آثار بهداشتی نماز

در معني اخلاص در نيت گفته شده كه بايد اعمال عبادي را به قصد قربت انجام داد پس اگر كسي غسل و وضو را براي خنك شدن(2) و يا بهره‌مندي از فوايد بهداشتي آن انجام دهد و يا قيام و ركوع و سجده را براي ورزش و نرمش و يا در كنار فوايد ديگر به جاي آورد، نماز شرك آلود خوانده و نماز باطلش هيچ اثر مادي ومعنوي براي او در بر نخواهد داشت.
نماز به عنوان سکوی پروازبه عالم ملکوت یگانه عملی است که تمامی معانی که لغت شناسان درموردآن بیان کرده اند برآن منطبق می باشد زیرا که این عمل نوع خاصی از خدمت و پرستش است که طهارت ظاهری و باطنی شرط صحت آن قرارداده شده و درآن دعاهاو جملات با مضمونی وجودداردکه این فریضه را به عنوان بارانی از الطاف الهی و رحمت بی منتهای اومعرفی می کند لکن حقیقت آن اقامه و به پاداشت این واجب مهم می باشد و اقامه یعنی حق و حدودنمازرا محافظت نمودن و به برپایی آن درتمام شرایط و همه افراداهتمام دادن است .
پژوهندگان دانش و سوداگران علم و تحقیق که درفکر دستیابی به قله بلند انسانیت و سعادت هستند با اندکی تأمل به این نکته متوجه می شوند که «تفکر»و «پرستش آگاهانه» از برترین امتیازات انسان و فصل افتراق ما و حیوانات می باشد،گرچه که موجودات نیز از نوعی درک و شعور در زمینه عبادت و نماز برخوردارند ولی ازنوع آگاهانه و با معرفت نمی باشد، زیرا نماز به عنوان زیباترین الگوی پرستش،فرآیند اندیشه و تجسم پرستش اندیشمندانه است،اندیشه درموردآغازهستی و هستی بخش و رابطه او با انسان و تفکر درواپسین راه پیمایش جاده عبودیت و راهبر و دستگیر عالم و نشئه دیگر.
هرعبادت واطاعتی که انسانها برحسب تکلیف به جای می آورند،با نظر به استغنای ذات اقدس باری تعالی،نمی تواند کمترین سودو خيری را متوجه ذات ربوبیت گرداند و نهایت سود و زیان به خودفرد برمی گردد، نمازبه عنوان سفره ای گسترده،فقیران و سوداگران را که به جز باریابی به درگاه بزرگان چاره ای ندارند را به خود فرامی خواند و اذن حضور در محضر خداوند عظیم رابه آنها می دهد لذا این اذن،باید بادرک صحیح از مقام ربوبی و همچنین گشودن زاویه جدیدی در نگرش به نماز به عنوان محبوب باری تعالی و یگانه راه وصول به خالق مقتدرمی باشد تا جایی که حتی جنگ و جهاد فی سبیل الله در جبهه جهادا صغرکه بالاترازآن خیری نیست نیزدرراه احیاوبرپایی این فریضه می باشد لذانماز از دعاها و وصیتهای پیامبران الهی-علیه السلام-که سالکان واقعی این طریقت بوده اند و درسیره معصومین-علیهم السلام-که خودبه عنوان انسانهای کامل و حجتهای الهی واسطه فیض آسمانها و زمین می باشد وجودداشته واز درجه اهتمام و ارزش والایی برخورداراست.
بدون شک،انسان برای گریز از توحش و راهیابی به زندگی انسانی و خدایی و حیات طیبه و تخلق به اخلاق کریمه و دوری ازرذایل اخلاقی و رهایی از یأس و افسردگی به یک عامل مهارکننده نیازمند است که روح و روان اورا در کنترل و تسخیر خودقراردهد و پرهیز از انحراف و جنایت را به او الزام و روح تعاون و نوع دوستی،اخلاص و عاطفه و محبت و شکررا بروی الهام نماید و به هنگامی که پژمرده و افسرده می گردداورا طراوت بخشد که دراین پژوهش دریافتیم که این موهبت الهی جز نماز،چیز دیگری نیست و قطع نظر از منافع و آثارفراوان معنوی و تربیتی و روانی آن،طبیبی خانگی وفردی است که همچون آب زلال و تصفیه شده،هوای پاک و غذای سالم رابه روح و جسم او واردکرده و عنصرهای موذی جسمی رااز فضای تن اوبیرون کرده و بیماریهای صعب العلاجش را درمان می نمایدوورزشی روحی و جسمی برای تمامی لحظه های زندگی در هرسنی برای او می باشدکه در این مقاله به آن می پردازیم.

1 – بهداشت عمومي بدن

صحيح بودن نماز، مشروط به پاك نگهداشتن بدن، لباس، مكان نماز و پرهيز از نجاستها مي‌باشد كه موجب زدودن ميكروبها و آلودگيها از محيط زندگي و حفظ بهداشت جسماني است به گونه‌اي كه اگر ذره‌اي از نجاسات – به غير از موارد استثناء(3)– به بدن يا لباس نمازگزار باشد نمازش باطل(4) خواهد بود (5) و بايد براي پاك نمودن لباس متنجس آن را شستشو داد كه به نمازگزار مي‌آموزد؛ مسلمان و نمازگزار واقعي بايد هميشه و در همه حال تميز و پاكيزه باشد.
در تعاليم اسلامي به مسلمانان توصيه شده است كه در صورت امكان لباس سفيد به تن نمايند و حتي براي شخص نمازگزار اين امر مستحب است(6) چرا كه كمترين آلودگي بر لباس سفيد فوراً‌خود را نمايان ساخته و شخص را وادار به رفع آلودگيها و مراعات پاكيزگي مي‌نمايد.(7)
از حضرت رسول اكرم – صلي الله عليه و اله – نيز در اين زمينه روايت شده كه: «بپوشيد جامه‌ي سفيد كه آن نيكوترين و پاكيزه‌ترين رنگها است و مرده هاي خود را در آن كفن كنيد.»(8)
پاكيزه نمودن بدن و غسل عبارت است از شستشوي عمومي بدن و يك تنظيف كامل، كه سر نهادن به اين فرمان به طور عمده براي اقامه صحيح نماز صورت مي‌گيرد و در بعد نظافت شخصي از اپيدمي و همه‌گير شدن برخي بيماريها مانند گال و تيفوس و در بعد نظافت عمومي از همه گير شدن بيماريهايي همچون طاعون جلوگيري مي‌كند. (9)
اما غسل تنها يك تطهير جسماني نيست بلكه به عنوان يك تكليف مذهبي و براي قرب و نزديكي به خدا صورت مي‌گيرد لذا آثار روحي و معنوي بسياري بر آن مترتب است از آن جمله صلاحيت يافتن بدن براي توجه به جانب حق سبحانه و تعالي مي‌باشد. (10)
آماده شدن براي اقامه نماز، با وضو انجام مي‌شود اما قبل از آن كه اعمال وضو با نظم خاص خود اجرا شود، پاك كردن اعضا و حذف موانع از آنها لازم است، به اين ترتيب اعمال وضو بر اندامهاي عاري از آلودگي انجام خواهد شد.
وضو، سمبل طهارت عمومي بدن و موجد نشاط و سلامت است و مانند غسل، داراي آثار روحي و معنوي بوده و در پيشگيري و درمان بيماريهاي جسمي و روان تني اثر دارد.
از ويژگيهاي آب غسل و وضو اين است كه بايد زلال، پاك و پاكيزه باشد(11) و اين، بدان معني است كه اسلام آب مضاف، يعني آبي كه بو، رنگ و طعم آن تغيير كرده و بهداشتي نيست و يا آبي كه آميخته با چيز ديگري است پاك كننده نمي‌داند، حتي به مسلمانان دستور داده شده با آبي كه توسط نور خورشيد گرم شده وضو و غسل نكنند و خمير نگيرند كه بيماري پيسي را به دنبال دارد.(12).
اسلام، شخص مسلمان را موظف نموده كه روزي پنج بار نماز بخواند و با هر نماز، طهارتهاي سه گانه را طبق دستور رعايت كند، با اينكار در حقيقت رعايت هميشگي بهداشت را واجب شمرده و نمازگزار را به رعايت كامل آن موظف كرده و به اين ترتيب طهارت جسم و روح را به هم پيوند داده است زيرا كه عقل و روح سالم در جسم سالم بوده و صحت عبادت را از كسي كه جسم و روح سالم دارد مي‌توان توقع داشت. (13)
خداوند متعال در قرآن مجيد به پيامبر اكرم – صلي الله عليه و آله – دستور مي‌دهد كه از آئين حنيف، دين حضرت ابراهيم- عليه السلام –، پيروي كند: «ثُمّ أوحينا اليك أن اتبع مِلّة ابراهيم حنيفاً»(14)
سنتهاي حنيفيه ده چيز است كه نمازگزاران مسلمان به پيروي از پيامبر خويش – صلي الله عليه و آله – آنها را مراعات مي‌كنند.
«از امام موسي بن جعفر – عليه السلام – روايت است كه از اين سنت‌ها، پنج سنت آن مربوط به سرو پنج سنت آن مربوط به بدن است و آن پنج كه به سر مربوط است؛ ‌مضمضه(15) ، استنشاق(16) ، مسواك كردن، كوتاه كردن شارب(17) و باز كردن فرق براي كسي كه موي سرش بلند و انبوه است و آن پنج مورد كه به تن مربوط است؛‌ استنجا(18) ، ختنه، كوتاه كردن ناخن و تراشيدن موي زهار و زير بغل مي‌باشد»(19)
با توجه به نكاتي كه بيان شد تأثيري كه رعايت اين موارد در بهداشت عمومي بدن و سلامت جسم در بر دارد بر هيچ كس پوشيده نمي‌ماند.

2– بهداشت مجاري تنفسي و دهان و دندان

الف: بهداشت مجاري تنفسي :

يكي از اعمال مستحب وضو و مقدمات استحبابي نماز استنشاق(20) مي‌باشد و طريق آن اين است كه آب خنك را در مشت گرفته و به وسيله سوراخها و مجراي بيني بالا بكشند(21).
اين عمل مورد توجه شخص رسول اكرم – صلي الله عليه و اله – بوده و ايشان هنگام وضو گرفتن آب در داخل بيني مي‌نمودند و اين امر مستحبي را به مسلمين نيز توصيه مي‌فرمود چنانچه امام صادق- عليه السلام - به نقل از پيامبر اكرم– صلي الله عليه و اله – آمده است كه: «لِيُبالِغْ أحَدكُم في المضمضهِ و الإستنشاقِ فَإنّه غفرانٌ لَكُم و منفرةٌ للشيطانِ» يعني «زياد مضمضه و استنشاق كنيد زيرا باعث آمرزش گناهان و دوري شيطان مي‌گردد.»(22)
از مصداقهاي كلمه شيطان در اين روايت، ميكروبهاي موذي دهان و دندان و بيني است. (23) زيرا برخي ميكروبها به همراه تنفس از راه بيني وارد بدن انسان شده و بيني مانند «صافي» عمل مي‌كند يعني پيچ و خم‌ها و موهاي داخل بيني و مخاط مرطوب آن مانع ورود ميكروب به داخل بدن مي‌شوند، پس لازم مي‌آيد انسان هميشه اين عضو از صورت را كه راه تنفس او است به وسيله شستشو پاكيزه نگاه دارد تا لانه كثافات و ميكروبها نگردد.(24)
تأثير استنشاق به ويژه با آب سرد در ايجاد سلامت و نشاط، البته براي كساني كه داراي سينوسهاي سالمي هستند، مورد تأييد و تحقيق پزشكان است .
در اين زمينه به مطالعه‌اي كه در اين باره توسط گروهي از متخصصين طي سه تحقيق علمي در دانشگاه قاهره صورت گرفته اشاره مي‌كنيم:
«بيني، عليرغم داشتن تركيباتي مانند ليزوزيم و بعضي اسيدهاي چرب آزاد با اثر ضد باكتريهايي مشخص، همواره كانوني از تجمع مواد معلق در هوا و انواع باكتريهاست.
در مطالعات عديده‌اي حتي نقش اين باكتريها در پيدايش عفونتهاي بيمارستاني بررسي شده است، در ضمن به اهميت اين تجمع باكتريهايي در گسترش بيماريهاي التهابي نظير سينوزيت(25) ، اوتيت مياني(26)، لارنژيت(27) و بيماريهاي تنفسي و حتي زخمهاي جلدي و بيماريهاي مجاري ادرار اشاره گرديده است.
مطالعاتي كه در مورد اثر استنشاق به هنگام وضو به روي دويست نفر صورت گرفته، نشان مي‌دهد كه اين عمل مستحبي تا چه اندازه، در كاهش تراكم باكتريايي و كاستن از پيامدهاي نامطلوب آن مؤثر است.(28) »
علاوه بر آنچه ذكر شد، اين عمل نتايج عجيبي در تحريك قواي عقلاني دارد چنانچه وقتي انسان استنشاق مي‌كند و با بيني، آب را بالا مي‌كشد فوراً بر روي عصب سمپاتيك او اثر كرده و به همين جهت سوزش، اشك چشم و سرخي چهره را در بر دارد.(29).
استنشاق فوايد بسيار ديگري هم دارد، از آن جمله؛ حصول توجه و تمركز در نماز است به طوري كه مي‌توان امتحان نمود نمازي را كه در موقع وضوي با استنشاق به جا آورده شود با حضور قلب بيشتري خوانده مي‌شود.(30)
اين عمل در هنگام صبح، كسالت خواب را از انسان رفع كرده و او را براي عبادت و شروع به كار سرحال، شاداب و سر زنده مي‌سازد.
علاوه بر آن، سر دردهايي را كه در اثر هواي آلوده و ناسالم و خستگي به وجود آمده را با دفع كردن مواد آلوده داخل بيني از بين برده و مجراهاي بيني را براي استفاده از هواي پاك و آزاد و تنفس كامل كه اساس سلامت و اولين رمز حيات است، آماده مي‌سازد و نمازگزار را از مبتلا شدن به امراضي چون زكام، سل، آسم(31) ، عفونت‌هاي تنفسي و امراض ريوي مصون داشته و حالت نشاط و فرح و تعادل عصبي را در نهاد آدم ايجاد مي‌نمايد.(32)

ب: بهداشت دهان و دندان :

دهان انسان را برخي قلب دوم بدن ناميده‌اند و توجه به اين نكته كه تميز بودن محيط دهان فرد را از ابتلا به بسياري از بيماريها در امان مي‌دارد، اين نامگذاري را بسيار مناسب جلوه مي‌دهد. به عنوان مثال ؛ عفونتهاي دهان و دندان به ويژه در كودكان، نقش مهمي در ايجاد بيماريهاي روماتيسمي دارد .
نقش دندانها در حفظ زيبايي و قدرت جويدن و صحبت كردن به خوبي مشخص است و حتّي نبودن دندانهاي سالم و زيبا براي بانوان و دوشيزگان، به خصوص، اثرات رواني زيادي باقي مي‌گذارد زيرا كه نيمي از زيبايي بشر منوط به صورت او و از اين مقدار دوسوم آن مربوط به دهان و دندان است (33).
از جمله دستورات مهم بهداشتي دين مبين اسلام كه جزو مستحبات وضو و نماز است مضمضه (34) ومسواك كردن مي‌باشد چنانچه ازحضرت رسول اكرم – صلي الله عليه و اله– نقل‌شده:«دو ركعت نماز كه با مسواك باشد بهتر است از هفتاد ركعت نماز كه بدون مسواك زدن باشد.(35)»
عدم شستشوي دهان و دندان و مسواك نكردن بعد از صرف غذا باعث مي‌شود خورده‌هاي خوراك در دهان باقي مانده و عامل تغذيه و رشد ميكروبها شده و دهان را به انواع امراض مبتلا ‌سازد از جمله اينكه؛ ميناي دندان(36) را فاسد كرده و قسمت زيرين آن يعني عاج را نيز فاسد مي‌كند كه موجب پوسيدگي و سياهي دندانها گشته و زيبايي و سلامت را از چهره مي‌گيرد.
تأثير ديگر مسواك نكردن، مختل كردن دستگاه گوارش و هضم است زيرا وقتي در دندان علت و مرضي موجود باشد عمل جويدن درست انجام نمي‌گيرد، در نتيجه معده و روده‌ها نيز كار خود را به طور صحيح انجام نداده و به ضميمه ميكروبهاي توليد شده از خورده‌هايي غذايي لاي دندانها كه با خوراك مخلوط شده، در معده ايجاد فساد كرده و ممكن است وارد خون گردند.
تأثيرات ديگري هم بر مسواك نكردن و خرابي دندانها مترتب است همچون؛ بوي بد دهان كه موجب طرد شدن انسان توسط افراد جامعه مي‌شود(37) ، درد دندان، متورم شدن «لوزه‌ها» و التهاب و فساد لثه كه مرضي به نام «پيوره»(38) را به دنبال مي‌آورد(39) خنثي كردن عمل بزاق و لطمه به عمل بلع و بسياري از معايب ديگر.
لذا در احاديث زيادي به مسواك زدن ولو با انگشت قبل از وضو و در صورت فراموشي بعد از وضو سفارش شده و بعد از مسواك نمودن به سه مرتبه مضمضه كردن توصيه شده است(40) چنانچه در حديثي از امام صادق – عليه السلام – آمده است:
مسواك زدن دوازده خاصيت دارد :1 – سنّت پيغمبر اكرم – صلي الله عليه و اله – است.2 – دهان را پاك و پاكيزه مي‌كند.3 – روشني چشم را زياد مي‌كند.4 – موجب خشنودي خداوند متعال است.5 – دندانها را سفيد مي‌كند.6 – ريزش و ساييدگي دندان را از بين مي‌برد.7 – لثه‌ها را محكم مي‌كند.8 – اشتها و ميل به خوردن غذا را زياد مي‌كند. 9 – بلغم را از بين مي‌برد10 – حافظه و قدرت يادگيري را مي‌افزايد. 11 – باعث دو برابر شدن حسنات مي‌گردد.12 – فرشتگان خدا را شاد مي‌كند.(41)
آنچه در احاديث و روايات درباره فوايد مسواك زدن آمده را علم پزشكي به تجربه دريافته و مهر تأييد به آن مي‌زند به عنوان نمونه؛ اينكه فرموده‌اند، «مسواك نور چشم را تقويت مي‌كند» حقيقتي است كه علم پزشكي آن را تأييد مي‌كند، زيرا اگر دندان، مسواك نشود، ريشه دندان و لثه چركي شده، مخاط حلق و در نتيجه بيني و در آخر سينوسها نيز چركي مي‌شود و اين باعث تاري چشم مي‌گردد و حتي وجود يك مركز عفوني در دهان به كبد و كليه اثر نموده و از راه خون بر روي چشم نفوذ كرده و روشنايي چشم را كم مي‌كند.(42)
مسواك زدن و مضمضه كردن بعد از آن، آنقدر ارزشمند و گرانبهاست كه در احاديث درباره اوقات و حتي مكان آن نيز سخن به ميان آمده است؛اول: پيش از غذا تا ميكروب و آلودگي وارد بدن شخص نشود مانند صبح‌ها.دوم: بعد از صرف غذا تا چيزي لاي دندانها باقي نماند.سوم : هنگام خوابيدن چهارم: در وقت نماز(43) و از مسواك در مكانهايي همچون حمام و بيت الخلاء(44) نهي شده است. (45)

3 – بهداشت و سلامت تغذيه

علاوه بر سلامت ظاهري بدن، درون جسم مسلمان نيز بايد از نجاسات و بيماريها محافظت گردد به اين معنا كه نمازگزار مسلمان بايد از خوراكيها و نوشيدنيهايي كه ذاتاً حرام است مانند گوشت سگ و خوك و مشروبات الكلي و همچنين غذاها و نوشيدني‌هايي كه نجس شده بپرهيزد تا از پيامدهاي سوء اينگونه تغذيه‌ها، كه به تأييد علم نيز رسيده، مصون بماند.
علاوه بر آن، نمازگزار بايد از خوردن لقمه حرام نيز بپرهيزد، زيرا اين لقمه‌ها، آثار نامطلوب روحي و اجتماعي بر جاي مي‌گذارد و اين تغذيه نوعي ستمكاري و ظلم است كه باعث قساوت قلب مي‌‌شود و دلي كه سخت شد ديگر نمي‌تواند با خدا رابطه برقرار كند، هرچند صاحب چنين لقمه‌اي و چنين قلبي براي فريب خود و ديگران، نماز هم بخواند.
آنچه گفته شد درباره مال حرام بود، استفاده از خوراك مباح نيز اگر به صورت پرخوري و شكم چراني باشد ديده دل را كور مي‌سازد و مانع از ديدن حق و مصلحت مي‌گردد چه رسد به اينكه لقمه حرام باشد، رسول خدا – صلي الله عليه و اله – فرموده‌اند: « با خوردن و آشاميدن زياد، دلها را نميرايند زيرا همانگونه كه زراعت بر اثر آب زياد از بين مي‌رود دلها نيز بر اثر پرخوري مي‌ميرند.(46) »
و در جاي ديگر فرموده‌اند: «از شكم بارگي (پرخوري) بپرهيزيد زيرا مايه تباهي بدن و موجب بيماري بوده و انسان را در عبادت سست مي‌كند. »(47)
و بسياري از احاديث ديگر كه انسان را از پرخوري نهي كرده و دليل آن را هجوم امراض و خاموش شدن نور معرفت در قلوب مي‌دانند و حتي ما را براي دستيابي به نور معرفت و رويت حق به تحمل گرسنگي و امساك فرا مي‌خوانند.نماز، سنگ زدن به شيطان است و نمازگزاري كه در تغذيه اسراف مي كند از برادران شيطان است نه طرد كنندگان آن.پرهيز از اسراف در تغذيه، عامل اصلي سلامت و تندرستي است چنانچه گفته شده، تمام طب و بهداشت و درمان در آيه «... كلوا و اشربوا و لاتسرفوا ... »(48) «بخوريد و بياشاميد ولي اسراف نكنيد...» جمع گرديده است.(49)

4 – فوايد بهداشتي وضو

گرچه وضو و غسل مقدمه نماز مي‌باشد و به طفيل ذي المقدمه به عرصه الزام و وجوب راه يافته‌اند ولي هرگز نمي‌توان چنين گفت كه نماز، واجب و مفيد است زيرا مقدمه آن موجب بهداشت جسم مي‌شود اما مي‌توان در كنار اهميت و ضرورت و اثرات اين فريضه به اين نكته اشاره كرد كه: نمازگزار از يك نوع مواهب تبعي و جسمي در رابطه با نماز برخوردار است چرا كه جسم او روزانه چندين بار در قالب وضو و گاهي در قالب غسل شستشو مي‌شود و مجبور است اعضاي وضو را از هر گونه آلودگي و مانعي پاك كند و اين كار اثرات بهداشتي فراواني دارد كه در ادامه به برخي از آنها اشاره مي‌نمائيم؛

الف: تسريع گردش و جريان خون:

ماساژ دادن و مالش كه در ورزش و سلامت مؤثر است براي رسيدن به مقصود معيني انجام مي‌شود كه عبارت است از تأثير آن بر جريان خون.
به اين صورت كه ماساژ دادن، جريان خون را تحريك و عروق را خالي كرده و آن را براي ورود خون تازه آماده مي‌كند به اين ترتيب رگهاي سطح بدن از خون پاك و خالص پر مي‌شود، مالش، زردي پوست را از بين برده و مانع از شل شدن آن مي‌شود به علاوه بر روي اعصاب آزاد كننده عروق تأثير نموده و ضربان‌هاي قلب را تندتر مي‌سازد و ماساژ با آب، پوست را بهتر پاك كرده و منافذ آن را براي تنفس جلدي آماده مي‌سازد. (50).
وضو علاوه بر فوايد تربيتي كه دارد، نوعي ماساژ پوست با آب است كه موجب تسريع گردش خون مي‌گردد زيرا وقتي آب سرد بر اعضاي وضو مي‌ريزيم، آن عضو سرد و خنك مي‌شود و بدن براي حفظ درجه حرارت طبيعي بدن – كه حدود 37 درجه سانتيگراد است، جريان خون را با سرعت و شدت بيشتري به سوي آن قسمت حركت مي‌دهد تا جبران حرارت از دست رفته كليه اعضاي وضو را بنمايد، در نتيجه جريان نو و تازه در سطح بدن بوجود مي آيد كه موجب تحريك و تازه كردن سلولها و در نهايت احساس شادابي، نشاط و سلامتي و تعديل در جريان گردش خون، كه مهمترين سيستم بدن است بوجود مي‌آيد. (51).

ب: بهداشت پوست و ناخن:

قبض و بسطي كه عروق جلدي در قالب جريان آب در وضو بر آنها مي‌يابند موجب زياد شدن حركت قلب و نشاطِ مبادلات جسمي گشته(52) و حركات تنفس جلدي را آسان مي‌نمايد. طبق تحقيقات پزشكان 30%‌ اكسيژن بدن از راه پوست جذب و گاز كربنيك دفع مي‌گردد لذا شستشوي پوست بدن به خصوص آن قسمت كه در معرض هوا و گرد و غبار قرار دارد، موجب مي‌شود تا اعمال حياتي تعرق و تنفس جلدي به خوبي صورت گرفته و ميكروبها و آلودگيها از بين رفته و از تجمع آنها كه سبب بيماريهاي پوستي مي‌شود جلوگيري به عمل آيد.(53)
پس تطهير با آب، كشنده و ضد عفوني كننده قوي ميكروبهاي موذي اي است كه بوسيله‌هوا جريان داشته و بر روي دست و صورت و حفره‌دهان نشسته و شخص را در مخاطره شديد قرار مي‌دهد بنابراين، همانطور كه در مطالب گذشته بيان گرديد، شستشوي اجباري دستها روزانه چندين مرتبه، موجب نظافت پوست دست و عامل پيشگيري از ورود ميكروبهاي مختلف به دهان مي‌باشد.(54)
از طرف ديگر يكي از شرايط صحت وضو، عدم وجود چرك و كثيفي در زير ناخنهاي بلند است كه علاوه بر فوايد ذكر شده سلامت دستگاه گوارشي را نيز به همراه دارد.

ج: بهداشت سر و پا :

پاها و سر انسان برخلاف دست و صورت، از اعضايي هستند كه در بخش قابل توجهي از شبانه روز پوشيده هستند و امروزه دانش بشر، گروهي از بيماريها را مي‌شناسد كه شروع پيدايش اين بيماريها از پوست سر و پاها مي‌باشد به عنوان نمونه برخي بيماريهاي قارچي پوست از حد فاصل انگشتان پا آغاز مي‌گردد(55) و برخي آلودگي‌ها و ضايعات عفوني در مو و پوست سر كه انسان بايد به آنها توجه نموده و براي رفعشان اقدام كند.
با مسح پاها، به شرط عدم وجود مانع بر روي آن، در نظافت قدوم و رفع بوي بد پا تأثيرات شاياني دارد و با توجه به عقيده برخي از دانشمندان كه پا بيشتر از قسمتهاي بدن به اكسيژن و تنفس جلدي نياز دارد، موجبات اين تنفس را در اين موضع مهم و ستون بدن فراهم آورده(56) و به نوبه خود مانع رشد ارگانيزم‌هاي بي‌هوازي در منافذ پوست اين مناطق مي‌گردد.اصولاً مسح دو افق انتهاي بدن، فرق سر و پاها، در دفع بارهاي الكتريسته از روي بدن مؤثر بوده(57) و سلامت تفكر و انديشه را به دنبال مي‌آورد زيرا با مسح جلو سر، كه محل تمركز قواي دماغيه است، گردش خون را در اين قسمت شديدتر كرده و سلولهاي دماغي براي تفكر آماده‌تر مي‌گردند(58).

د: آثار ديگر:

براي وضو اثرات ديگري نيز ذكر شده كه از آن جمله، استراحت و آرام سازي عضلات، تخفيف تشنجات جسمي و رواني، پاك شدن بدن از اشعه‌هاي يون‌ساز و مواد شيميايي نامرئي معلق در هوا مي‌توان نام برد.(59)

5 – تأثير حركات نماز(60) بر بهداشت و سلامت بدن

الف: دستگاه گردش خون :

چنانچه امروزه ثابت گرديده، بهترين وسيله‌اي كه سرعت گردش خون را افزايش داده و از بالا رفتن فشار خون جلوگيري كرده و در حفظ تعادل آن اثر به سزايي ميتواند داشته باشد، حركات موزون و آرام همراه طمأنينه نماز است.(61)
در مورد فشار خون بايد گفت، يكي از شايعترين دلايل مراجعه به پزشك در سراسر دنياست كه به علت عوارض خطرناك و متعددي كه افزايش آن در بسياري از اعضاي بدن از جمله قلب و مغز و كليه و چشم و ... دارد، لذا سعي و اهتمام فراواني در دانش پزشكي براي پيشگيري و كنترل اين بيماري در پيش گرفته شده است.
در تمامي منابع معتبر علمي، براي پيشگيري از ابتلا به فشار خون و كنترل تعداد زيادي از بيماران كه افزايش فشار خوني در حد خفيف يا متوسط دارند، رعايت برخي اصول و استفاده از درمانها غير دارويي توصيه مي‌شود كه اين درمانهاي علاوه بر تأثير فراوان آن هزينه چنداني بر بيمار تحميل نمي‌كنند.
از جمله چهار درمان اوليه و بسيار مهم غير دارويي كه در منابع جديد علمي براي كنترل فشار خون مورد توجه قرار مي‌گيرند عبارتند از: 1 – كاهش دادن اضطراب و استرس‌ها، 2 – كاهش يا عدم مصرف الكل 3 – كم كردن وزن 4 – انجام ورزش‌هاي سبك به طور منظم در شبانه روز.
اما با توجه به نقش بسيار مهم نمازهاي واجب روزانه، در ايمن ساختن انسان در مقابل استرس‌ها و مشكلات گوناگون زندگي(62) و نيز با توجه به الزامي كه نماز به شخص مبني بر عدم مصرف مشروبات الكلي مي‌دهد و از طرف ديگر حركات موزون قيام و قعود و ركوع و سجود منظمي كه مشابه به عنوان يك نرمش سبك روزانه مي‌باشد و با توجه به مطالب گذشته در بحث سلامت تغذيه و جلوگيري از پرخوري، متوجه خواهيم شد كه هر چهار درمان غير دارويي مذكور، براي كنترل و پيشگيري افزايش فشار خون، در وراي احكام نوراني نماز نهفته است. (63).
علاوه بر آن پزشكان مشاهده كرده‌اند كه با ادامه نماز ضربان خون، فشار خون، و چربي‌هاي خون به حد اعتدال برمي‌گردد و از اين طريق در پيشگيري از تصلب شرايين و عواقب آن بسيار كمك مي‌كند.(64)

ب: مغز:

تحقيقات نشان داده است، پائين آمدن سر به هنگام سجده منجر به جمع شدن خون در رگهاي مغز مي‌شود و هنگامي كه سر به صورت ناگهاني به طرف بالا مي‌رود، فشار داخل رگها كاهش مي‌يابد و اين حركت در هر ركعت نماز شش بار در خلال ركوع و سجود تكرار مي‌شود يعني 102 بار در شبانه روز و اين در حالي است كه انسان فقط نمازهاي واجب را به جا آورد.
حال اگر شخص نمازگزار، نمازهاي نافله را نيز به جا آورد، اين رقم به 312 بار در شبانه روز و 9360 بار در ماه مي‌رسد كه در هر حركتي رگهاي خوني منقبض و منبسط شده و بر نرمي و قدرت جداره و عضلات آن افزوده مي‌شود.
علاوه بر اين آرامش روحي و صفاي ذهني حاصل از نماز موجب مي‌شود مغز به شكل مطلوبتر و بهتري به فعاليت خود ادامه داده و تفكر به نحو احسن صورت پذيرد.(65)

ج: ستون فقرات و تقويت عضلات:

بزرگترين متخصصان و پزشكان عالي مقام بين المللي بر اين باورند كه حركات نماز يعني خم و راست شدن ملايم در سجود و ركوع مي‌تواند يكي از راههاي مهم درمان بيماريهاي «ديسكوپاتي» يا ديسك ناحيه كمر باشد.
همچنين نماز درمان ساده‌اي براي بيماران مبتلا به جابه جايي غضروفهاي ستون فقرات است با اين توضيح كه غضروف داخلي مفاصل(66) در بين ديسكهاي ستون فقرات فاقد عروق مي‌باشد و تغذيه آنها به طور مختصر توسط مايع موجود داخل مفصل امكان‌پذير است كه در اثر حركات مفاصل، اين مايع ترشح مي‌شود، چنانچه مفصل يا مهره‌اي در طول روز حركت مناسب نداشته باشد به مرور زمان مبتلا به «آرتروز»(67) مي‌گردند، در كارهاي روزمره در بعضي مفاصل به خصوص مفاصل كوچك و بعضي از مفاصل بين مهره‌اي ستون فقرات امكان تحرك كافي ندارد، حركات منظم در حال ركوع، قعود و قيام در نماز اين امكان را فراهم مي‌سازد تا در شبانه روز 17 بار تمامي مفاصل بدن با نظم خاصي به حركت درآيند و از آرتروز و بيماريهاي مفاصل پيشگيري شود(68).
علاوه بر آن، ركوع و سجود نماز، عضلات پشت را تقويت و حركات ستون فقرات پشت را نرم ساخته و امراض عصبي و عضلاني را آرامش مي‌بخشد(69) به خصوص اگر نماز از سن نوجواني به پا داشته شود نيرو و استحكامي در برابر بيماريهايي كه در نتيجه ضعف عضلات مجاور ستون فقرات عارض مي‌شود، به فرد مي بخشد .
اخيراً بعضي از دانشمندان براي تقويت عضلات تمرين‌هايي معين كرده‌اند كه برخي از آنها شبيه به حركات نماز است(70) و نكته مهم ديگر آنكه جراحان و متخصصان ارتوپدي در كشورهاي اسلامي مشاهده كرده‌اند كه بهبودي زخم عمل جراحي و شكستگي استخوان‌ها در افراد نمازگزار سريعتر از ديگران است.(71)

د: زخمهاي گوارشي و معده:

زخم معده(72) و زخم اثني عشر(73) از شايعترين موارد مراجعه به پزشكان داخلي و جراحان به حساب مي آيد، در بروز اين مشكلات، عوامل مختلفي، از جمله؛ وجود نوعي باكتري خاص به نام «هليكو باكترپيلوري» در دستگاه گوارشي بسياري از مبتلايان به زخمهاي گوارشي، دخيل دانسته شده است .
همچنين ارتباط ميان اضطراب و استرس و بروز زخمهاي گوارشي، بوسيله منابع علمي جديد كاملاً تأييد مي‌شود: «مشاهدات باليني طي ساليان دراز نشان داده است كه علايم زخمهاي گوارشي ممكن است در اثر تغييرات هيجاني بيمار يا تجربه استرس زاي مختلف، شروع و يا تشديد شود.»
بر طبق اين مطالعات و بررسي‌ها، اضطراب يا به طور كلي استرس‌ها، نه تنها يك عامل كمكي براي ايجاد زخمهاي گوارشي هستند بلكه خود به تنهايي باعث ايجاد زخم معده(74) مي‌شوند كه علت آن اين است كه در شرايط استرس و اضطراب، عصبِ واگ، تحريك شده و باعث افزايش ترشح اسيد معده از سلولهاي جداري معده(75) مي‌گردند كه افزايش اسيد معده، به طور ناگهاني يا به مرور زمان، پوشش مخاطي و محافظ معده را از بين مي‌برد و آنزيمهاي پروتئوليتيك معده كه در هضم غذاها نقش دارند، به علت عدم وجود لايه محافظ بافت خود معده را نيز هضم كرده و از بين مي‌برند.
بنابراين هر عاملي كه سبب تخفيف و كاهش استرس‌ها شود، مي‌تواند نوعي عامل پيشگيري كننده از زخمهاي گوارشي باشد.
شخص نمازگزار،‌ در صورت حضور قلب و توجه به مفاهيم نماز و ايمان به قدرت لايتناهي پرودگاري كه در مقابلش، كرنش مي‌كند، خود را در مقابل هر عاملي كه قصد تهديد كردن و به خطر انداختن و در نتيجه مضطرب ساختن او را داشته باشد، ايمن مي‌يابد و با تكرار باورهاي اعتقادي خود طي نمازهاي پنجگانه يوميه، اين ايمني همه جانبه را به روان و جسم خود تلقين مي‌كند.(76)
علاوه بر آن ركوع و قيام نماز در تقويت عضلات معده اثر به سزايي داشته و آنچه از مواد چربي و پيه كه در جداره معده باقي مانده به كلي برطرف مي‌سازد(77) و در تقويت عضلات ديواره شكم نيز بسيار مفيد بوده و به جمع شدن معده كمك كرده و آن را در عمل هضم ياري مي‌رساند.(78)
ركوع همچنين به كار روده‌ها و حركات آنها نيز براي آسان شدن دفع فضولات هضمي به صورت طبيعي ياري مي‌رساند و سجود باعث رانده شدن هوا از ميان معده به دهان شده، دشواريهاي هضم و انعكاسات قلبي را برطرف نموده(79) ، از بزرگ شدن شكم و ورم معده كه بر اثر فشرده شدن عضلات آن بوده و بيماري بزرگي محسوب مي‌شود جلوگيري كرده و نيروي جدار معده و حركات آن را تقويت مي‌نمايد. (80)
به همين منظور نماز را به عنوان يكي از عوامل مؤثر در به كار انداختن جهاز هاضمه دانسته‌اند كه راه اشتها و ميل به غذا را نيز هموار مي‌سازد و جالب آن كه اوقات نماز و مواقع ميل يا هضم غذا كاملاً مناسب و هماهنگ بوده و در اين امر حكمت عجيبي به كار برده شده است.(81)

6 – نماز تسكين دهنده دردها و تقويت كننده سيستم دفاعي بدن

از ديرباز نقش نماز در آرام سازي انسان بررسي و مكرراً تجربه شده است(82) ، آرام سازي يكي از وسايل مورد استفاده برخي از روان درمانگران جديد براي درمان بيماريهاي رواني است و انسان مي‌تواند آن را از طريق تمرين بياموزد و خواندن نماز آن هم چندين بار در روز، بهترين برنامه تمرين آرام سازي و فراگيري آن مي‌تواند باشد و وقتي انسان كيفيت آرام سازي را فرا گيرد مي‌تواند از تشنجات عصبي ناشي از فسادها و فشارها و گرفتاريهاي زندگي رها شود.(83)
تحقيقات علمي نشان داده است؛ با تكرار نماز، اثر گذاري آن در ترشح «انكفالين» از هيپوفيز و فضاي بين بطن سه و چهار مغز انسان به صورت شرطي، و به محض برپايي نماز، انجام مي‌شود. لازم به توضيح است كه: ترشح «انكفالين» كه در فعال سازي سيستم ايمني بدن دخالت دارد، از طريق تحريك سلولهاي «سيتوتوكسيك»(84) صورت مي‌گيرد كه نماز در تحريك آنها تأثير مستقيم دارد. (85)
بنابراين نماز، در تقويت سيستم دفاعي بدن مؤثر است و نه تنها در سلامت روان بلكه در سلامت جسم نيز به طور مشخص تأثير دارد.
دعا و نيايش را به عنوان مكانيزم دفاعي و مقابله‌اي مطرح ساخته‌اند، تحقيقات بسيار مهمي نشان داده‌اند پاسخهاي ايمني و دفاعي بدن مي‌توانند شرطي گردند به همين دليل نماز و ذكر، تأثير مثبت و عميقي بر سيستم اعصاب مركزي و سيستم ايمني بدن دارد(86) و با تكرار آن اين حالت تقويت مي‌گردد.

7 – نگهداري بدن از ميكروبها و ويروسهاي ناشي از گناه و حفظ سلامت نسل

نماز، باعث ايجاد تقوي است و تقوي و خويشتنداري نه تنها روح بلكه جسم را نيز از آلودگي‌هاي ناشي از گناه نگه مي‌دارد.
بيماريهاي ناشناخته و خانمان براندازي كه امروز در جهان شايع شده و سلامت نسل بشر را به مخاطره افكنده است، مطمئناً ‌نتيجه تبهكاري كساني بوده كه اهل نماز و نيايش نبودند. (87) در حقيقت كساني كه امروز به بعضي از بيماريهاي مقاربتي مبتلا گشته‌اند در اثر داشتن روابط ناسالم و نامشروع و رفتارهاي غير بهداشتي پرخطر است زيرا آنها به فكر نماز و ارتباط با خالق نبوده‌اند و كسي كه آلوده به اين بيماري‌هاي مرگ‌زا گشت ديگر نمي‌تواند نسلي سالم و با تقوا داشته باشد چرا كه تأثير روابط سالم والدين در فرزند قبل از انعقاد نطفه آغاز مي‌شود

8 – نماز و كرونوبيولوژي

يكي از دانش‌هاي ناشناخته در عصر ما، اما با سابقه در اسلام، دانش كرونوبيولوژي(88) است. در اين دانش، پديده‌هاي زيستي و تغييرات آنها به تناسب زمان، شب و روز، ماه و سال و مانند اينها، مورد مطالعه قرار مي‌گيرد.
مطالعات پراكنده و مكرر نشان داده است كه ترشح بسياري از هورمون‌ها، دوره‌اي و متناوب است يعني در طي مدت 24 ساعت به صورت يكنواخت ترشح نمي‌شوند بلكه بعضي از هورمون‌ها بيشتر در ساعات اوليه شب و برخي بيشتر در نيمه شب و برخي در فاصله بين طلوع فجر و طلوع صبحگاهي تشرح مي‌شوند.
تغييرات رنگ نور خورشيد از هنگام طلوع تا غروب آفتاب بر فعاليت عناصري چون اكسيژن تأثير مي‌گذارد و دوره‌هاي تناوبي ديگر مانند ماه قمري و سال شمسي نيز تأثيرات ديگري بر فعاليت‌هاي حياتي انسان و موجودات زنده مي‌گذارند به هر صورت، در اينجا به جاي ورود به يك بحث پيچيده و مفصل به همين مختصر اكتفا مي‌كنيم كه:
ساعات فضيلت نمازهاي پنجگانه در نظام سراسر حكمت آميز آفرينش چنان حكيمانه و هماهنگ با تغييرات بيولوژيك در بدن انسان و تحت تأثير تغييرات زماني، تعيين و طراحي شده كه براي محققين و تشنگان نوآوري‌هاي علمي، مطالعه در اين زمينه خود باب جديدي از دانشي نورا خواهد گشود.
امروز ما اين مقدار مي‌دانيم كه استراحت و خواب در ساعات اوليه تاريكي شب (بعد از وقت نماز عشاء) در مقايسه با ساعات پاياني شب براي تقويت قواي جسمي و روحي و ترميم و بازسازي در بدن(89) بسيار مؤثرتر است.
در اين ساعات سطح هورمون رشد در خون به بالاترين ميزان مي‌رسد و توصيه اسلامي به خواب اول شب و بيداري ساعات پاياني آن و تأكيد بر بيداري بين الطلوعين كه با زمان افزايش سطح هورمونهاي استرس‌زا مانند كورتيزول، آدرنالين، گلوكوكورتيكوئيدها و ... مقارن است، به خوبي به انسان مي‌آموزد كه با اين مقدار از دستآوردهاي علمي موجود، تعيين ساعات خواب و بيداري و وضو گرفتن و رو به خدا كردن و آرامش روان يافتن درست بايد همان باشد كه در آموزش‌هاي اسلامي بر اساس تعيين ساعات فضيلت نمازها و توصيه به استراحت يا بيداري آمده است، و نسبت به بر پايي نماز اول وقت تأكيد بسيار شده است.(90)

9 – نرمشي مناسب با همه سنين

نمازگزار مسلمان، در هر شبانه روز حداقل 17 ركعت نماز مي‌خواند يعني هر كدام از اعمال قيام و قعود و سجود را سي و چهار بار و عمل ركوع را هفده و هر يك از حركات تكبيره الاحرام و دعاي دست را پنج مرتبه اجرا مي‌كند به اضافه حركات مستحبي ديگري كه به هنگام هر يك از تكبيرهاي مستحبي اجرا مي‌شود، اين حركات براي هر شخصي در هر سن و سالي كه باشد مناسب بوده و بدون آن كه فشار بيش از حدي را بر او وارد كند، چنانچه ذكر شد، تأثير خوبي در انقباض و انبساط عضلات، مفاصل و گردش خون دارد. (91)
در حقيقت نماز هم عبادت است و هم ورزش بدني و روحي و مي‌توان ادعا كرد كه قرآن در تطبيق ورزش‌هاي سبك كه امروزه به ورزش‌هاي سوئدي معروفند، پيشتاز بوده است.
آنچه ورزش نماز را از ساير ورزش‌ها ممتاز مي‌نمايد، توزيع مناسب آن در طول شبانه روز است و دانشمندان نيز ثابت كرده‌اند كه بهترين نوع ورزش، ورزشي است كه تكرار شود و در طول اوقات روز توزيع گردد و خسته كننده نبوده و انجام آن براي هر كس امكان‌پذيرد باشد كه تمام اين ويژگيها در حركات نماز فراهم است. (92)

پی نوشت ها :

1- سوره اسرا (17)، آيه 82: «و نُنَزِّلُ مِنَ القُرآنِ ما هُوَ شِفاءٌ و رحمهٌ للمؤمنين و لا يزيدُ الظّالمين الّا خسارا ».
2- مؤسسه منتظران موعود ، رساله مراجع، ص 110شرط هشتم از شرايط وضو.
3- مانند خون كمتر از درهم با شرايطش، در حال ناچاري، خون دمل و زخم، لباسهاي كوچك كه عورت را نمي‌پوشاند، لباس زن مربي كه از بچة شيرخوار مواظبت مي‌كند.
4- مسأله 779 : «لباس نمازگزار بايد پاك باشد و اگر كسي عمداً با لباس نجس نماز بخواند نماز باطل است» مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 300 .
5- محسن قرائتي،‌ يكصد و چهارده نكته درباره نماز، ص 76.
6- مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 324،‌مسأله 864 امام خميني (ره).
7- گودرز نجفي، راز نيايش، ص 70.
8- محمد باقر مجلسي، حليةُ المتقين، ص 25 .
9 - سايت انجمن درمانگران ايران. نكته 12 از چهل نكته درباره نماز،
10- ملا احمد نراقي، معراج السعاده، ص 691.
11- موسسه منتطران موعود ، ص 103، شرط اول و دوم از شرايط وضو.
12- محمد بن حسن حر عاملي، وسايل الشيعه، ج 1، ص 150، ح 2. قال رسول- صلي الله عليه و آله - :« الماءُ الذي تَسْخِنُهُ الشمس لاتتوضؤا به و لا تغسلوا به و لا تعجنوا به، فانّهُ يورثُ البَرَص » .
13- حسن راشدي، نماز شناسي، ج 2، ص 27.
14- سوره نحل (16) آيه 123.
15- آب در دهان گرداندن.
16- آب در بيني گرداندن.
17- شارب يعني سبيل .
18- پاك كردن محل بول و غايط.
19- شيخ صدوق ، خصال ، باب دهگانه ، ص
20- شستشوي مجراي بيني.
21- فريد نهاوندي، رموز نماز، ص 212.
22- شيخ صدوق، ثواب الأعمال، ترجمه محمد علي مجاهدي، ص 72 حديث 67.
23- حسن راشدي، همان، ج 2، ص 31.
24- گودرز نجفي، همان، ص 75.
25- نوعي التهاب حفره‌هاي سينوزيتي (دو طرف بيني، پشت گونه‌ها و چشمها و روي پيشاني) است.
26- هر گونه روند التهابي در گوش مياني و شايعترين عفونت كه همراه با قرمزي پرده يتيمان كه نرمال آن خاكستري و شفاف است را اوتيت مياني گويند.
27- تورم حنجره همراه با گرفتگي صدا.
28- حسن راشدي، همان، ص 32 - 31 و محمد مهدي اصفهاني، نماز در آيينه نشريات دانشجويي،ص 40، ماهنامه دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي ايران، ستاد اقامه نماز.
29- گودرز نجفي، همان، ص 77.
30- فريد نهاوندي، همان، ص 212.
31- يك بيماري مزمن همراه با حملات مكرر خس‌خس و تنگي نفس.
32- گودرز نجفي، همان، ص 78 - 77.
33- سايت درمانگران ايران، همان، نكته دهم، ص 410 .
34 آب در دهان گرداندن.
35- محمد باقر مجلسي، همان، ص 185 و شيخ صدوق، خصال، ترجمه صادق حسن زاده، ج 2، ص 718، ح 1077.
36- روكش محكم و طبيعي دندانها.
37- فريد نهاوندي، همان، ص 211.
38- و آن عبارت است از جوشهاي سفيد و چركيني كه در بن دندانها پديد مي‌آيد و ايجاد عفونت كرده و دهان را بدبو و لثه‌ها را سست كرده و به هنگام جويدن غذا منفجر شده و لقمه را آلوده كرده و مشكلات گوارشي زيادي به همراه دارد.
39- گودرز نجفي، همان، ص 80 و حسن راشدي، همان، ص 32.
40- رك به : محمد باقر مجلسي، حلية المتقين، باب پنجم، فضيلت مسواك زدن.
41- شيخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 70 - 69، ح 61.
42- گودرز نجفي، همان، ص 80 .
43- گودرز نجفي، همان.
44- بيت الخلاء: مستراح
45- رك به : محمد باقر مجلسي، همان، باب پنجم.
46- محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 1، ص 157، ‌ح 589.
47- همان ص 159، ح 591.
48- سوره اعراف (7) ، آيه 32.
49- حسن راشدي، همان، ج 2، ص 33.
50- فريد نهاوندي، همان، ص 209.
51- گودرز نجفي، همان، ص 73.
52- محمد رضا رضوانطلب، پرستش آگاهانه، ص 71.
53- گودرز نجفي، همان، ص 71.
54- محمد رضا رضوانطلب، همان، ص 62 - 61.
55 - سايت انجمن درمانگران ايران، همان، نكته يازدهم ،ص 211
56- گودرز نجفي، همان، ص 73.
57- محمد جواد سوري، آثار شگفت انگيز نماز بر روح و روان و جسم، نشرية صف، ش 273.
58- گودرز نجفي، همان، ص 73 .
59- با استفاده از: محمد جواد سوري، همان.
60- قيام، ركوع و سجود.
61- گودرز نجفي، همان، ص 83 - 82 .
62- در بحثهاي آينده خواهد آمد.
63- سايت انجمن درمانگران ايران، نكته پنجم،ص 205
64- محمد جواد سوري، همان.
65- گودرز نجفي، همان، ص 87 .
66- «Intraarticular Cartilage»
67- «Ostreoarth rocics»بيماري غضروفي مفصلي است كه در آن بافت غضروفها در اثر فشارهاي وارده تحليل رفته و آسيب مي‌بينند.
68- نماز دانشگاه علوم پزشكي گيلان، اثرات مثبت نماز بر روان وجسم، نماز در آيينه نشريات دانشجويي، ص 34، با استفاده از مقاله‌ي دكتر منظر حسين اكبر .
69- سيد احمد حسينا، «آثار بهداشتي نماز»، نشريه صف، ش 223.
70- گودرز نجفي، همان، ص 86 .
71- محمد جواد سوري، همان.
72- Gastric ulcer
73- Den Dennm
74- Gastric ulcer Stress
75- Parietal cells
76- نشريه نسنيم از دانشگاه علوم پزشكي اراك، « تأثير نماز بر زخمهاي گوارشي »،نماز در آيينه نشريات دانشجويي، ص 41 .
77- گودرز نجفي، همان، ص 85 .
78- سيد احمد حسينا، «آثار بهداشتي نماز»، نشريه صف، ش 223.
79- همان.
80- گودرز نجفي، همان، ص 85 .
81- همان، ص 82 .
82- ممكن است به نظر آيد جاي اين بحث در فصل آينده باشد ولي به خاطر وجود توضيحات پزشكي و تغييرات در جسم نمازگزار اين بحث را اينجا مطرح نموديم.
83- شكوه مسعوديان، «نماز تسكين دهنده ‌دردها»،‌ نماز در آيينه نشريات دانشجويي ص 37. «گاهنامه تفكر دانشگاه علوم پزشكي گناباد
84- T.cell
85- شكوه مسعوديان، همان، ص 39.
86- حسن راشدي، همان، ج 2، ص 40.
87- حسن راشدي، همان، ص 37.
88- گاه شناسي زيستي.
89- آنابوليسم.
90- اقدس بلكو، «يك تحقيق پزشكي و اجتماعي درباره نماز»، نشريه دانشجويان، ش 60 .
91- حسن راشدي، همان، ص 28.
92- گودرز نجفي،همان، ص 88 - 87 .

فهرست منابع و مآخذ
قرآن مجید ترجمه مهدی الهی قمشه ای .
1- مجلسی، محمد باقر : بحارالانوار،تهران، المکتبه الاسلامیه،بی تا.
2- رضوانطلب، محمد رضا :پرستش آگاهانه، تهران و مراکز ستاداقامه نماز، ستاد اقامه نماز، چاپ پنجم، 1381.
3- شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه : ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ترجمه محمدعلی مجاهدی، قم، سرور، چاپ دوم، 1383 .
4- مجلسی، محمدباقر: حلیه المتقین، قم، موسسه انتشاراتی امام عصر (عج) چاپ سوم، 1384 .
5- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه : خصال المحموده و المذمومه، صادق حسن زاده،قم و تهران و شیراز و مشهد، فکر آوران، 1384.
6- نجفی، گودرز: راز نیایش، تهران، چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، 1380.
7- موسسه مطالعاتی منتظران موعود (عج): رساله توضیح المسایل محشی امام خمینی (ره) شش مرجع، مشهد، بارش، 1381 .
8- فرید نهاوندی، محمد: رموز نماز، مشهد، چاپخانه خراسان، 1331 .
9-نراقی، احمد: معراج السعاده،قم، قائم آل محمد، چاپ دوم،1384 .
10- محمدی ری شهری، محمد: میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ سوم،1381 .
11- ستاد اقامه نماز نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها: نماز درآینه نشریات دانشجویی، تدوین عین الله عابدی و مسعود خسروی، ستاد اقامه نماز،1380 .
12- راشدی، حسن: نمازشناسی، جلددوم، تهران و دفاترستاد اقامه نماز، ستاد اقامه نماز،1380 .
13-حرعاملی، محمدبن حسن: وسایل الشیعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، المکتبه السلامیه،چاپ دوم،1384ه‍ .ق.
14-قرائتی، محسن: یکصد و چهارده نکته درباره نماز، بی جا، ستاد اقامه نماز، بی تا.
مقالات
15- حسینا، سید احمد: «آثار بهداشتی نماز»، نشریه صف، شماره223 .
16- سوری، محمدجواد: «آثار شگفت انگیز نماز برروح وروان و جسم»، نشریه صف، شماره273.
17- بکلو، اقدس: «یک تحقیق پزشکی و اجتماعی درباره نماز»، نشریه دانشجویان، شماره60 .
منابع اینترنتی:
18- سایت انجمن درمانگران ایران : http://www.iran healers.com
مقالات «چهل نکته پیرامون نماز

آثار بهداشتی نماز

مطالب مشابه :

عشق به نماز

ارزش نماز جماعت

برخی گناهان کبیره از دیدگاه امام خمینی(ره)

عفاف وحجاب

آثار بهداشتی نماز

توصیه هایی از عارفی بزرگ...

تاثيرنماز بر انحرافات جنسي

نمازدارویی آرام بخش

شعردر مورد نماز