یا ضخامت مورد نظر بوده .و قبلاً به صورت گلوله در امده به منتها اله سمت راست یا چپ زیر دار گره زده می‌شود آنگاه گلوله نخ را از پشت اولن زه دار و از جلوی دومین زه دار عبور داده و از روی سر دار به پشت می برند و از زیر دار خارج می کنند

بعد از چله کشی نوبت به بستن کجویر شده کجویر گاهی با عنوان کجوچو و کوجی نیز از ان یاد می‌شود قطعه چوبی استوانه ای شکل به قطر تقریباً چهار سانتی متر و طولی معادل عرض اسمی دار گلیم بافی است

عمل زنجیر بافی در قبل از بافت گلیم صورت می گیرد و به بافنده امکان می دهد تا عمل بافت با سرعت بیشتری انجام گیرد.

بعد از پایان چله کشی لازم است ترتیبی انجام گردد که چله‌های دوانده شدهدر جای خود ثابت بمانند زیرا در حین بافت به دلیل انکه برای ایجاد تراکم در بافت و بیشتر فشرده شدن پودها بر قسمت بافته شده ضربه وارد می‌شود و معمولاً بر اساس طرح ضربات دفتین فقط بر چند چله وارد می آید و موجب اشکالاتی خواهد شد ولی پیشگیری از بروز این اشکال مقداری نخ پنبه ای هم نمره با نخ چله را به گونه ای که سطح تمام قسمت زیر دار بپوشاندرا زیر دار می نامند

در سالهای اخیر روش‌های دیگری معمول شده که روی چله‌ها مقداری چسب مالیده می‌شود تا چله‌ها نتوانند حرکت کنند و در این رابطه روش دیگری قابل اعمال است.
جغرافیا

تقریباً در تمام نواحی ایران به ویژه استان کرمانشاه، استان کردستان، استان فارس، استان کرمان، استان خراسان، و غیره بافته می‌شود. گلیم‌های سیرجان کرمان، عنبران اردبیل، هرسین کرمانشاه از بهترین گلیم‌های ایران هستند.

گلیم در کشورهای دیگر آسیا نظیر ترکیه، تبت، نپال و ترکمنستان نیز وجود دارد.

طرح‌های مشهور گلیم

طرح خطی (محرمات یا افشاری)
طرح شاملو
طرح شیرکی پیچ
طرح سفره کردی
طرح کف ساده
طرح راه راه
طرح خشتی (یا قاب قاب)

انواع بافته‌های گلیمی

دستور العمل مهم در دكوراسيون و خريد و فروش

دكوراسيون

با توجه به اينكه فرش ايران در هر قسمتي از منزل و يا دفتر كار مايه گرمي و شكوه است و بيشترين جلوه را به مكان ها و مبلمان موجود در آنها ميد هد اما رعايت برخي از اصول اساسي در رابطه انتخاب فرش و دكوراسيون. علاوه بر آن كه نشانگر ذوق وسليقه خريدار است در دوام و پاكيزگي و نمود هر چه بيشتر فرش نيز تأثير ناپذيري دارد. در اين ارتباط بايد عوامل رنگ، بافت و طرح فرش را مورد توجه قرار داد به عنوان مثال فرش هاي كم دوام، ظريف ، ابريشمي، قديمي و عتيقه و يا زمينه روشن را نبايد در اطاق نشيمن، نهار خوري واتاق هاي كودكان قرار داد.محل هاي مناسب براي اين گونه فرشها به طور معمول اطاق هاي پذيرائي، خواب، مهمان خانه و سرانجام مكان هاي كم رفت و آمد مي باشد. فرش اطاق نهار خوري بايد به اندازه اي باشد كه پايه هاي صندلي هاي مستقر در اطراف ميز ناهارخوري به تمامي روي آن قرار گيرد. به عبارتي ديگر ابعاد فرش بايد از هر طرف حداقل 60 تا 70 سانتي متر بزرگ تر از اندازه هاي ميز نهارخوري باشد.

درسالن هاي پذيرائي فرش مقابل مبل ها و كاناپه را به اندازه اي انتخاب مي كنند كه ضمن پوشش مساحت مورد نظر مقداري از سطح آن نيز زير پايه هاي مبل ها و كاناپه قرار گيرد. پيشنهاد ديگري هم در اين مورد داريم وآن اين است كه هيچ گاه مساحت مقابل كاناپه و مبل ها را با يك جفت قاليچه مفروش ننمائيدكه از نظر زيبائي تأثيري نامطلوب و ناخوشايند دارد.

به جاي مفرش نمودن اطاق خواب با يك تخته فرش بزرگ كه به اجبار قسمت هائي از آن به زير تخت خواب مي رود توصيه مي شود از چند تخته قاليچه كوچك و پاتختي ترجيحاً با رنگ هاي روشن استفاده شود.

عامل طرح در انتخاب فرش براي مكان هاي مورد نظر نيز از اهميت ويژه اي برخوردار است. به عنوان چند اصل كلي مي توان گفت كه در منازل و محل هائي كه با مبلمان استيل تزئين شده باشند.طرح هاي گل دار و هم چنين فرشهائي با طرح هاي هندسي و در آپارتمان ها و ساختمان هائي كه مبلمان آن ها از نوع مدرن است فرش هائي با طرح هاي هندسي و شاخه شكسته جلوه و زيبائي بيشتري دارند.

فرش هاي ترنج دار در سالن هاي پذيرائي و در محل هائي كه نقش ترنج آن در معرض ديد كامل باشد و قالي هاي با نقش سر تاسري وياخشتي در سالن هاي نهارخوري و پذيرائي و نشيمن وكتابخانه منظره بهتري دارند.

خريد فرش

تصميم خريد فرش را تا حد ممكن در هنگامي كه بازار ساكت تر است عملي كنيد و با بازديد از چند تجارت خانه معتبر و ملاحظه امكانات و تسهيلاتي كه براي شما فراهم مي كنند فرش مورد نظر خود را از ميان مجموعه فرش هاي آنان انتخاب كنيد.

هيچ گاه هنگام خريد اطفال كوچك و يا دوستان و آشناياني كه در صدد تحميل عقايد خود به شما هستند همراه نبريد تا بتوانيد تصميم خود را در محيط آرام و فارغ از نظرات ديگران اتخاذ كنيد.

نظرات مشورتي فروشندگان خبره فرش را قبول كنيد ولي هيچ گاه به طور مطلق تسليم سليقه ونظر آنان نشويد. فرشي را انتخاب كنيد كه مناسب با احتياج شما و مطابق بودجه شما و با ب سليقه شما باشد.

در موقع خريد بدون روي دربايستي و ملاحظه كاري از فروشنده بخواهيد تا تمام فرش هائي كه در فرم واندازه دلخواه شما است نشان بدهد و يا به اصطلاح ورق بزند تا از ميان آن ها بتونيد چند تخته فرش را كه بيشتر به سليقه و نظر شما نزديك است انتخاب كرده و سپس از بين اين فرش مطلوب خود را اتخاذ كنيد.بسيار منطقي تر و بهتر خواهد بود كه در صورت امكان فرش هاي انتخابي در مرحله اول را در منزل و يا محلي كه براي آن ها درنظر گرفته ايد امتحان كرده و مناسبت هاو هم آهنگي هاي آن ها را به ابعاد و مبلمان آن محل به صورت عيني ملاحظه كنيد بنابراين سعي كنيد از مؤسساتي فرش ابتياع كنيد كه اين آزادي عمل و امكان را براي شما بدون هيچ گونه الزام خريدي فراهم كنند و فرش هاي مطلوب شما را به منزل بياورند تا در فرصت كافي و با بررسي هاي كامل تر بتوانيد فرش مورد نظر را از ميان آن ها انتخاب كنيد.

اندازه هاي قالي و قاليچه را به دقت كنترل نمائيد. توجه نمائيد فرش كج و كوله خريداري ننمائيد. از چند سانتي متر اختلاف در ابعاد فرش درقسمت هاي بالا و پائين آن كه اصولاً از مشخصات فرش دست بافت مي باشد مي توان چشم پوشي كرد ولي بيشتر از اين حدود به ويژه درقاليچه هاي كوچك عيب فرش به شمار مي آيد.

با تا كردن فرش از قسمت ميان و روي هم قرار دادن اين دو قسمت مي توان تقارن طرح را نسبت به محورهائي كه از مركز فرش مي گذرند تشخيص داد. اين عمل را مي توان به وسيله متر و يا خط كش مدرج نيز انجام داد و فاصله نقطه هاي مختلف فرش را نسبت به يكديگر سنجيد. تقارن رنگ در شكل هاي بافته شده در فرش را نيز مورد توجه قرار دهيدو هم چنين دقت كنيد كه موتيف ها و اشكال طرح در متن دست بافته ناتمام گذارده نشده باشد و هر خط و شاخه اي شكل و امتداد طبيعي خود را داشته باشد و ناگهان در ميان طرح قطع و ناپديد نشده باشد.

شايد بدانيد كه رنگ فرش در جهت خ

دانستنی های قالی ,گلیم ,گبه

گلیم

مراحل بافت گلیم

طرح‌های مشهور گلیم

انواع بافته‌های گلیمی

مطالب مشابه :

بافت{بافتنی با کاموا.پارچه.دستبند دوستی.قلاب بافی.تابلو فرش.شبه قالی}

شبهه ای بی اساس (برداشتی نا صواب از طرح شکارگاه در قالی ايران

معرفی و آشنایی با اصطلاحات تخصصی فرش به عنوان یک هنر میان رشته ای قسمت اول

شکارگاه

دانستنی های قالی ,گلیم ,گبه

اموزش بافت فرش با سوزن و قلاب

اعتراض به تخریب بافت تاریخی شیراز/ فروش فرش کاشان با نشان چین!