پرسشنامه بعنوان يكي از روشهاي جمع آوري اطلاعات

تهيه گزارش تحقيق[1]

پرسشنامه در مرحلة "جمع آوري اطلاعات" واقع مي شود. روشهاي جمع آوري اطلاعا ت از نظرگاههاي مختلف به چند نوع تقسيم مي شود: 1- جمع آوري اسناد و مدارك 2- جمع آوري اطلاعات بطور وسيع 3- جمع آوري اطلاعات بطور عمقي. در اين تقسيم بندي پرسشنامه در بخش جمع آوري اطلاعات بطور وسيع قرار مي گيرد.

پرسشنامه يكي از رايج ترين تكنيكهاي جمع آوري اطلاعات است. تا پايان سال 1357 ، 30% پايان نامه هاي فوق ليسانس كتابداري دانشگاههاي تهران و شيراز با استفاده از پرسشنامه نوشته شده است. بخاطر اهميت پرسشنامه و رواج استفاده از آن و در عين حال بي توجهي و يا كم توجهي به اصول و قواعد "پرسشنامه‌نويسي" در اين نوشته بيست پرسشنامة تحقيقات كتابداري و دكومانتاسيون مورد بررسي قرار گرفته است. با اين اميد كه نتايج حاصل از آن، مورد توجه دست اندركاران تهيه پرسشنامه ها قرار گيرد.

دامنة بررسي

با مدد گرفتن از دو راهنما[2]و با آشنايي مختصر با فعاليتها و تحقيقات انجام شده در زمينة مورد نظر، از بين 50 پرسشنامه ، 20 پرسشنامه انتخاب شده و مورد بررسي گرفته است.

مي دانيم كه سطوح مختلف انحراف در پرسشنامه عبارتند از:

1) در سطح انتخاب نمونه

2) در سطح حسابهاي رياضي و احتمالي كه براي تركيب و تشكيل نمونه مي شود.

3) در سطح ساختمان پرسشنامه

4) در سطح كار پرسشگر در محل

5) در سطح تحليل نتايج[3]

در اين نوشته، تنها "انحراف در سطح ساختمان پرسشنامه" – كه از لحاظ عملي از اهميت بيشتري برخوردار است – بررسي شده است.

اين مقاله بدون ذكر درصد و بيان نكات مثبت پرسشنامه ها تنظيم شده چرا كه اولاً هدف بررسي كليه تحقيقاتي كه با پرسشنامه سروكار داشته اند نبوده و ثانياً جنبه توجه دهنده مقاله بيش از جنبه تحقيقي آن در مد نظر بوده است. براي روشن شدن بيشتر مطلب ذكر مثالها و نمونه هاي مختلف و متنوع در آن ضروري تشخيص داده شده است. در اين مقاله، لزومي به ذكر نام محققان و حتي نام واحدهاي مربوط ديده نشده است. خوانندگان بايد به اين نكته توجه داشته باشند كه در اين بررسي كم و كيف ايرادات وارد بر هر يك از پرسشنامه ها متفاوت است و نيز توجه داشته باشند كه چون هدف بررسي ايرادات در جهت ارتقاي كيفيت سطح پرسشنامه نويسي است از ذكر نكات قوت پرسشنامه ها خودداري شده است. در بين پرسشنامه هاي مورد بررسي پرسشنامه هايي هست كه تنها در يك يا دو مورد اشكال داشته اند. زيرا كه خود كم و بيش بر اين نكته واقف هستيم كه تنظيم يك پرسشنامه كامل و بي نقص كاري بس دشوار است و گاه ماهها وقت مي‌برد و چند نفر را به كار مي گيرد و گاه حتي موضوع يك كتاب مي شود.[4]

همانطور كه گفته شد اين بررسي پرسشنامه 20 تحقيق كتابداري و دكومانتاسيون را در برمي گيرد. از اين تعداد 15 مورد آن مربوط به پايان نامه هاي فوق ليسانس كتابداري دانشگاه تهران و 5 مورد مربوط به تحقيقات مركز اسناد و مدارك علمي و گروه آموزشي كتابداري دانشگاه تهران است تحقيقات مورد بررسي را مي توان از نظر موضوع به سه دسته تقسيم كرد:

1) تحقيقاتي كه مي توان از آنها بعنوان "تحقيقات كتابداري و دكومانتاسيون صرف" نام برد مثل:

الف. ايجاد و توسعه كتابخانه در كارخانه ها و مراكز صنعتي ايران

ب. بررسي كتابخانه هاي دبستانهاي تهران

ج. بررسي كتابخانه هاي كودكان و نوجوانان كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان

د. بررسي مراكز مدارك در ايران

. بررسي و ارزيابي سه كتابخانه تخصصي واقع در شهرستان كرج و ارتباط آنها با يكديگر

و. تجزيه و تحليل نيازهاي اطلاعاتي مشكلات پيشنهادات واحدهاي پژوهشي

ز. تحقيق در چگونگي جريان اطلاعات در واحدهاي توليد كننده و مصرف كننده اطلاعات علمي و فني كشور

ح. شناسايي واحدهاي تحقيقاتي علوم اجتماعي ايران

ط. طرح شناسايي مراكز اسناد و مدارك علمي ايران

ي. مفهوم مرجع

تحقيقاتي كه مي توان از آنها بعنوان "تحقيقات بين رشته اي" كتابداري و دكومانتاسيون در اين تحقيقات مسايل كتابداري و دكومانتاسيون در رابطه به يك عامل اجتماعي فرهنگي و ... مورد بررسي قرار گرفته است مثل:

الف. بررسي عادت و علاقه به كتاب خواندن در كتابخانه هاي عمومي تهران

ب. بررسي عادت و علاقه دانشجويان به مطالعه

ج. بررسي عقايد و نظريات جمعي از كودكان و نوجوانان تهران درباره معيارهاي يك كتاب خوب

د. تحقيقي درباره فارغ التحصيلان فوق ليسانس علوم كتابداري دانشگاه تهران در سالهاي 53-1350 و نظام آموزش علوم كتابداري از نظرگاه آنان

. جامعه شناسي كتابخواني نوجوانان 15-19 ساله

و. دانش آموز ايراني و كتابهاي مذهبي

ز. رغبتهاي مطالعه كودكان در ده دبستان تهران

ح. كارنامه پنج ساله ( 1350-1354) گروه آموزش كتابداري از ديدگاه فارغ التحصيلان

ط. تحقيق درباره روشهايي كه اعضاي هيأت علمي دانشكده علوم دانشگاه تهران براي دستيابي به منابع و مدارك علمي بكار مي برند.

3- تحقيقاتي كه منحصراً در هيچ يك از دو دسته فوق جاي نمي گيرند و در عين حال مرز مشتركي با هر دو دسته دارند. شايد بتوان از آنها – البته با احتياط – بعنوان "تحقيقات تجربي كتابداري و دكومانتاسيون" نام برد مثل :

- كتابدار مرجع و نقش او در كتابخانه هاي دانشگاهي

ايرادات وارد بر پرسشنامه ها

1) مقوله بندي

"مقوله بندي" از مهمترين و دقيقترين كوششهايي است كه محقق جهت سازماندهي پرسشنامه بايد انجام دهد. مقوله بندي مناسب خبر از دقت ذهن روشي هدفها درستي موضوع و سنجيدگي فرضيه و متغيرها مي‌دهد. اشكالاتي را كه پرسشنامه هاي مورد بررسي از جهت مقوله بندي به آن دچارند مي توان به سه دسته تقسيم كرد:

الف – عدم مقوله بندي

ب – عدم تناسب مقوله ها

ج – نقص مقوله بندي

بسياري از پرسشنامه ها با وجود نياز شديد به مقوله بندي مقوله بندي نشده اند. بعنوان نمونه پرسشنامه اي با 82 سؤال در باب "جامعه شناسي كتابخواني نوجوانان" مقوله بندي نشده است و 82 سؤال كه بقول نويسنده 5 سؤال آن مورد استفاده قرار نگرفته فهرست و ار آمده است. و هيچ نوع مقوله اي اعم از ذهني يا عيني در آن مشاهده نمي شود .

اشكال دوم عدم تناسب مقوله ها با سؤالاتي است كه تحت آن مقوله قرار مي گيرند بعنوان مثال يكي از مقوله‌هاي پرسشنامه اي "چگونگي مصرف اطلاعات واحد" است كه تحت آن مقوله فرعي "سازماندهي اطلاعات" و سؤال "اطلاعات مربوط به توليد كنندگان اطلاعات چگونگي نگهداري مي شود" ؟ آمده است. در اين تحقيق كه هدف آن بررسي "جريان اطلاعات علمي و فني كشور" است، مقوله هاي دقيقي چون "مصرف اطلاعات" "سازماندهي اطلاعات" و "نگهداري اطلاعات" از يكديگر تفكيك نشده اند. در نتيجه، پرسش شونده دچار سردرگمي و بي نظمي فكري مي شود.

اشكال سوم بر مي گردد به اينكه مقوله بندي بسياري از پرسشنامه ها ناقص است. منظور از نقص مقوله بندي اين است كه اولاً در مواردي كه نياز به مقوله بندي وجود دارد مقوله بندي نشده و ثانياً بين مقوله هاي مختلف مرز مشترك وجود دارد.

2- نثر

نثر پرسشنامه ها از سه نظر اشكال دارد:

الف – از جهت كلي در مقايسه با دستور زبان فارسي

ب – از جهت سبك نگارش : "پرسشنامه نويسي"

ج – در رابطه با مخاطبان

ارزيابي نثر پرسشنامه همانند ديگر موارد چون مقوله بندي و سؤالات و ... در رابطه با هدف معني پيدا مي‌كند. گفته شده كه درتنظيم پرسشنامه ها، هدف برقراري تفاهم است در جهت گرفتن اطلاعات مورد نياز. اگر در اين راه رعايت قواعد دستور زبان هم نشود اشكالي نمي توان گرفت. اگر پرسش شوندگان ما كودكان و نوجوانان هستند پرسشنامه بايد در جهت همزباني با آنان تنظيم گردد و همزباني نبايد فداي رعايت قواعد دستوري شود. در ايرادات فوق اين مهم نيز مد نظر بوده است. منظور اين است در صورتي كه امكان بهبود نثر وجود دارد و از جهتي تغيير نثر هيچگونه اشكالي ايجاد نمي كند. بايد در اين جهت كوشيد و دقت كرد. في‌المثل در مورد اين سؤال:

اگر درس "آشنايي با كتابخانه" هست شما چه نقشي در برگزاري اين كلاسها داريد؟

كه در پرسشنامه تحقيق "كتابدار مرجع و نقش او در كتابخانه هاي دانشگاهي" آمده است و ديگر سؤالات مشابه در پرسشنامه هاي ديگر مي توان اين دقت را روا داشت.

ايراد دوم مربوط به سبك نگارش پرسشنامه ها مي شود. براي تنظيم پرسشنامه سبكهاي متعارف و مقبولي وجود دارد كه البته تخطي از اين سبكها اگر ما را به هدف نزديكتر كند اشكالي ندارد. اما بايد حتي الامكان سبكهاي متعارف را رعايت كرد. چه اين سبكها پس از تعمق و سنجش شقهاي مختلف بدست آمده اند و براحتي نمي توان شق ديگري را جانشين آنها كرد. في المثل در پرسشنامه تحقيق "بررسي كتابخانه هاي دبستانهاي تهران" سؤالات به اينصورت است:

ملي است يا دولتي

(منظور مدرسه مورد سؤالات است)

نظر ما در اينجا صرفاً متوجه شيوه نگارش است. و يا سؤال ديگري از همين پرسشنامه.

در صورت نداشتن كتابخانه:

الف – آيا به آن احتياجي داريد؟

ب – بعلت نداشتن امكانات مالي تا بحال به تأسيس كتابخانه اقدام نكرده ايد يا نداشتن كتابدار؟

اين سؤال، عرف معمول پرسشنامه نويسي را بر هم زده و سبك بهتري نيز جايگزين نكرده است. در سؤال اخير، پاسخ اول بصورت سؤال كوتاه، پاسخ دوم بصورت سؤالي طولاني كه پرسش شونده دقيقاً تكليف خود را با آن نمي‌داند، آمده است جاي بررسي ناهماهنگي سطوح دو پاسخ در سطور آينده است و فعلاً از آن مي‌گذريم. همينطور در پرسشنامه تحقيق "عادات و علاقه دانشجويان به مطالعه" به سؤال زير برمي خوريم:

آيا معتقديد مطالعه مي تواند نقش در رشد شخصيت £ ارتقاي شان اجتماعي £ ارضاي برخي از خواستهاي دروني شما £ داشته باشد.

نثر مقوله ها نيز دچار اشكال است. نثر مقوله هاي يك پرسشنامه بايد يكدست و يك سطح باشد. في المثل مقوله يا مقوله اي فرعي با سوال و مقوله ديگر با عبارت يا كلمه مشخص نشود. در پرسشنامه اي بر مي خوريم به مقوله‌هاي فرعي زير:

2-4- روشهاي كسب اطلاعات

3-4- منبع كسب اطلاعات اين واحد از كجا تامين مي شود؟

4-4- وسايل و ابزارهاي كسب اطلاعات

5-4- اطلاعات مربوط به توليد كنندگان اطلاعات چگونه نگهداري مي شود

6-4- سازماندهي اطلاعات

در مورد ديگري برمي خوريم به تكرار يك عبارت قابل حذف در مقوله ها:

1- وضع كتابخانه از نظر فضا و ساختمان

2- وضع كتابخانه از نظر كارمندان تمام وقت

3- وضع كتابخانه از نظر موجودي

اشكال سوم پرسشنامه ها از نظر نثر در رابطه با مخاطبان مطرح مي شود. گاه نثر پرسشنامه از نظر رعايت قواعد دستوري و پرسشنامه نويسي خوب است، اما در رابطه با مخاطبان نامفهوم است. محققين كتابداري و دكومانتاسيون بايد توجه داشته باشند كه اصطلاحاتي چون "نمايه، مدرك، فهرست مشترك، نمايه نامه، چكيده‌نامه، نيازهاي اطلاعاتي، جريان اطلاعات، واحدهاي توليد كننده اطلاعات، واحدهاي مصرف كننده اطلاعات، اصطلاحنامه (تزاروس) شبكه اطلاع رساني و حتي دكومانتاسيون" در بسياري موارد حتي براي كتابداران هم ناآشناست چه برسد براي مخاطبان ديگر، گفتني است كه در پاره اي موارد حتي بعضي از اساتيد دانشگاه نيز با اين اصطلاحات فني آشنا نيستند. بنابر اين استفاده از اين اصطلاحات بايد با دقت و احتياط كامل همراه باشد. در صورتيكه اين اطمينان وجود دارد كه پرسش شونده با پرسشگر بر سر مفاهيم و كاربردهاي اصطلاحات همداستان است و واحد توليد كننده را همانطور مي فهمد كه پرسشگر مي خواهد، مي توان اين اصطلاحات را بكار برد. اما درمواردي كه نياز به توضيح است و ما ناگزير از بكار بردن اصطلاحات هستيم. مي توان در برگه اي جداگانه آنها را دقيقاً تعريف كرد. در موارد ديگر بايد كوشش كرد يا از اصطلاح متعارف استفاده شود و يا سوالات را بطور بسته (با پاسخهاي معين) طرح كرد. بجز اصطلاحات تخصصي اصطلاحاتي چون "رديابي"، "دستيابي" و "پي گيري" نيز بايد با دقت بكار روند. به توصيه يكي از محققين در اين باب گوش فرا دهيم:

"عبارت پرسشنامه نبايد نياز به توجيه و تفسير داشته باشد اشتباهاتي كه ممكن است از اين راه در تنظيم پرسشنامه بشود، آنقدر اهيمت دارد كه گاهي بهتر است بجاي يك كلمه يك جمله توضيحي بكار برد."[5]

3) سئووالات

طرح سوال خود هنري است، بحثي است مهم در روانشناسي، فلسفه معناشناسي، زبانشناسي و آموزش و پرورش[6] طرح دقيق و درست سوال نمايانگر احاطه و آگاهي ما به موضوع است. كم توجهي به اهميت سئووال ناديده گرفتن كل معارف اساسي است. نقش سئووال درست و بجا در توسعه علم و اهميت سووال در روانشناسي و تفكر از جمله مسايلي است كه بايد آن را مد نظر داشت طراحان و تنظيم كنندگان پرسشنامه در عين حال بايد توجه داشته باشند كه پشتوانه هر نوع پرسشنامه و سووال مكتبي فلسفي است. شناخت اجمالي اين مكاتب و ضرورتهاي آنها از جمله لوازم تنظيم پرسشنامه است. اگر بي توجه به سرچشمه اصلي بنشينيم و سئووال طرح كنيم، در ورطه اي مي افتيم كه نتيجه آن بد فهمي و استنتاجهاي غلط و توسعه و تعميم آنهاست. پاره اي از محققين براي "سئووال نويسي" اصولي بر شمرده اند[7] كه از آن جمله است: اصل صراحت (يعني سئووالات روشن و واضح باشند), اصل تكامل (يعني سئوولات كامل باشند), اصل ساده نويسي, اصل بيطرفي, اصل اختصار و اصل ترتيب (يعني تقدم و تاخر منطقي سئووالات حفظ شود).

با توجه به اين مهم, در اين قسمت ايرادات خاصي كه بر سئووالات وارد است, مورد بررسي قرار مي گيرد. ترديدي نيست كه مواردي مطرح شده در نثر و مقوله بندي, از جهاتي به سئووالات هم مربوط مي شود. اما در اينجا زاويه ديد را منحصراً بر روي سئووالات متمركز مي كنيم. در اين رابطه مي توان از ايرادات ذيل نام برد:

الف – تعدد سئووالات (طول پرسشنامه)

ب- وجود سئووالات طولاني, كلي, كليشه اي, تكراري, ارزشي و اضافي

ج- ناهماهنگي بين سئووالات باز و بسته

د – ناهماهنگي در تقدم و تاخر سئووالات

اغلب پرسشنامه ها از بيماري "طولاني بودن" رنج مي برند. بي آنكه وارد بحث بيشتر شويم از تعدد سئووالات يا تعداد صفحات چند پرسشنامه نام مي بريم:

پرسشنامه تحقيق "جامعه شناسي كتابخواني نوجوانان 15-19 ساله": 82 سئووال

پرسشنامه "كارنامه پنج ساله (1350-1354) گروه آموزشي كتابداري": 90 سئووال[8]

پرسشنامه "بررسي عادات و علاقه به كتاب خواندن در كتابخانه هاي عمومي تهران": 10 صفحه

پرسشنامه "شناسايي واحدهاي تحقيقاتي علوم اجتماعي در ايران" : 12 صفحه

پرسشنامه "تحقيق در چگونگي جريان اطلاعات در واحدهاي توليد كننده و مصرف كننده اطلاعات": 17 صفحه

و بالاخره پرسشنامه كتابچه اي "طرح شناسايي مراكز اسناد و مدارك در ايران". 34 صفحه

لازم است توجه داده شود كه ايرادات فوق با توجه به اين نكته كه تعداد سئووالات يك پرسشنامه بطور كلي به عوامل سه گانه موضوع تحقيق, محل تحقيق و جمعيت مورد مطالعه بستگي دارد, گرفته شده است.

بجز تعداد سئووالات, طولاني بودن برخي از سئووالات نيز مشكلي است فقط بعنوان نمونه سئووالي كه مخاطبان آن مراجعه كنندگان كتابخانه هاي عمومي هستند, آورده مي شود:

آيا مايليد كتاب مورد نظرتان را در جعبه فيش كتابخانه جستجو كرده و شماره آنرا به كتابدار بدهيد تا او كتاب را از مخزن كتابخانه پيدا كرده و بشما بدهد يا خودتان مستقيماً به قفسه ها مراجعه كرده و كتاب مورد نظر را بدست آوريد؟ در هر صورت دلايل خود را ذكر كنيد

طرح سئووالات كلي در پرسشنامه نمي تواند كمك چنداني به حل مشكل كند. سئووال كلي پاسخي كلي را هم در بر خواهد داشت و پاسخ كلي نمي تواند رهگشايي كند. بعنوان نمونه سئوالي كه از فارغ التحصيلان فوق ليسانس علوم كتابداري شده كه:

بنظر شما درسهايي كه تدريس شده نيازهاي جامعه ايراني را برآورده مي كند؟

سئووالي كلي است كه مي تواند موضوع يك پرسشنامه و بررسي , قرار گيرد و با پاسخ "بلي" "خير" و يا حتي "تاحدودي" پرسش شوندگان, مسأله روشن نمي شود.

علاوه بر اين از طرح سئووالات كليشه اي هم بايد اجتناب كرد, سئوالي چون

چرا به كتابخانه مي آئيد؟

پاسخ كليشه اي "براي اينكه كتاب بخوانم" را خواهد داشت.

وجود سئووالات تكراري يعني سئووالاتي كه يا با وجود سئووالات ديگر اضافه مي نمايد و يا امكان تلفيق آنها در ديگر سئووالات وجود دارد, نيز از اشكالات ديگر پرسشنامه هاست. براي نمونه از سئوال 6 و 7 پرسشنامه تحقيق "كتابدار مرجع و ..." ياد مي كنيم كه:

-كار خود را در طول روز بطور مختصر شرح دهيد

-چند ساعت از وقت شما در روز به پاسخگويي به مراجعان مي گذرد؟

كه به سهولت مي توان با اندكي تغيير در سئووال اول, پاسخ سئووال دوم را بدست آورد. و همينطور در مورد دو سئووال ديگر از پرسشنامه تحقيق "بررسي كتابخانه هاي كودكان و نوجوانان".

-در صورت استفاده از كتابهاي ديگر[9] از چه كتابهايي استفاده مي كنيد؟

-چه كتابهايي را بيشتر دوست داريد و بيشتر مطالعه مي كنيد؟

در مواردي كه پرسشگر با رفتارهاي اجتماعي سرو كار دارد, نبايد سئووالاتي مطرح كند كه القاي ارزش نمايد و يا پرسش شونده را در موقعيتي قرار دهد كه نتواند جواب مورد نظر خود را بدهد. در پرسشنامه تحقيق "دانش آموز ايراني و كتابهاي مذهبي" به اين سئووال برمي خوريم:

-چقدر به كتاب خواندن علاقه داريد؟

طرح سئووال به گونه اي است كه پرسش شونده خود را محكوم مي بيند كه به كتاب خواندن علاقه داشته باشد و فقط حق دارد ميزان آن را مشخص كند. در پرسشنامه تحقيق "كتابدار مرجع و نقش او دركتابخانه‌هاي دانشگاهي" سئووال

-براي جلوگيري از تجسس دوباره براي سئووالات تكراري ليستي از پاسخ هايي كه مي دهيد نگاهي مي‌داريد؟

ايجاد ارزش مي كند, يعني پرسش شونده احساس مي كند كه پاسخ منفي به اين سئووال نشان دهنده نقضي در كار اوست. در اينصورت يا پاسخ مبهم مي دهد و يا پاسخ غلط مي دهد و يا اگر پاسخ درست هم بدهد از پاسخ خود ناراضي است و اين نارضايتي بر پاسخگويي او به سئووالات ديگر, اثر مي گذارد. بهتر آن بود كه اين سئووال دقيقاً همانطور كه در پرسشنامه "مفهوم مرجع" آمده, ذكر مي شد:

-آيا ليستي از سئووالهاي مطرح شده و جواب آنها (را) تهيه مي كنيد؟

علاوه بر وجود سئووالات تكراري در پرسشنامه ها, به سئووالات اضافي نيز برمي خوريم. سئووالاتي كه يا در رابطه با هدف تحقيق نيستند و يا خيلي دور از هدفند مثل سئووالات:

-هيچگاه به مشكلي برخورده ايد كه هيچكس نتوانسته باشد آن را حل كند؟

-آيا بخاطر آرامش خيال خود ترجيح مي دهيد با آنان[10] از در سازش در آئيد؟

-آيا واقعاً به خواستهاي آنان معتقديد؟

-آيا درمقابل خواستهاي آنان مقاومت نمي كنيد؟

در پرسشنامه 82 سئووالي تحقيق "جامعه شناسي كتابخواني نوجوانان 15-19 ساله, و يا در پرسشنامه تحقيق "بررسي عادت و علاقه به كتاب خواندن در كتابخانه هاي عمومي تهران" سئووال شده:

بنظر شما كتابهايي كه تأليف يا ترجمه مي شوند چند درصد

ارزش ادبي دارند

جملات رسا و نامأنوس بكار مي برند

جنبه آموزندگي دارند

موضوع آنها جديد و جالب است.

مسأله ديگر اينكه, در پرسشنامه بايد كوشش بر اين باشد كه تعداد سئووالات باز محدود باشد. مگر اينكه طرح سئووال در رابطه با مصاحبه اي حضوري باشد كه تنها هدايت مصاحبه شونده مد نظر است.

در پرسشنامه ها سئووالاتي ديده مي شود كه مي توانند بسته باشند, اما بصورت باز مطرح شده اند و نكته مهمتر اينكه , پرسشگر در تنظيم سئووالات باز و بسته از روش واحدي پيروي نكرده است. در مواردي سئووالي را بصورت بسته طرح كرده و در موارد مشابه سئووالي را باز طرح كرده است.

در هر مرحله از طرح سئووال بايد دقيق بود. رابطه هر سئووال با ديگر سئووالات, با مقوله ها, با پرسشنامه و نحوه تنظيم آن را معلوم كرد و در همين جا مي رسيم به ايراد مهم ديگري كه آن ناهماهنگي درتقدم و تأخر سئووالات است. طرح سئووالات منطق خاصي دارد؛ بعنوان مثال , اول بايد سئووال كرد كه "آيا كتابخانه شخصي داريد". و بعد از روش طبقه بندي, موجودي و ميزان استفاده از آن , سئوال كرد. نقطه شروع و نقطه پايان سئووالات, با يكديگر رابطه دارند. همبستگي سئووالات با مقوله ها, معناي خاصي دارد. در برخي از پرسشنامه ها تقدم و تأخر منطقي سئووالات رعايت نشده و ما به سئووالات خلق الساعه اي برمي خوريم كه نظم فكري پرسش شونده را بر هم مي زند.

4) پاسخهاي معين

گفتيم كه بهتر است تا حد امكان سئووالات را بصورت بسته, با پاسخ هاي معين طرح كرد. اما رعايت اين مهم نيز تابع شرايط و قواعد خاص و مستلزم دقت است. از اين جهت در پرسشنامه هاي مورد بررسي, سه اشكال ديده مي‌شود:

الف. تعداد پاسخها

ب. وجود مرز مشترك بين پاسخهاي يك سئوال

ج. محدوديت آنها

در پرسشنامه اي تعداد پاسخها تعيين شده براي يك سئووال به 19 مورد رسيده است و همين جا مي رسيم به ايراد دوم كه بسياري از اين پاسخها با يكديگر مرز مشترك دارند. يعني يك يا چند مورد را مي توان در قالب موارد ديگر جاي داد. در هر حال امكان تدقيق پاسخها وجود دارد. امكان مقوله بندي و طبقه بندي نيز وجود دارد. طراحان پرسشنامه نبايد پاسخهاي تخميني سئووالات بسته را سهل انگارانه رديف كنند و هر چه بنظرشان آمد, در آن مجموعه بگنجانند. بدون اينكه وارد ذكر جزييات شويم يك نمونه از اين سئووالات را از يك پرسشنامه عيناً نقل مي كنيم:

-علاقه شما به كتابهاي زير چقدر است:

داستانهاي شاد

ً غم انگيز

ً خيالي

ً خنده دار

ً قهرماني

ً در مورد حيوانات

ً واقعي

ًتاريخي

شعر

كتابهاي علمي

شرح حال بزرگان

كتابهاي مذهبي

و چند نمونه ديگر از اين اشكالات از يك پرسشنامه نسبتاً خوب:

-كداميك ازمنابع زير مورد استفاده شما قرار مي گيرد:

الف. كتاب

ب. نشريات تخصصي

ج. روزنامه

د. چكيده ها

. فهرست مقالات

و. كتابشناسيها

ز. فهرست مندرجات مجلات علمي

ح. اسناد و مدارك

ط. گزارشات مجامع علمي (كنفرانسها و سمينارها و غيره...)

ي. ساير منابع

در پاسخهاي فوق, بند ح (اسناد و مدارك) عام است, يعني ديگر شقوق را مي توان از آن نتيجه گرفت و ايراد واردتر به همين پرسشنامه در سئووال ديگر:

-دلايل عدم موفقيت خود را در دستيابي به منابع مورد نياز به ترتيب اهميت با شماره هاي 1 تا 10 مشخص كنيد:

الف. مواد مورد نياز در مجموعه كتابخانه موجود نيست

ب. كتابخانه فاقد نظم منطقي است

ج. خدمات كتابخانه نارساست

د. كتابدار متخصص باندازه كافي نيست

. وسايل لازم (از قبيل دستگاه, فتوكپي و غيره) در دسترس نيست

و. مواد مورد نياز بزبان فارسي نيست

ز. كتابخانه مورد مراجعه با مراكز علمي بين المللي در ارتباط نيست

ح. محل خاصي جهت مطالعه استادان در نظر گرفته نشده است

ط. مقررات كتابخانه با نيازهاي اعضاي هيئت علمي منطبق نيست

همانطور كه ملاحظه مي شود موارد الف تا ط, همسطح نيستند. در صورتيكه بايد همسطح باشند. يعني يكي از ديگري قابل استنتاج نباشد. يكي با ديگري مرز مشترك نداشته باشد, يكي كل نباشد و ديگري جزء, در اين مورد بخصوص بند ج يعني "خدمات كتابخانه نارساست" مي تواند درعين حال در برگيرنده چند پاسخ ديگر باشد. "خدمات كتابخانه نارساست" به عبارتي و به تعبيري يعني "وسايل مورد لازم (از قبيل دستگاه فتوكپي و غيره) در دسترس نيست" () و مي تواند برگردد به "كتابدار متخصص به اندازه كافي نيست" (د) و "مواد مورد‌نياز به زبان فارسي نيست" (و) و همين جا در همين سئووال مي رسيم به اينكه بند ج ( محل خاصي جهت مطالعه استادان در نظر گرفته نشده است) با ديگر بند ها و با سئوال ربط چنداني ندارد.

اشكال سوم "محدوديت پاسخهاي معين" است. پاسخهاي معين درعين حال نبايد محدود كننده باشند. از آنجا كه براي تنظيم كننده پرسشنامه امكان اين وجود ندارد كه همه پاسخهاي ممكن را حدس بزند, معمولاً يك شق "غيره" و يا "ديگر" و يا "ساير" قرار مي دهند تا پرسش شونده از بيان حقيقت باز نماند در برخي از اين پرسشنامه‌ها به اين مهم توجه نشده است. بعنوان مثال در سئووال زير:

منظور شما از تحصيل چيست؟

الف – گرفتن مدرك تحصيلي و كسب موفقيت اجتماعي

ب – علاقه به تحصيل و كسب دانش

5)اشكالات ديگر

اشكالات ديگر را فهرست وار ذكر مي كنيم:

-ناهمخواني عنوان پرسشنامه با هدف

-كمبود مقدمه اي مناسب و اطمينان بخش در توضيح تحقيق و پرسشنامه

سخن آخر

با طرح چند پرسش از محققيني كه در حال تنظيم "پرسشنامه" هستند و يا "پرسشنامه" اي تنظيم كرده اند اين بحث را بپايان مي بريم:

- آيا به "پرسشنامه" در مجموعه روشهاي تحقيق و نه بعنوان تكنيكي مجرد نظر مي كنيد؟

- آيا به فلسفه, محدوديتها و تواناييهاي پرسشنامه توجه داريد؟

- آيا موضوع مورد تحقيق خود را به اندازه كافي دقيق و محدود كرده ايد؟

- آيا دقيقاً مي دانيد موضوع مورد تحقيق شما به كدام حيطه تعلق دارد؟

و اگر موضوعي بين رشته اي است, به روشها و مباحث مورد نياز هر رشته توجه داريد؟

- آيا در مورد كارآيي "پرسشنامه" براي جمع آوري اطلاعات مورد نياز تحقيق خود, اطمينان كامل داريد؟

- آيا انواع سئووالات را مد نظر داريد؟ سئووالات اطلاع طلب تائيدطلب , نظر طلب, تصميم طلب و سئوالات سئووال‌آفرين؟ سئووالاتي كه پاسخ مشروط مي طلبند و سئووالاتي كه پاسخ قطعي مي‌طلبند؟ سئووالات باز, سئووالات بسته, سئووالات چند جوابي, سئووالات مدرج, سئووالات شناسايي, سئووالات دانشي, سئووالات جهتي و ...؟

- آيا به توانايي و زبان خاص مخاطبان انديشيده ايد؟

- آيا طرح سئووالات به گونه اي هست كه پرسش شونده, سئووال را همانگونه پاسخ دهد كه شما مي‌خواهيد؟

- آيا در پرسشنامه شما , اصطلاحات مبهم, قابل تفسير و غير قابل فهم وجود ندارد؟

- آيا سئووالات و مقوله ها با نظام ذهن پرسش شونده هماهنگند؟

- آيا ارتباط عنوان تحقيق با پرسشنامه را مد نظر داريد؟

- آيا پرسشنامه شما در جهت نيل بهدف تحقيق هست؟

- آيا سئووالات طرح شده اطلاعات مورد نياز شما بدست مي دهد؟

- آيا ارتباط يك يك سئووالات با هدف و با پرسشنامه كنترل شده است؟

- آيا سئووالات كليدي را كشف كرده ايد؟

- آيا مقولات مورد نياز را دقيقاً شناسايي كرده ايد؟

- آيا پرسشنامه را يكبار بطور آزمايشي پركرده ايد؟

- آيا تعداد سئووالات كافي است؟

- آيا در مقدمه و با طرح سئووالات نخستين, اطمينان پرسش شونده را جلب كرده ايد؟

- آيا شيوه نگارش سئووالات را از جهات مختلف بازبيني نموده ايد؟

- آيا به اهميت سئووال و فلسفه سئووال توجه كرده ايد؟

- آيا با طرح هر سئووال از خود سئووال كرده ايد كه:

اين سئوال چه فايده اي دارد؟

اين سئوال چگونه استخراج مي شود؟

جاي اين سئووال كجاست؟

پاسخهاي احتمالي آن كدام است؟

رابطه اين سئووال با سئووالات ديگر و پرسشنامه چيست؟

آيا اين سئووال ارزش خاصي را القاء نمي كند؟

آيا توجه داريد كه "پرسشنامه نويسي" را نمي توان از كتابها آموخت و كتابها تنها كلياتي بدست مي دهند؟

و بالاخره آيا توجه داريد به سخن اوپنهايم كه "فرآيند تحقيق در آغاز نياز به تفكري دقيق, منطقي, نقاد و شكاك دارد"[11]؟

ابتداي صفحه

[1] . به نقل از : نبوي، بهروز، مقدمه اي بر روش تحقيق در علو م اجتماعي. تهران. كتابخانه فروردين، 1355، ص 8.

[2] . اسفندياري، منصور. فهرست توصيفي و ارزشيابي اجمالي پايان نامه هاي فوق ليسانس كتابداري دانشگاههاي تهران و شيراز تا پايان سال ‌1357 . پايان نامه فوق ليسانس كتابداري. تهران، دانشگاه تهران، دانشكده علوم تربيتي، گروه آموزشي كتابداري، 1359

- بيدل، فريفته. فهرست موضوعي پايان نامه هاي فوق ليسانس كتابداري. تهران، مؤسسه تحقيقات و برنامه ريزي علمي و آموزشي، مركز خدمات كتابداري، 1359.

[3] . با اقتباس از:

كتبي، مرتضي، روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي. (پلي كپي، جزوة درسي) تهران، دانشگاه تهران، دانشكده علوم اجتماعي و تعاون. نيمسال دوم سال تحصيلي 59-58، شماره سري انتشارات: 23، ص، 40.

[4] . بعنوان نمونه نگاه كنيد به:

Goldberg, David. P. The Detection of Psychiatric. Illness by Questionnaire. London Oxford Press, 1972

[5] . كتبي مرتضي. ص 37 و 38.

[6] . بعنوان نمونه نگاه كنيد به:

سروش عبدالكريم. علم چيست؟ فلسفه چيست؟ نحريرنو. تهران پيام آزادي 1361 ص 83-91.

...روشهاي مطالعه. ترجمه علي اكبر سيف. تهران، انتشارات رشد، 1358. ص 89-113. پوليا، جورج."نظام ذهن"، ترجمه پرويز شهرياري، بازتاب، سال سوم. شماره 2، تابستان 1361. ص 40-57

-Hamblin, C. L. "Questions". In: Paul Edwars (ed). The Encyclopedia of Philosophy, vol 7.New York. Macmillan Publishing Co, Inc $ the free Press, 1972. Pp 49-53.

[7] . نگاه كنيد به:

محمد ي نژاد حسن. روشهاي تحقيق و آمار در علوم سياسي و جامعه شناسي تهران , موسسه عالي علوم سياسي و امور حزبي, 1354. ص 198-192 .

[8] . درست است گفته شود 89 سئووال, چون يكي از سئووالات, اين است: لطفاً براي توضيحات بيشتر از صفحه سفيد و شماره سطر را هم ذكر نمائيد.

[9] . منظور كتابهاي غير درسي است.

[10] . منظور پدر و مادر است.

http://www4.irandoc.ac.ir/ETELA-ART/JiSold/6-1&2-3.HTM

پرسشنامه بعنوان يكي از روشهاي جمع آوري اطلاعات

دامنة بررسي

2- نثر

4) پاسخهاي معين

5)اشكالات ديگر

ابتداي صفحه

مطالب مشابه :

دانلود پرسشنامه+پرسشنامه رایگان+پرسشنامه پایان نامه+پرسشنامه اماده

پرسشنامه

نمونه پرسشنامه های استاندارد کارشناسی ارشد

نمونه پرسشنامه - نمونه پروپوزال مدیریت - نمونه پایان نامه مدیریت دولتی

انواع پرسشنامه

پرسشنامه های پایان نامه --سری دوم

دانلود پرسشنامه و پایان نامه استاندارد

كدگذاري پرسشنامه

پرسشنامه های پایان نامه --سری دوم

پرسشنامه بعنوان يكي از روشهاي جمع آوري اطلاعات