سیر و تحول بته جقه در ایران

یکی از گرانبهاترین و قدیمی ترین میراث به جا مانده از گذشتگان و هنر آنها نقوش سنتی است. نقوشی که ریشه در دل فرهنگ ما دارد نقوشی که با قلب تاریخ تپیده تا به امروز به زندگی ادامه داده .

یکی از این نقوش بته جقه است .این نقش در اکثر هنرهای سنتی ایران استفاده میشود اما وجه تسمیه ان چیست ؟ جقه یا پرک بته ای است ، ساخته شده از پر پرندگان که بر بالای کلاه پادشاهان ایران است و آن تغیر یافته سرو سرافکنده است . نشانی از ایران و ایرانیان وحکایت کننده از راستی وتواضع ایشان است.

جقه : ناقه کهنسال( فرهنگ آنندراج ) جقه : دهی ازدهستانهای بخش هریس شهرستان اهر درسی و یک هزار گزی باختر هریس وسه هزار پانصد گزی شهر تبریز که دهستانی معتدل است وشغل اهالی، زراعت وگله داری وصنعت دستی آنها فرشبافی است.( فرهنگ دهخدا) جغه تاج ، افسر،هر چیزتاج مانند که به کلاه نصب کنند.( فرهنگ معین ) جیغه : زیور مرصع ازگوهر که مردان بر سردستار وکلاه و زنان بر چار قد زنند . ( فرهنگ نفیسی ) معنی لغوی بوته، یک دسته برگ است.

ساده ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد. این نقش که نام دیگریتحت عنوان« سرو مینوسپنت » دارد ، طبق عقاید باستانی نماد فنا ناپذیری است. باور دارند که این سرو مربوط به نور ایزد اهورا مزداست وحتی مربوط به شخص زرتشت است این سرو را زرتشت از بهشت آورد ودر کاشمر یا کشمیر کاشت . اما در باره این نقل اتفاق نظر وجود ندارد گروهی نیز بر این باورند که زرتشت را پس از مرگ به قله کوهی انتقال دادند و او به صورت سرو در آمد بر اساس حکایتی دیگر ، ما مواجه با سروی از بهشت هستبم که توسط زرتشت در کاشمر ( ترشیز ) کاشته شد که بعدها بلند ترین سرو جهان گردید ودر قسمتی دیگر به این مطلب برمیخوریم که درخت مزبور آنقدررشد کرد و بزرگ شد که تا آن هنگام کسی سروی بدان بلندی ندیده بود . ولی این درخت به دستور خلیفه متوکل بالله در سال 861 بعد از میلاد قطع شد و تکه های آن را به سامراء حمل کردند ولی قبل از رسیدن درخت به محل مذکور خلیفه توسط پسرش به قتل رسید .

بته عنصری تزئینی است که ریشه ای بسیار عنی و پیچیده در ایران دارد که به شکل شعله آتش ، میوه ، درخت کاج ، سروی خمیده ، مرغی که سر درسینه فرو برده ، زاهدان ماد ر ویا زنی که چادر به سر دارد و سر در گریبان فرو برده است

گروهی بته را مظهر رمزی شعله آتشکدههای زرتشتی ، تمثیل باد ام ، گلابی ،انجیر ، ودر جایی به میوه نخل ، سنوبر دانسته اند ویا پرنده مهر یا مشتبه ساختن آن با شیارهای رودخانه جوضا که در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان می رود ، میوه انبه ویا سو گیبه معنی طوطی ماده در هندوستان ونشانه احترام و اعتقادی است که در باور های عامه دو کشور ایران و هند برای این نقش قا ئلند . در زبان انگلیسی بته معمو لا به نام مخروط لاغر شده یا میوه کاج باریک شده است .

به هر حال بته را بیشتر به درخت وگیاه ربط داده اند تمام موارد مذکور طرحهایی هستند که جزئی از اسطوره ها و اعتقاذات ایرانیان قدیم بوده و تحت تاثیر فرهنگ و شرایط اجتماعی قرنها بعد تغییر فرم و شکل داده است اخیرا برخی به این نتیجه رسیده اند که این نقش مایه تجسم یا فته گیاهی هندی است وبه تبع آن یقین کرده اند که بته جقه از هند به ایران آمده است اما شواهد تاریخی بسیاری دردست است که بته دراصل سرو بوده ،سروی که تارک آن از باد خم شده و بر خلاف تصور رایج ( بیشتربه حکم فراوانی این نقشمایه در شال کشمیر ) از ایران به هند رفته استسرو در دوره پیش از اسلام دیگر بار مذهبی و رمزی ندارد و صرفا مداومت یک نقش مایه سنتی است وحتی ادامه حیات درخت سرو در بقاع زیارتگا هها و قدمگاهای عصر اسلامی تداعی کننده مفهوم مذهبی سرو پیشینیان نیست . کسانی نیز تا به جایی پیش رفته اند که منشا آن را از خط هیروگلیف وتصویر شناسی و خط تصویری مصری دانسته اند .

اما در جاهای بیشتری به سروی که تارک آن از باد خم شده و نماد رمزی شعله مذهب زرتشت ، ذکر گردیده است . پس ازبرسی ریشه و وجه تسمیه بوته بی ربط نمی باشد که سیر و تحول و تطورآن را دنبال کنیم . بته ای که ازهزاره هشت قبل از میلاد تا دوره هخامنشی درهنرها به کار برده می شود، بیشتر بته بادامی بود و تعداد کمی از آنها خمیده هستند . از نمونه های یافته شده که شاید اولین بته مشاهده شده در تاریخ هنر ایران است ، نمونه ای که یافته شده در پیکر کنده های آشوری ایلامی متعلق به سه هزار فبل از میلاد است و گلدانی را می بینیم که دو عدد برگ بته مانند از آن آویزان است .

این بته ها ساده و عاری از تزئین هستند . نقشه برجسته مذکور هم اکنون در موزه بغداد است سیر وتحول و تطور سرو به صورت نگاره بته ای فرآینده ای است بسیار طولانی و پر پیچ وخم که قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام است . وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو بوده به عنوان درخت مفدس و یک مظهر رمزی ، مذهبی و نشانه ای ازخرمی و همیشه بهاری و نیز مردانگی که سر آغاز آن هنر ایلامی - عاشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی لست اما در ادوار پس از اسلام مفهوم مقدس خود را از دست داده و صرف یک نقش سنتی در هنر ها به کار می رود

هخامنشی : بر روی حجاری های ، و جامه های مختلف طلایی ، وسایل رزم ، گلدان و زینت آلات می توان دید که بته ها در این دوره کم کم خمیده می شوند . اشکانی : نمونه های بسیار کمی از آثار هنری و متنوع ایرانی در دست است . در نقوش دوره اشکانی طراحی برگه با دم برگی بسیار نازک شبیه بته جقه دیده شده است

ساسانیان : در این دوره تنوع آثار را می توان در ظروف نقره ای و طلایی ریتون ، شمشیر ، انواع بافته ها ، معماری ، کچ بری و زیورآلات می توان دید دراین دوره درزمینه نقوش بته جقه ای بیشتر از فرم بته های دیگراستفاده شده و تنوع فرم بسیاراست . فرم بادامی سرو کاج خرمی و ... قابل توجه است که حتی علامت مخصوص سا سانیان نیز بر طبق نظر برخی مورخان و محققان از فرم بته گرفته شده و بیشتر توجه هنر مندان این دوره استفاده از جقه در طراحی اشکال دیگر است مانند بال و پر پر ندگان و ایجاد تر نج از تر کیبات بته جفه ای در حجاری های طاق بستان در دوره ساسانی حدود ششصد میلادی در اطراف نقش یک سیمرغ تزئیناتی مشاهده می گردد که بسیار شبیه به طرح بته جقه یا همان سرو که تارکش را باد خم کرده است وجود دارد .

قابل ذکر است که این نقوش بر روی جامه شاه که سوار بر اسب است ، نیز نقش گردیده بنا براین نقش بر روی پارچههای آن دوره استفاده شده است و همین طور در طرح آنتی نوئه قوچ ( سئو 6- 6 میلادی ) از گورستان زیر زمینی انتی نوئه در مصر دو قطعه بافته به دست آمده که نقوش برگ مانندی شبیه به بته جقه اطراف این قوچ نمایان است . در دوره ساسانی نقش بته با طرح جانوران است.

سقوط ساسانی و ظهور اسلام : ازاین دوره به بعد بته مفهوم اصلی خود را از دست می دهد . در موردپیشینه تاریخ بته در هنر مردم ایران نوشته اند که از زمان خلفای عباسی این نقش خصوصا در طرحهای قالی مورد استفاد قرار گرفته شده است.پس از اسلام سرو به نگارهای زینتی بدل میشودو همچون از ما هیت وبار مذهبی خود تن رها می کند . از قالب اصلی و طبیعی خود بیرون امده و به صورت بسیار ساده که تنها با دو خط منحنی پیوسته که رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده میگردد ، ترسیم می شود اینجا است که ندفه بته جقه بسته می شود نقش بته بر روی سفالینه هایقرن 5هجری کاشان، گرکان، نیشابور ، ساوه و ری رواج داشته است متاسفانه از سده شش تا هشت هجری اثری از بته جقه نیست که مراحل تکوینی و تبدیل سرو ویا گیاه دیگری به صورت بته را بررسی کرد .

صفویه : نمونه های منسوج این عهد همچون قطعاتی از پارچه زری سده 11 از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکل دیگر اهمیت به سزا دارد . از این دوره به بعد کم کم درخت سرو پیش از پیش تحلیل رفته و تنها قالب تهی شده آن بر جا مانده و در کنار آن بته منقش در کار ظاهر شدن است و این هیئت و حالتی لست که در آن همه انواع نقش مایه بته ای پشت هم می آیند . بر روی قالی های شاه عباس دوم ( یعنی نیمه اول قزن یازده ) نقش سرو را می بینیم . در این دوره بته ها تز ئینات ریزی دارند و مزین به نقوش خطاطی هستند افشار و زند : در این دوره به علت نا بسامانی ها آ ثار کمی بر جای مانده و تنها بر روی تعدادی از قالی ها ، پوشش زین اسب و خورجینها و ، ویزه های به دست آمده طرح بته بر روی انها استفاده شده است

قاجاریه : بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره ها معروف به بته جقه را نمایان می سازد . این سرو در ابتدا به صورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حلت درونی _ برونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است .

پهلوی تا انقلاب اسلامی ( معاصر ) : در این دوره به علت شکاف عمیقی که میان طرحهای سنتیو هنر مندان معاصر افتاده دیگر چون گذشته نقش مایه های جاوید و سنتی را نداشته ایم اما بر خیهنر مندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فر هنگی و اقت صادی به هنر های جاوید و سنتی داشتندو سبک و هنر خود را در این دوره متلاطم حفظ کرده اند . با شد یک بار دیگر هنر مند خود رادریابد و هنر اصیل ایرانی از زیر خروارها خاک دوباره سر بر آورد و همچون اعصار و قرون طلایی کذشته بدر خشد وباز هم هنر مندان و انسان هایی نیک _ چون معنی لغوی هنر یا هونر انسانهای نیک در این عرصه هنر گام بر دارند.

نویسنده:سمانه کاکاوند

سیر و تحول بته جقه در ایران

مطالب مشابه :

بته جقه را بسیار دوست می دارم...

نقش ایرانی- سرو راست قامت تا بته ی خمیده

سیر و تحول بته جقه در ایران

نقوش گلیم بختیاری

دانلود بته جقه - پترن بته جقه - بافت بته جقه - پس زمینه بوته جقه- iranpsd 003913

تحقیق هنر - فرش ایران و چگونگی طبقه بندی آن

سیر تحول و تطور بته جقه در قالی ایران

طرح و نقش(نقوش هندسی- گره و ...)