سنگ نبشه خشايارشا بنام ديوان

رويهمرفته نسبت به شكست خوردگان با مهر و عنايت رفتار مي نمودند. تنها با خيانت پيشگامان و شورش كنندگان و متمردين با خشونت و سنگدلي رفتار ميكردند.

سياست مذهبي كوروش و داريوش بنيان گزاران شاهنشاهي هخامنشي درباره آئين و عقايد كشورهاي زيردست بر مدارا و رئوفت بود. پيروي همين سياست متين و مدبرانه بود كه كشورها با جان و دل فرمانبرداريشان را پذيرا گرديدند. اين خود يك سياست نوين مذهبي بود كه يك قوم پيروز و نيرومند، در حق كشورهاي شكست خورده و زير دست روا ميداشت كه در درازناي چندين هزار سال پيش از آنها، اعمال نگرديده بود. برترين پايه اين ارفاق و عنايت در حق قوم يهود بكار رفت كه خود مورد بحث و گفتار ديگري است.

كشور گشايان پيش از پارسيها يعني بابليها، عيلاميها، آشوريها و ديگر كشور گشايان كشورهاي باستاني آسياي باختري و بين النهرين يكي از افتخاراتشان اين بود، كه پرستشگاههاي شكست خوردگان را ويران و پيكر خدايانشان را همراه ديگر غنائم به اسارت ببرند. عيلاميها پيكر رب النوع ‹‹ ارخ›› را نزديك به 1635 سال در شورش نگاهداشتند. پادشاه بابل خدايان شهرهاي گشوده شده را به بابل آورد، و كوروش همانگونه كه در فرمان تاريخيش (منشور كوروش) گفته، همه را به جايگاه و شهرهاي خودشان برگردانيد.

كوروش با ادب و احترام بسيار به پرستشگاه ‹‹ مردوك›› درآمد، و باندازه اي فروتني كرد، كه بابليها او را نظر كرده و فرستاده مردوك دانستند.

‹‹ ژوردان›› در جاهائي كه خاك بين النهرين كه كاوشهائي نموده، تخته سنگها و ستون هائي پيدا كرده، كه نبشته هائي ار كوروش مانند مهر بر آنها زده شده، بدين مضمون: ‹‹ من كوروش پادشاه پارسيها كه ‹‹ ازاژيل›ت (پرستشگاه مردوك در بابل) و ‹‹ اژيلا›› (پرستشگاه نبو در بورسيپا) را دوست ميدارد. فرزند كمبوجيه پادشاه نيرومند››.

‹‹ سرلئوناردوولي›› باستانشناس انگليسي رئيس كاوشهاي باستان شناسي شهر باستاني ‹‹ اور›› نيز آجرهائي با مهر كوروش يافته است كه مينماياند كوروش بزرگ با روي پرستشگاه نانار، ا، نون ماخ. پرستشگاه مشترك ‹‹ نانا›› و ‹‹ نن گال›› را بازسازي نموده است. نوشته روي آجرها چنين است: ‹‹ كوروش شاه پارس، خداوندان بزرگ، همه كشورها را بدست من سپرده اند. من در اين كشور آرامش برقرار كردم.››

كمبوجيه با آنكه هرودوت نسبت هاي ناروائي به او داده كه گاو آپيس را در مصر با دست خود كشت، بررسي هاي تارخي و ژرفي كه پژوهندگان كرده و آمده، نه تنها تائيد شده كه وي چنين رفتاري ننموده بلكه دستور ميدهد كه از سنگ خاكستري رنگ، تابوتي براي گاو تهيه و عباراتي همانند آنچه فرعون هاي مصر بر روي تابوت مينوشته اند، بنويسند.

گاو آپيس در سال 35 شاهنشاهي برابر با 524 ق. م هنگامي كه كمبوجيه در مصر نبود و به حبشه و ديگر نواحي افريقائي رفته بود، بمرد و گاو آپيس پس از او، و در سال پنجم پادشاهي كمبوجيه زائيده شد، و تا سال چهارم پادشاهي داريوش بزرگ (سال 39 شاهنشاهي برابر با 518 ق. م) زنده بوده است.

اين سنگ نبشته در سال 1841 ميلادي توسط ماريت باستان شناس بنام فرانسوي در خلال كاوشهاي گورستان ‹‹ سراپئوم›› نزديكي ممفيس بدست آمد. بلندي آن 66 سانتيمتر ميباشد، كه در موزه لوور پاريس نگاهداري ميشود.

نوشته روي آن در دو قسمت و بخط مصر باستان ميباشد: يك قسمت زير نگاره خورشيد بالداري كه بالهاي گسترده آن همة هلال لوح را فرا گرفته و ميزي بنام ميز پيشكشيها نقش گرديده. سوي راست نبشته نگاره گاو آپيس با خورشيد و يك مار عينكي هم در بين دو شاخ آن نقش شده. اين مار همان است كه گاهي در آرايشهاي كلاه و تاج فرعون هاي مصر هم ديده ميشود.

سوي چپ نگاره، كمبوجيه ديده ميشود كه در برابر آپيس زانو زده و بالاي سرش نام و عنوانهاي او در سه ستون نبشته اند. بنابر اين مصريان كه نام شاهانشان را درون يك خط بيضي مينوشته اند، نام كمبوجيه نيز درون يك بيضي ديده ميشود. آن عناوين بدين گونه است: ‹‹ نمودار هوروس، پروردگار آفتاب درخشان، شاهنشاه مصر بالائي و پائيني. پروردگار ‹‹ رآ›› كمبوجيه خداوندگار مهربان و سرور دو كشور:

در قسمت دوم مطالبي در ده سطر نوشته شده كه قسمتي از آن محو گرديده، ولي توانسته اند همه آن نوشته را بفهمند. مضمون آن چنين است:

در سال ششم، سومين ماه از فصل شمسو، روز دهم در دوران پادشاهي شاهنشاه دو مصر بالائي و پائيني و ‹‹ازيس›› پروردگار بزرگ ‹‹ رآ›› كه او را زندگي جاوداني باد. خداوند ‹‹ آپيس›› با آرامشي تمام به سوي باختر زيبايش (يعني آرامگاهش) راهنمائي شد، و او را در گورستان و در جائي كه شاهنشاه براي او ساخته بود، جاي دادند. پس از انجام همه مراسم كه براي موميائي كردن آن لازم بود، جامه أي گرانبها بر او پوشانيدند و همه آرايشها و گوهرهاي گرانبهايش را با وي در آرامگاه جاودانيش جاي دادند. اينها همه بهمان روش انجام شد كه شاهنشاه كمبوجيه كه جاويدان باد، فرموده بودند.››

بر روي سنگ تابوت هم نوشته شده: ‹‹ مظهر هوروس، پروردگار آفتاب درخشان، شاهنشاه دو مصر بالائي و پائيني، پسر بروردگار بزرگ ‹‹ رآ›› كمبوجيه كه جاوداني باد. اين ساختمان بزرگ را از سنگ خارا براي آرامگاه آپيس ازيريس برپا داشت، و اين تابوت از سوي او يعني كمبوجيه كه شاهنشاه دو مصر بالائي و پائيني و پسر پروردگار بزرگ ‹‹ رآ›› است، پيشكش شد. بهره مندي از همه خواسته ها، زندگي جاوداني و بخت خوب، تندرستي، و شادي فراوان او را باد كه پادشاه دو مصر بالائي و پائيني است››.

نويسنده ‹‹ كتاب نخستين دوره استيلاي ايرانيان در مصر›› پونز فرانسوي در همين موضوع مطالبي نوشته كه ضمن مقاله آقاي سرهنگ قائم مقامي در شماره 9 آذر سال 1343 مجله ارتش درج گرديده و چنين اظهار نظر نموده است:

‹‹ پس از بررسي و مطالعات در مورد اين موضوع چنين نتيجه بدست مي آيد، كه مفاد ستون سنگ نبشته هاي هيرو گليفي مربوط به آرامگاه گاو آپيس را با مندرجات كتاب هاي هرودوت و ديودورو استرابن و ديگران بهيچوجه نمي توان مويد يكديگر دانست. و بهمين دليل نمي توان دعوي مورخان مزبور را وارد دانست. بويژه آنكه پادشاهي كمبوجيه انچنان كه متون اين سنگ نبشته ها نشان ميدهد، برخلاف اظهار مورخان قديم، توأم با عقل و درايت كامل بوده است.››

هاپي، هاپيس، آپيس بنابر معتقدات مصر باستان، بدون پدر به دنيا آمده، نور ماه مادرش را باردار كرده، و گاو آپيس بوجود آمده است. اين گاو به عقيده مصريان، مظهر دو خداي بزرگ ‹‹ پتا›› و ‹‹ ازيريس›› بود. هرودوت وصف آنرا چنين نموده است:

‹‹ او از ماده گاوي بدنيا مي آمده كه از صاعقه باردار شده! و پس از زائيده آن گوساله بايد ديگر باردار نشود. رنگ اين ماده گاو بايد سياه، و در پيشانيش لكه سفيد سه گوشي و بر پشتش شكل يك عقاب وجود داشته باشد. موهاي دمش دو برابر دو گاوهاي معمولي باشد، و زير زبانش هم شكل حيواني نقش بسته باشد. چنين گاوي را با سرور و شادماني به پرستشگاه ممفيس برده و مي پرستيدند. چنانچه عمر او از 25 سال ميگذشت او را در آب چشمه مقدس غرق نموده، جسدش را با تجليل موميائي كرده، در گورستان مقدس ‹‹ سراپيوم›› دفن ميكردند.››

در تائيد مطالب بالا نوشته ديگري از ‹‹ اوجا هورسن›› دانشمند و روحاني بزرگ مصري كاهن پرستشگاه ‹‹ نيت›› در شهر ‹‹ سائيس›› ديده شده، كه مفاد آن چنين است:

‹‹ شاه بزرگ همه كشورهاي بيگانه، كمبوجيه بمصر درآمد و بيگانگان همه سرزمين هاي بيگانه با او بودند. او سراسر اين سرزمين را گرفت. بيگانگان نشمينگاه خود را برقرار كردند. او فرمانرواي بزرگ مصر، خداوندگار بزرگ همه كشورهاي بيگانه بود. شاه به دريا سالار پيشين كه بسوي تازندگان روي آورده بود، پايه سرپزشكي داد. او با شاه چون همنشين ميزيست، و بكار داري كاخ گماشته شده. اوجا هورسن عنوان رسمي پادشاه مصر بالا و پائين فرزند: ‹‹ رآ›› را براي كمبوجيه فراهم كرد.

اوجا هورسن بزرگي سائيس نشمينگاه هاي ‹‹ ازيريس را آتوم›› را به كمبوجيه فهمانيد. او از بيگانگاني كه در پرستشگاه نيت نشمين كرده بودند، به شاه گله كرده و شاه فرمان داد كه آنها را بيرون برانند. كمبوجيه نيز ويران كردن خانه هاي سربازان مزدور يوناني را با كالاهايشان و بازگردانيدن رعاياي آنرا، بازدادن درآمد ملك هاي وقفي ‹‹ نيت›› و ايزدان ديگر را، و بر پاداشتن جشن ها و آئين ها را مانند پيش، و فرمان داد.كمبوجيه خود از سائيس ديدن كرد، به پرستشگاه درآمد و در پيشگاه ‹‹ نيت›› ستايش نمود. قرباني هائي براي نيت كرد چنانچه هر شاه نيكوكرداري پيش از او كرده بود.››

داريوش بزرگ براي يافتن گاو آپيس در مصر بمبلغ يكصد تالان كه بپول امروز دويست هزار تومان ميشود و عده داد، و از پرستشگاه آنان ديدن كرد، و نسبت به پيكر خدايان احترامات شايسته بجا آورد و در ‹‹ آزيس›› ساختماني براي ‹‹ آمون›› خداي بزرگ مصريان ساخت.

در متن مصري سنگ نبشته آبراه سوئز، داريوش زاده الهه ‹‹ نيت›› ( مادر خدايان مصر) و هم پايه ‹‹ رآ›› خداي آفتاب درخشنده ناميده شده است.

نه تنها شهرياران هخامنشي بلكه سرداران وشهربانهاي آنها نيز موظف بوده اند، كه معتقدات مردمان كشورها را محترم و مقدس بشمارند. ‹‹ داتيس›› سردار مادي كه بهمراه ‹‹ آرتافرن›› برادرزاده داريوش بزرگ مأمور گوشمال دادن به يوناني ها شده بود، بنابر نوشته هرودوت هنگامي كه به جزيره ‹‹ دلوس›› كه پرستشگاه مقدس ‹‹ آپولون›› در آن قرار داشت نزديك شد اهالي شهر از ترس فرار كردند. داتيس كشتيهاي ايراني را از نزديك شدن به جزيره بازداشت و جارچياني نزد فراريان جزيره فرستاد، تا به آنها بگويند: ‹‹ اي مردم مقدس چرا فرار مي كنيد. من خودم آن اندازه عقل دارم و شاه هم به من فرمان داده، به سرزميني كه زادگاه ‹‹ آپولون›› است، دست نزنم، و اين سرزمين و مردم آن را نگاه بدارم. به خانه هاي خود برگرديد.››

سپس فرمانده سيصد تالان (نزديك 27 خروار) كندور در محراب اين پرستشگاه مقدس بسوزانيد.

همي مورخ باز مينويسد: كه ‹‹ داتيس›› هنگامي به آسيا برميگشت، كشتيها را بازرسي كرد. پيكر زر گرفته شده ‹‹ آپولون›ت را در يكي از كشتيهاي فينيقي يافت. و دانست كه يكي از سپاهيان آن را از پرستشگاه ‹‹ دليوم›› كه در كنار دريا قرار داشت، ربوده است.

داتيس سوار كشتي خود شده و به دالس دفت، و پيكر را به پرستشگاه اين جزيره سپرد، و خواست كه آن را به جايگاه خود گذارند.

فرمان داريوش بزرگ به شهربان خود در آسياي كوچك ‹‹ گاداتس››، كه باغبانهاي پرستشگاه آپولون را بكار واداشته، و از آنها مطالبه ماليات كرده، و براي اينكار او را تكدير و سرزنش نموده، بهترين گواه بر محترم داشتن پرستشگاه هاي مردمان زير دست و كاركنان آنهاست. در آخر اين نبشته داريوش به فرماندار خود چنين نوشته است:

‹‹ اما از سوي ديگر چون توعواطف مرا نسبت بخدايان منظور نداشته اي، اگر رويه خود را تغيير ندهي، خشم و قهري كه از اين بي حرمتي بمن دست داده، برتو ناگوار خواهد بود. تو به باغبانهاي تبرك شده آپولون تحميل كرده اي و بكار در زمين غير مقدس وادارشان ساخته اي. اينكار در حكم مخالت با احساسات نياكان من است نسبت بخدائي كه درباره ايرانيان گفته است …››

متأسفانه جملات آخر اين نبشته بدست نيامده و از بين رفته، و مينماياند كه ضمن آن نسبت به پارسيان (ايرانيان) تعريف و ستايشي بوده است، كه داريوش آن را يادآور شده و گواه قرار داده است.

روي سكه هاي فرمانداران آسياي كوچك، نگاره آپولون خداي يونانيها، و روي سكه فنيقيها با آنكه زيردست شاهنشاهي هخامنشي بوده اند، صورت ‹‹بعل›› خداي آنها نقش گرديده بود.

خشيارشا هنگام حمله سپاهيان ايراني به خاك يونان، سفارش كرد كه ذخائر و گنجينه هاي پرسشگاه ‹‹دلف›› از نگاه دارند، و دست درازي به آنها ننمايند. همچنين هنگامي كه به جنگل مقدس ‹‹ زئوس لافيس تيان›› نزديك شد، از داخل شدن در آن خودداري كرد، و به سپاهيان خود دستور داد كه هيچكس داخل آن جنگل نرود، و خانه اعقاب ‹‹ آتاناس›› را ماننده پرستشگاهي محترم داشت. او به پرستشگاه دلف نيز نزديك نشد، و از تاراج آن چشم پوشيد.

از روي همين روايات و شواهد پايه احترام شاهان هخامنشي نسبت به پرستشگاه ها و معتقدات مردمان كشورهاي زير دست، بخوبي نمودار است. گذشته از آن، چون روحانيان و كاهنان نفوذ بسيار گسترده اي در بابل و مصر و كشورهاي آسياي باختري داشتند، سياست چنين اقتضا مينمود كه از اين ابزار دين، براي كارهاي سياسي بطور پسنديده اي بهره برداري شود، تا توجه آن دولتها و مردمانش بوسيله اين كارگذاران نيرومند، بسوي دربار شاهنشاهي جلب گردد.

از طرفي چنانچه به عنوان مراسم و آداب ديني كشورهاي زيردست، رفتاري خلاف انسانيت و مدنيت انجام ميدادند، از روي اخلاق خود را موظف به بازداشت آنها از انگونه رفتار بي رويه ميدانسته. مانند آنكه بنابر نوشته ‹‹ آب پيان›› (مورخ 160 ميلادي)، داريوش به مردمان كارتاژ نوشت كه انسان را براي خدايان قرباني نكنند و گوشت سگ نخورند.

توضيح انكه فينيقي ها خدائي داشتند بنام (مولوخ يعني شاه) كه خداي سهمناكي بوده، و مردم فرزندان خود را بعنوان قرباني و خشنودي او در برابر ضريحش زنده زنده ميسوزانيدند. پرستش اين خدا در اثر نفوذ فينيقيها در كارتاژ هم معمول شد، و مي نويسند يكبار كه اين شهر در سال 307 پيش از ميلاد در محاصره فينيقي ها بود، به قربانگاه اين خدادويست پسر از بهترين خانواده شهر را در آتش انداختند.

زمان خشيارشا از مفاد سنگ نبشته ديوان چنين برمي آيد، كه آن مدارا و چشم پوشي تغيير كرده و نفوذ مؤبدان و روحانيان در امور ديني سرزمينهاي خاوري و شمالي، تا اندازه اي مؤثر گرديده، كه او روي همان تعصب و تأثير مذهبي بر خلاف پدر و نياكانش كه به حرف روحانيان مذهبي چندان التفاتي نمي كردند با آنها از راه مسالمت و مماشات در آمده، و به پيروي همين دگرگوني، پرستش خدايان ديگر را از قلمرو خود منع و طرد كرده، پرستشگاه آنان را ويران ساخته است. همين پادشاه هنگام پيروزي بر شهر آتن دستور داد كه پيكرهاي خدايان را بشكنند، و بتكده ها ار آتش زنند. زيرا او معتقد بود كه خدا مكان ندارد و به صورت جسم و بت نمي توان او را درآورد. همين رفتار خشيارشا خود يك عامل كينه يونانيها گرديد.

هنگامي كه تكه ديگري از عيلامي اين سنگ نبشته پيدا شد، پروفسور ژرژ كامرون دانشمند و خاورشناس بنام امريكائي، ديداري از تخت جمشيد مي نمود. او متن آن را مورد بررسي و پژوهش قرار داد و ترجمه آن را با مطالب ديگري موضوع سخنراني خود در بيست و چهارمين كنگره خاورشناسان كه در شهر مونيخ آلمان در اوت 1957 برگذار ميشد، قرار داد، كه چون مطالب و نكات جالبي در بر دارد، قسمتي از آن را نقل مينمايد:

‹‹ آثار باستاني ايران موجب شگفتي و خوشوقتي باستان شناسان ميباشد. كتيبه مفصل بسه زبان، همراه نقش برجسته ممتاز داريوش، شاه بزرگ ايران كه زينت بخش كوه بيستون گرديده، مفتاخ اصلي بود كه بشر توانست بوسيله آن نوشته هاي ايرانيان باستان، بابليان، آشوريان و عيلاميان را كشف كند.

گنجينه هاي هنري شهر باستاني هگمتانه در جاي همدان كنوني (پايتخت مادها و سپس پارسيان) براي همه نويسندگان تارخ هنر، موجب خوشوقتي است. كاخها، نقشهاي برجسته و سنگ نوشته هاي پر افتخار تخت جمشيد، تا امروز همچون يادگاري هاي باشكوه قلمرو پهناور و شاهكارهاي عالي داريوش، خشيارشا و اردشير بجا مانده است. هنوز تمام اينها باستثناء معدودي از آن جاها، بناها و آثار باستاني كه ايران را چنين مشهور ساخته است، موجودند. تخت جمشيد بجهات زيادي مجلل ترين كارهاي شكوهمند شاهان هخامنشي بوده، كه قسمت عمده آن بوسيله داريوش و فرزندش خشيارشا طراحي و ساخته شده، و پس از بيست و چهار قرن باقي مانده است.

كاوشهاي ماهرانه اي كه در آغاز طرف بنگاه شرقي شيكاگو، و سپس بوسيله بنگاه علمي تخت جمشيد به عمل آمده، اين شگفتيهاي عظيم متوالي را ببار آورده است. كاخها، پلكان مزين، نقوش برجسته باشكوه، ستون هاي برج آسا، آرامگاهها و گنجينه هاي وسيع اسناد.

بعضي كتيبه ها كه منبع آنها گمنام بود، اسنادي بودند كه نگهداري آنها بگنجورها و خزانه داران سلطنتي سپرده شد. به آنان دستور داده ميشد، بكاركنان هنرمند پايتخت دستمزد پرداخت شود، و بقيه مانند نقوش برجسته سر در كاخ، به قصد آرايش بودند.

علاوه بر آن در شالوده تالا بار، يا گوشه هاي كاخها، كتيبه هائي پنهان شده بود. يك كتيبه مخصوص كه شايد مهمترين سند مذهبي باشد، كه تا كنون در تخت جمشيد كشف شده، بطور ترديد ناپذيري بمقصود جادادن چنان جائي بوده است. اين كتيبه از خشيارشا پسر داريوش است و در آن شاه بزرگ، پرستش خدايان منفور و مطرود را كه از آنها تحت عنون ‹‹ ديو›› نام ميبرد، منع مي كند، و شرح ميدهد كه چگونه معابدشان را ويران كرد. مكرر بلزوم ستايش خداي يگانه ‹‹ اهورامزدا›› بر طرق آئين بهي‹‹ ارت›› و پرهيزكاري و تقوي اشاره مي كند. همچنين بكرات اعتراف مينمايد: مردي كه قانون اهورامزدا را رعايت كند، نه فقط در زندگي خوشحال خواهد بود، بلكه پس از مرگ نيز يكي از خاصان ايزدي خواهد شد. چنين اظهاراتي خشيارشا را همچون زرتشتي پابرجائي نشان ميدهد.

‹‹ دكتر اريك اشميت›› رئيس هيئت علمي بنگاه شرقي شيكاگو ساليان پيش طي كاوشهاي پاسدار خانه، در گوشه جنوب شرقي صفه تخت جمشيد، سه لوح سالم و يك تكه از لوح چهارمي اين كتيبه را پيدا كرد. دو لوح آن بپارسي باستان (زبان شاه و دربار و مردم ايران)، نسخه سوم بزبان بابلي و لوح چهارم كه هنگام كشف، تكه اي از آن گمشده بود، بزبان عيلامي كه مركز آن شهر شوش يا شوشان بود، نوشته شده بود.

در هر حال متن كتيبه بر دو روي و حواشي بالا و پائين سنگي صاف، سخت و خاكستري كه اندازه آن بالغ بر پنجاه سانتيمتر است، نقر شده بود. خواننده كتيبه يك روي سنگ و حاشيه پائين را ميخواند، سپس آن را برميگرداند تا پشت و حاشيه پائينش را قرائت كند. درست مثل اينكه بخواهد كتيبه اي را روي يك لوحه سفالين بخواند. از آنجائي كه جاي كشف (پاسدارخانه) براي چنين اسناد مهمي يك نقطه عجيب و نامناسب است، دكتر اشميت بدون ابراز شك، بر سر اين نكته پافشاري مي كند كه آن كتيبه ها فقط پس از مرگ خشيارشا بدان نقطه كم اهميت راه يافته اند. همانطوري كه گفتيم، نسخه بزبان عيلامي در زمان قديم شكسته بوده است. هنگام كشف، قسمت قابل ملاحظه اي يعني 28 سطر از 50 سطر اصل متن را فاقد بود. اگر چه متن شكسته توجه مخصوص آقاي ‹‹ ف. ه. وايسباخ›› را جلب نمود، ولي هيچ ذكاوت و مهارتي نمي تواند سندي را كه شامل آن همه ماجرا و بيانات بغرنج بوده، مرمت نمايد.

يك اتفاق نادر و حسن تصادف موجب خشنودي دانشمندان گرديد، زيرا كاوشهاي تخت جمشيد ادامه يافت. طي بررسي هاي بيشتر و انجام كارهاي تعميراتي در پاسدار خانه، نگارنده تكه سنگ منقوري كشف كرد، كه خوشبختانه ثابت نمود چيزي جز تكه مفقود متن عيلامي نميباشد. هنگامي كه چند تكه آن بهم متصل شد، چنان پيوستگي كامل بود، كه فقط سه يا چهار علامت متن آن به تعمير مختصري احتياج داشت.

بدين ترتيب اين متن عالي خشيارشا اكنون بهر سه زبان كامل است. بنابر اين موضوع اين مقاله متن عيلامي كتيبه ‹‹ديوان›› خشيارشا مي باشد.

پاورقي ها››

1-    خشيارشاKhshairscha در نبشته هاي ميخي ‹‹ خشيارشن›› Khshyarshan نوشته شده. از دو واژه تركيب يافته: ‹‹ خشيه›› بمعني شاه و ‹‹آرشن›› بمعني دلير، رويهمرفته ‹‹ شاه دلير›› يا ‹‹ دلير شاهان›› معني ميدهد. بكار بردن واژه ‹‹ خشيار›› يا ‹‹ خشايار›› به تنهائي درست نيست.

2-    ترجمه اين سنگ نبشته نخستين بار توسط رلف نارمن شارپ باستان شناس بنام انگليسي ترجمه و در صفحه 123 كتاب فرمان هاي شاهنشاهان هخامنشي چاپ و منتشر گرديده است.

3-    فرشته داد.

4-    يشت ها جلد يكم صفحه 28.

5-    آبان يشت فقره 113 و در واسپ يشت فقرات 30 و 31.

6-    آبان يشت فقرات 68 و 94 و 109 و نديداد فرگرد 7 فقره 36 و فرگرد 19 فقرات 24 و 41 و سروش يشت ها فقرات 4 و 6.

7- Deva

 Zeus.-8

Deis.-9