زندگی نامه امیر خسرو دهلوی

و چون به حد رشد رسید به دربار غیاث الدّین بَلَبَن(644-686ه) راه جست و سپس در خدمت پسر بزرگ او، یعنی ملک محمد قاآن حاکم مُولتان به آنجا بازگشت تا در سال 684 که ملک محمد در جنگ با مغولان کشته شد، امیر خسرو و خواجه حسن دهلوی دهلوی به اسارت مغول افتادند؛ اما پس از دو سال رهایی یافته و به دهلی بازگشتند. پس از فوت غیاث الدّین بَلَبَن در سال 686،خسرو ملازم درگاه مُعزالدّین کیقباد(686-689ه) و سپس مقرب درگاه جلال الدین فیروز شاه خَلَجی (686-689ه) شد و مانند پدر و برادر خود در زمره ی امیران درآمد و به «امیر خسرو» اشتهار یافت. وی از ین پس نیز در دستگاه سلاطین دهلی بود تا دور سلطنت به تُغلُق شاهیه رسید. غیاث الدین تُغلُق شاه(720-725ه) که تُغلُق نامه ی امیر خسرو به نام اوست بر مرتبت امیر افزود و امیر در سفر تُغلُق شاه به بنگاله همراه او بود و در بازگشت از آن دیار به سال 725 هجری، چون در راه شنید که مرادش شیخ نظام الدّین اولیاء درگذشته است. ترک خدمت گفت و به دهلی شتافت و مجاور قبر مرشد خویش گردید و هر چه داشت به بینوایان بخشید و بعد از شش ماه در ذیقعده ی سال 725 هجری بدرود حیات گفت و در جوار نظام الدّین اولیاء بخاک سپرده شد. امیر خسرو با آنکه زندگی خویش را در خدمت شاهان می گذراند از مصاحبت شیخ و پیشوای اعتقادی خود نظام الدّین غافل نبود، چندانکه محرم اسرار وی شد و کتاب های خود را پس از اتمام به نظر شیخ می رسانید و درباره ی این ارادت و نزدیکی وی به شیخ در تذکره ها و ترجمه ها آمده است.امیر خسرو علاوه بر اطلاعات وسیع از زبان های فارسی و ترکی و عربی و ادبیات این هر سه زبان، به زبان هندی و ادب آن نیز آشنایی داشت. در نظم و نثر هر دو استاد و در موسیقی هندی و ایرانی ماهر و توانا بوده است. به او آوازی خوش نسبت داده اند و گفته اند سیزده پرده و نغمه ابداع کرده است. وی یکی از پرکارترین شاعران پارسی گویست.دیوان خسرو یکی از آثار اوست که شاعر خود در پنج دفتر«پنج گنج» مرتبت ساخته و آنرا بنام های «تُحفه الصِّغَر»«وسط الحیات»«غُرّة الکمال» و «نهایة الکمال» نامیده است. مثنوی های نظامی سروده شده است. به علاوه دو مثنوی دیگر عبارتست از :
1-منظومه ی دَول رانی خضرخان به بحر هزج مثمن مقصور یا محذوف در داستان عشق و شیفتگی خضرخان پسر علاءالدین محمد شاه خلجی با «دیول دی» دختر راجه ی گجرات است. امیر خسرو و نام این مثنوی را با کمی تصرف از ترکیب این دو نام برگزیده. خضرخان خود این ماجرا را برای امیرخسرو بازگفت و از او خواست تا این داستان را به نظم درآورد. شاعر نیز در مدت کمی این ماجرا را به نظم درآورد. در مقدمه ی این مثنوی، شاعر پس از حمد و ستایش خداوند و پیامبر و غیره، مختصری از چگونگی نشر اسلام توسط پادشاهان غوری گفت و سپس به شرح داستان پرداخت. امیر خسرو این منظومه را به سال 715 هجری و در چهار هزار و پانصد و نوزده بیت به پایان رساند. نام این مثنوی را عشقیه نیز گفته اند.
2-تاج الفتوح، منظومه ییست مربوط به سال اول جلوس جلال الدّین فیروز شاه، به بحر هزج مثمن مقصور یا محذوف.
3-نه سپهر، منظومه ییست بر نه باب در بحری مستقل که امیر خسرو به سال 718 آنرا به نام قطب الدّین مبارکشاه خَلَجی ساخته است.
4-تغلق نامه،در ذکر احوال غیاث الدّین تُغلُق شاه سردودمان شاهان تُغلُقیه ی دهلی.
5-مطلع الانوار، به بحر سریع در جواب مخزن الاسرار نظامی در سه هزار و سیصد و ده بیت و در موضوع توحید و توحید و تحقیق و تهذیب و تربیت که در سال 698 هجری در مدت زمان دو هفته سروده است.
6-شیرین و خسرو به بحر هزج مثمن مقصور یا محذوف که شاعر به تقلید از خسرو و شیرین نظامی و در موضوع همان منظومه و مشتمل بر 4124 بیت در رجب 698 به انجام رسانید.
7-مجنون و لیلی، به تقلید از مجنون نظامی و مشتمل بر 2660 بیت که آنرا نیز در سال698 سرود.
8-آئینه ی اسکندری در جواب اسکندر نامه ی نظامی به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف در 4450 بیت که به سال 699 به انجام رسید. گرچه امیرخسرو این منظومه را نیز در جواب اسکندر نامه ی نظامی سرود؛ اما هدفش بیان زندگی اسکندر؛ آن طورکه در داستان های قدیم آمده، نبود. امیرخسرو کار خود را از بعد از فتوحات اسکندر در برخی از حالات اسکندر و آوردن حکایتی ترتیب داد و کلامش را با بیان مرگ اسکندر و دفن او ختم کرد. امیرخسرو این منظومه را در 4450 بیت سروده و نظم آن را به سال 699 هجری به پایان برده است.
9-هشت بهشت در جواب هفت پیکر نظامی در موضوع عشق بهرام گور با دلارام. امیرخسرو این منظومه را در سال 701 هجری در 3352 بیت سروده است.
10- مثنوی قران السعدین که در لابلای آن، چندین غزل نیز با وزن های مختلف آمده و در عنوان فصل ها و باب های آن نیز قصیده ای به دست می آید. شاعر این مثنوی را در مدت زمان شش ماه در سال 688 هجری سروده است و خود درباره ی پایان یافتن آن چنین گفته است:
ساخته گشت از روش خامه ای *** از پس شش ماه چنین نامه ای
در رمضان شد به سعادت تمام *** یافت قران نامه ی سعدین نام
آنچه به تاریخ ز هجرت گذشت *** بد سنه ششصد و هشتاد و هشت
درباره ی موضوع این مثنوی باید گفت که امیر خسرو مراسلات و پیغام های معزالدین کیقباد، پسر بغراخان و نوه ی غیاث الدین بلبن را دست مایه ی کار خود قرار داد. معزالدین و کیقباد، پس از فوت غیاث الدین بلبن از سوی درباریان به جانشینی جد خود برگزیده شد و تا سال 689 هجری حکمرانی می کرد. او پس از دست یافتن به پادشاهی، طریق عیش و عشرت در پیش گرفت؛ چنانکه پدرش، بغراخان که در بنگال فرمانروایی می کرد، برای تنبیه فرزند به سوی دهلی به راه افتاد. معزالدین کیقباد با جسارت تمام به مقابله ی پدر لشکر کشید؛ اما هنگامی که دو سپاه به هم رسیدند، طولی نکشید که کدورت پدر و پسر از بین رفت و از طریق نامه و پیغام، این جنگ به صلح ختم شد. امیر خسرو این برخورد را با عنوان« قران سعدین» ذکر کرد و کار خود را بر همین روال ترتیب داد. با آنکه امیر خسرو این مثنوی را در سی و شش سالگی خود و در مدت زمان بسیار کم انجام داد؛ اما قدرت و مهارت و ذوق بی حد این شاعر، از همین مثنوی به خوبی آشکار است.
امیر خسرو گذشته از دیوان و مثنوی های یاد شده مجموعه ی شعری به نام «جواهر خسروی» دارد مشتمل بر موضوع های مختلف که بیشتر تفننی است و شرح آنها چنین است:نصاب بدایع العجایب؛گهریال امیر خسرو که منظومه ی کوتاهیست در حساب انگشتان؛مثنوی شهرآشوب مرکب از 67 رباعی؛خالق باری که نصابی است برای زبان هندی و به چندین بحرست بحرست؛چیستان مرکب قطعه هایی به هندی.
کتاب های نثر امیر خسرو عبارتست از :«خزاین الفتوح» معروف به تاریخ علایی، در تاریخ سلطان سلطان علاءالدین محمد خَلَجی ؛«افضل الفواید» متضمن ملفوظات نظام الدّین اولیاء مراد خسرو؛«رسائل الاعجاز» یا اعجاز خسروی در قواعد انشاء زبان فارسی.
2-2.مطلع الانوار و هشت بهشت
خمسه ی امیر خسرو مشتمل بر پنج منظومه در قالب مثنوی می باشد.مطلع الانوار نخستین منظومه-ی آن است که امیر به سبک و روش مخزن الاسرار نظامی آن را سروده .در این منظومه به موضوعاتی همچون اسلام، نماز، زکات، روزه، حج، تصوف و عرفان توضیح و تشریح آن ها همراه با بیان حکایت های زیبا و آموزنده، پرداخته است.
منظومه ی پنجم در جواب هفت پیکر نظامی سروده شده است که حاوی زندگی نامه ی بهرام گور و کامروایی های اوست. در ابتدای این منظومه شاعر نصایحی به دختر خویش دارد .
امیرخسرو از شاعران بسیاری تقلید و پیروی کرده و خود به این امر در آثارش تصریح کرده است. این شاعران به گفته ی خودش این ها هستند: در غزل از سعدی؛ در مثنوی از نظامی، در موعظه و حکمت از سنایی و خاقانی و در قصاید از رضی الدین نیشابوری و کمال الدین اسماعیل معروف به خلاق المعانی. امیر خسرو طبعی روان و ذوقی سرشار داشته است. در دیوان او به سبک های مختلف شعری برمی خوریم و این، به خاطر طبع روان اوست که از ابتدای کودکی آن را به کار گرفته بود و می توانست در هر نوعی از شعر از آن استفاده کند و نیز چون دیوان های شاعران پشین در دستش بود و با مطالعه ی آنان سخت تحت تأثیر شیوه ی آنها قرار می گرفت، با ذوق سرشار طبع قدرتمندش بی هیچ زحمتی جوابگویی آنها می پرداخت. امیرخسرو، نظامی را استاد خود می دانست و چند بار در اشعارش به پیروی از آن استاد اذعان می کند و خود را فرزند او می خواند.
2-3. استادی امیر خسرو در نظم و نثر و موسیقی
امیرخسرو دهلوی علاوه بر اینکه بر زبان های فارسی، ترکی و عربی و نیز ادبیات هر سه زبان مسلط بوده؛ بر زبان و ادبیات هندی نیز تسلط داشت. این سخنور، هم در نظم و هم در نثر، بسیار توانا بود. همچنین در موسیقی هندی و ایرانی چیره دست بود. به او صدایی خوش نیز نسبت می دهند و می گویند که او بالغ بر سیزده پرده و نغمه را ابداع کرده است. امیرخسرو دهلوی در شمار شاعران و سخنوران پرکار است؛ تا جایی که از نظر تعداد آثار، هیچ سخنوری به پای او نمی رسد. جامی می گوید که او نود و نه کتاب تصنیف کرده است. از قول خود شاعر نیز نقل کرده اند که شمارش اشعار او از چهارصد هزار بیشتر و از پانصد هزار کمتر است؛ اما میرزا بایسنقر، پسر شاهرخ با سعی و تلاشی بسیار تنها توانسته است یکصد و بیست و دو هزار بیت از اشعار او را گرد آورد و این نشان می دهد که در مورد او نیز همچون رودکی، راه مبالغه در پیش گرفته اند.
با تمام اینها، باید گفت که او با کمک طبع خداداد خود و نیز استفاده و از لهجه و ترکیب های تازه و اندیشه های نو که محیطش او را در آن راه پرورانده بود، توانست تازگی خاصی به اشعارش ببخشد و در آثارش، مضامین نو و معانی زیبایی را متجلی سازد و به خاطر همین هم شاعران و نویسندگان پس از او، بارها از او به استادی یاد کرده اند.

زندگی نامه امیر خسرو دهلوی

مطالب مشابه :

کتابهای الکترونیک 2008

کتابهایی که اطلاعات مفیدی در مورد شهر "خور " دارند

زندگی نامه امیر خسرو دهلوی

زندگی نامه میرزا تقی خان امیرکبیر