ریشه یابی نقوش خالکوبی مردم عرب خوزستان

ریشه یابی نقوش خالکوبی مردم عرب خوزستان

سهام سجیراتی پور

( مدرس دانشکده هنر دانشگاه شهید چمران اهواز)

چکیده:

نقوش خالکوبی از جمله از جمله نقوش تزیینی هنرهای قومی مردم عرب خوزستان به شمار می رود با ویژگی هایی برگرفته از عقاید و آرایی که به نظر می رسد این عقاید و آرا متفاوت با دیگر نقاط کشور باشد وخاص بومیان آن منطقه است. این نقوش که ریشه درنقوش سفالینه ها ونقاشیهای دیواری غارهای دوشه ومیرمندی از دوران پیش تاریخی در لرستان دارند شامل نقوش انتزاعی،نقوش ابزار ووسایل روزمره زندگی، گیاهی،حیوانی وانسانی است.

خالکوبی که از دیر باز در میان مردم عرب مرسوم بوده، به هدف درمانی ، تزیینی و طلسم صورت می گیرد ومعمولاً بر روی بدن زنان ، مردان مسن ومیانسال مشاهده می شود.

واژگان کلیدی:ریشه یابی،نقوش تزیینی، هنرهای بومی، خوزستان

روش انجام تحقیق وابزار گرداوری اطلاعات:

میدانی،کتابخانه ای ،عکاسی،مشاهده،مصاحبه

روش تجزیه وتحلیل اطلاعات:تحلیل محتوا –کمی وکیفی

مقدمه:

نقوش تزیینی بکار رفته در هنرهای بومی مردم عرب خوزستان ویژگی هایی دارد برگرفته از عقاید وآرایی که به نظر می رسد متفاوت با دیگر نقاط کشور بوده وخاص بومیان آن منطقه است.

خالکوبی در میان مردم عرب خوزستان به دو هدف درمانی وتزیینی صورت می گیرد. مشاهده ی وجوه مشترک نقوش هنرهای بومی مردم عرب خوزستان با سفالینه های پیشا تاریخی تمدن سیکل،کاشان وتل باکون شیراز ، جالب توجه است. اشتراکی که این نقوش خالکوبی با تمدن های پیشا تاریخی مزبور دارند تقریباً با هیچ یک از دوره های تاریخی دیگر نداشته اند.

تعریف خالکوبی:

خالکوبی به معنی ایجاد کردن نقوش وتصاویر رنگین زایل نشدنی بر پوست بدن بوسیله داخل کردن مواد ملونه یا رنگیزه ها در زیر آن، ایجاد نقوش بوسیله مجروح کردن یک وضع پوست به کرات ونیز به وسیله داغ گذاری از ایام باستان بین ملل واقوام مختلف معمول بوده است. خالکوبی ظاهراً جنبه تزیینی داشته واحتمالاً انسان ÷یش از از استفاده از لباس برای تزیین بدن خود بدان متوسل شده است. ولی بعضی از محققین معتقدند که خالکوبی اساساً بیشتر جنبه ی دینی داشته است. زیرا اجزای آن اغلب با تشریفات دینی از قبیل ادعیه وقربانی همراه بوده است. خالکوبی نزد اقوام ابتدایی اهمیت بسیار داشته ومردم نوعاً اعتقاد به تاثیر فوق طبیعی خالکوبی داشتند(مصاحب، غلامحسین ،1380،ص 2970-2971-879)

خالکوبی مردم عرب خوزستان:

در قالی بافی زمینه تار است ونقش بوسیله پود زده می شود، هم چنان که در جاجیم وگلیم مشاهده می شود. لیکن در خالکوبی چنین نبوده وپوست وبدن انسان زمینه است، زمینه ای که حرکت می کند واین نقش را با خود به همه جا می برد. نقوش خالکوبی مردم عرب خوزستان به همان نسبت که متحرک اند ودر همه جا حضور دارند، به همان نسبت نیز مخفی وپنهان هستند در خالکوبی سر وکار با نخ وتار وپود یا فلر وچوب وحصیر وبرگ نیست، بلکه بدن انسان است پوست اوست که بر آن نقاشی می شود وسروکار با دوده وسوزن است. در حصیر وقالی بافی شاخه های نخل، ساقه ها و نخ ها مقاومت می نمایند تا شکل داده شوند. در خالکوبی، بدن انسان است که مقاومت می نماید تا تصویری بر آن جاودان گردد.

خالکوبی از میان تمام هنرها، تنها هنری است که مختص خطه ومرز خاصی در میان اقوام عرب خوزستان نیست وتقریباً تمام زنان عرب، بدن، چهره ودستها وپاهای خود را خالکوبی می نمایند در مناطق گرمسیر خوزستان ودر مناطق مردابی در زمین هایی که دامپروری وکشاورزی یا هر شغل دیگری رایج است، بطور کلی در تمامی نواحی خوزستان ،هرجا که مردم عرب باشند، خالکوبی هم وجود دارد. کثرت نقوش خالکوبی روی بدن زنان ومردان عرب به گونه ای است که بر چهره ی هر زن عرب لااقل یک خال در پیشانی یا یک صلیب بروی چانه، یا خطی ممتد روی ابروان، آنها مشاهده می شود.

نکته ای که درمورد خالکوبی وجود دارد ودر نگاه اول شاید کمتر به ذهن انسان متبادر شود وجود نوعی ابهام است که شاید با کمی تفسیر وتحلیل بتوان آن را روشن نمود. مسأله اینست که شخص خالکوبنده اعم از اینکه برای کسی یا برای خود خالکوبی کند،آیا مفهوم نقش را از زاویه ی دیده خود در نظر گرفته یا نقش را از زاویه ی دید بیننده نقش زده است. البته در مواردی که نقش مفهوم انتزاعی داشته مانند ضربدر یا زیگزاگ از هرسمت وسو ،معنی ومفهوم آن غیر قابل تغییر است. با مطالعه نقوش خالکوبی تقریباً این نتیجه حاصل می شود که اکثر نقوش عینی از زاویه ی دید خالکوبنده نقش شده اند. معمولاً بیشتر نقوش خالکوبی روی بدن زنان سی تا چهل سال به بالا رؤیت می شود. آن طور که دختران اظهار داشته اند خالکوبی سنتی است دیرینه که حتی آنهایی که به تقلید از مادران ومادر بزرگ هایشان برای درمان وتزیین مبادرت به چنین عملی نموده اند ، سعی می کنند تا آن را پاک نمایند.سابقه خالکوبی در میان مردم عرب خوزستان عمری طولانی دارد واز دیرباز مرسوم بوده است. اغلب زنان خود بدنشان را خالکوبی می کردند وگاهی زنی از همان محله یا منطقه یا روستا برای زنان آن منطقه این عمل را انجام می داده است.از کسانی که برای تمام زنان منطقه خالکوبی می نموده اند تعداد انگشت شماری در قید حیات هستند ودیگر کمتر کسی برای خالکوبی نزدشان می رود وهدف بیشتر جنبه درمانی دارد.

عللی خالکوبی:

اساساً خالکوبی به دو منظور انجام می شود:

دسته اول 1) درمانی الف) قدیمی

دسته دوم 2) تزیینی ب) جدید

دسته اول:

عوامل مختلفی در به کارگیری خالکوبی توسط اقوام مختلف وجود داشته که از جمله آنها می توان به درمان بیماری، وجوه تزیینی وطلسم اشاره کرد.

اطبای سنتی معتقدند که بعضی از بیماری ها بر اثر باد ولخته شدن خون ودر رفتگی وننظایر آن به وجود می آید که خالکوبی در درمان آنها نقش بسزایی دارد(پور کاظم، حاج کاظم،1375 ص216تا219).

روش اول(موقت):

روشی است که در آن خالکوبی شونده قصد ندارد نقش روی بدنش بماند، بنابراین از خالکوبنده می خواهد که بجای دود سیاه، نمک روی پوست بپاشد تا فقط جنبه ی درمانی داشته باشد. این امر باعث می شود تا مدت کوتاهی خون ونمک با هم آغشته شده و سپس اثرشان از بین برود.

روش دائم:

روشی است که در آن خالکوب شونده حتی اگر در پی درمان بیماری یا درد خود باشد ممکن است همزمان قصد تزیین عضو مورد نظرش را نیز داشته باشد . یا احتمالاً بر این باور است که نقش دائمی خالکوبی ، وریشه کند شدن درد وبیماری محتوم بوده وارتباط مستقیمی با یکدیگر دارند که در این صورت بجای نمک ، دود سیاه بکار می برند.

نقاطی از بدن که خالکوبی می شوند عبارتند از:

- سر وپیشانی ، در هنگام سر دردهای شدید

- دست(مچ دست) هنگام در رفتگی یا کشیدگی رباط

- زانو وانگشتان پا: به منظور درمان در رفتگی مچ پا،یا درمان اگزما

- نقوشی که برای درمان بیماری ها به کار می رود ، عبارتند از:

- یک خال ساده در چاله ی انتهایی ابرو

- چندین خال در امتداد هم مانند نقطه چین(معمولاً روی ابرو یا ساعد)

(تصویر1) نقش خالکوبی بر ساعد زنی از شهر شادگان

(تصویر2) نفش شانه بر مچ دست زنی از روستای خیط الرواس(توابع اهواز)

- طرح شانه(معمولاً روی مچ دست)

- نقش بعلاوه(یا صلیب) که اغلب در چانه زده می شود.

- دایره

- سه خال

دسته دوم:

نقوشی که جنبه ی زینت بخشی وآرایشی دارند متوع بوده وتقریباً روی تمام بدن بطور پراکنده خالکوبی می شوند وترکیبی از نقش های انتزاعی وعینی هستند.

این نقوش را معمولاً خالکوبنده براساس حالت و فیزیک بدن ، حالت دورانی مچ پا یا دست، تخت مانند پنجه یا عمودی مانند ساعد دست نقش زده می شود. این امر نشان می دهد خالکوبنده نسبت به فیزیک وحالت بدن برای نقش انداختن بی تفاوت نبوده است.

نقوش تزیینی روی ناحیه هایی از بدن خالکوبی می شوند:

- ابرو،وسط پیشانی ، میان دو ابرو، چانه ، پنجه ی دسته ، مچ دست ،ساعد ، انگشتان دست ها ، روی شانه ها، سینه ، پنجه ی پاها ، انگشتان پاها ، قوزک پا ،روی بینی.

نقوشی که برای تزیین وآرایش خالکوبی می شوند تنوع زیادی دارند وعبارتند از:

نقوش اجسام:

- یازول(نام تکه چوبی که آن را برای برافراشتن چادر جهت محکم کردن طنابها می تراشند)

- قایق(کلک – کرجی)

- فاله(نیزه سه تیغه برای شکار ماهی)

(تصویر 3) نقش فاله(نیزه سه تیغه برای شکار ماهی) روی پای زنی از روستای خیط الرواس(توابع اهواز)

(تصویر4) نقش رشمه بر پای زنی از بخش شاوور (توابع شوش)

- شانه

- تمیمه(نام دستبندی است در زیور آلات زنان عرب که معمولاً بوسیله چند زنجیر انگشتری به تعداد انگشتان دست به آن متصل است)

(تصویر5) نقش تمیمه بر دست زنی از شاوور(توابع شوش)

نقوش گیاهی:

نقش گل:

درخت:یکی از معدود نقش هایی که روی دست یا بدن هیچ یک از دیگر زنان عرب نبوده است.

(تصویر6) نقش درخت بر ساعد زنی از شهر شادگان.

خالکوبی های تزیینی جدید:

خالکوبی هایی هستند که عده ای از زنان ومردان میانسال وجوانان در دهه های اخیر به هدف تزیین روی بدن خود نقش می زنند وعموماًً افرادی هستند که سالهایی در زندان بوده یا در دوران خدمت سربازی مبادرت به خالکوبی نموده اند.

نقوش حیوانی:

نقوش حیوانی از جمله نقوشی است که روی دست یا بدن زنان عرب مشاهده نشده وتنها یک نمونه در اینجا آورده شده است.

(تصویر7)نقش حیوان وانسان بر ساعد زنی از بخش شاوور(توابع شوش)

نقوش حیوانی، تنها نقوشی هستند که روی دستان مردان عرب دیده می شود. ناگفته نماند که جز نقوش حیوانی تقریباً نقش دیگری روی دستان مردان عرب دیده نشده است.

(تصویر8) نقش حیوان وانسان بر ساعد مردی از روستای خیط الرواس (توابع اهواز)

نقوش انسانی:

معمولاً نقوش انسانی همراه نقوش حیوانی خالکوبی شده اند.

نقوش ونوشته های مذهبی:

با توجه به اینکه بیشتر خالکوبنده ها سواد ندارند، لیکن از شکل کلمه بخاطر ارادت وحب اهل بیت، نام حضرت محمد(ص) وحضرت علی(ع) و دیگر نوشته های مذهبی را روی دست خود خالکوبی می کنند.

دیگر نقوش:

زیگزاگ

(تصویر9) نقش زیگزاگ بر ساعد زنی از روستای چنانه(توابع شوش)

برگ نخلی

ثریا:زنان عرب مجموعه خال های ممتد را به نام ثریا یا مجموعه ستارگان می نامند.

(تصویر10) نقش ثریا، بخش شاوور (توابع شوش)

ماه وستاره: معمولاً نقش ماه وستاره را زنان طایفه چنانه روی پیشانی خود می زنند.

نقش زنجیر

(تصویر11) نقش زنجیر ، بخش شاوور (توابع شوش)

نقش خورشید

(تصویر12) نقش خورشید بر ساعد زنی از روستای چنانه (توابع شوش)

حجل(خلخال)

لوزی

شکل بعلاوه(صلیب)

تصویر13 –نقش صلیب بر چانه زنی از عشیره ی محامید(اهواز)

تصویر14 –نقش خالکئوبی بر بازوی مردی از روستای خیط الرواس(اهواز)

ریشه نقوش خالکوبی در برخی نقوش پیشا تاریخی:

برخی از نقوش هنرهای مردم عرب خوزستان ریشه در برخی نقوش باستانی وحتی پیشا تاریخی دارند واین اشتراک در نقش پیش از هر چیز در نقوش سفالینه های تپه سیلک،شوش، غارهای میر ملاس و دوشه لرستان دارند:

نقش خورشد

تصویر15- پیه سوز سفالی (موزه شوش) هزاره اول قبل از میلاد

تصویر16- نقش خورشید

تصویر17- مهر استامپی از تله باکون،اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد، علیزاده،دکتر عباس ، 1383،ص1237،ص241،ص313،ص87،88

تصویر18- نقش جامه سرباز سپاه جاویدان(دوره هخامنشیان موزه شوش)

نقش حیوان

تصویر 19-نقش دو حیوان شبیه سگ هزاره(8-6) قبل از میلاد(توابع شوش)

تصویر20- نقش حیوان وانسان بر دست زنی از بخش شاوور

نقش ستاره

تصویر21- مهر استامپی از تل باکون(شیراز) اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد

تصویر22- نقشه ستاره بر قوزک پای مردی از روستای خیط الرواس

منابع:

- ایزدپناه،حمید. آثار باستان وتاریخ لرستان،جلد اول،چاپ دوم،تهران:انتشارات آگاه،پاییز 1363

- پور کاظم،حاج کاظم. جامعه شناسی قبایل عرب خوزستان، تحقیق پیرامون آداب و رسوم وفرهنگ جامعه،چاپ اول،تهران:نشر آهه.

- علیزاده،عباس. منشاء نهادهای حکومتی در پیش از تاریخ فارس،تل باکون،کوچ نشینی باستان و تشکیل حکومتهای اولیه، ترجمه ی کوروش روستایی،چاپ اول،بنیاد پژوهشی پارسه،تهران:پاسارگاد،1383

- گیرشمن،رومن.سیلک کاشان،ترجمه ی اصغر کریمی،جلد اول،چاپ اول،سازمان میراث فرهنگی کشور،1379

- مصاحب،غلامحسین. دایر المعارف فارسی،جلد اول ،تهران:امیرکبیر،تهران،1380

تحمیل الملف بصیغه pdf

ریشه یابی نقوش خالکوبی مردم عرب خوزستان

مطالب مشابه :

تپه سیلک

بررسی زیبایی شناسی نقوش و نگاره های ظروف سفالینه های شوش

ریشه یابی نقوش خالکوبی مردم عرب خوزستان

نمونه سوال تاریخ هنر ایران

کشف 15 هزار قطعه سفالینه در کاوش های تپه سرسختی شازند

سفالگری

نقوش اسلیمی در هنر اسلامی

هنر ایرانی ( PERSIAN ART )