شناسایی معیارهای عام شکل گیری بافت های روستایی درایران بخش 2
1-3-5-هماهنگی جهت و ابعاد شبکه دسترسی با جهت وزش باد
ـ در اقليم گرم و خشك كه معمولاً بادهاي شني می وزند، ايجاد معابر پيچ در پيچ، پرهيز از ايجاد معابر وسيع و ايجاد معابر عمود بر جهت باد از جمله راهكارهايي برای مقابله با اين نوع بادهاست. در روستاي اسفندآباد (استان يزد)، قنات غستان (كرمان) و قوژد (خراسان) با توجه به جهت باد غالب و براي مقابله با شنهاي كويري، معابر اصلي در جهت عمود بر جهت وزش باد شكل گرفته‌اند. در روستاهای مناطق سرد و كوهستاني ( ونايي (لرستان)، دهلر (كرمانشاه) و ذاكركندي (آذربايجان شرقي)) نیز معابر عمدتاً عمود بر جهت باد سرد (سرد زمستاني) شكل گرفته‌اند. برخلاف موارد یادشده، در روستاهاي گرم و مرطوب لافت (هرمزگان) و بندر طاهري و شنبه (بوشهر)، دنگ‌سرك (مازندران) و دستك (گيلان) برای استفاده از جریان هوا، معابر در جهت مسير باد (عمدتاً رو به دريا) و با عرض زیاد شكل گرفته‌اند. علاوه بر اين در روستاي لافت (هرمزگان)، جهت ايجاد كوران باد، شبکه دسترسی فاقد تقاطعهاي راست گوشه است و معابر در تقاطع ها با زاویه کم از یکدیگر منشعب می شوند.
2-3-5-هماهنگی جهت و ابعاد شبکه دسترسی با جهت تابش خورشید
در منطقه كوهستاني که تابش خورشید کمتر است، برای استفاده حداكثر از نور آفتاب، شبكه معابر جهت شمالي ـ جنوبي دارند تا از بیشترین میزان نور آفتاب در زمستان برخوردار شوند (كرديچال (مازندران)، دهلر (كرمانشاه)، ونايي (لرستان) و ذاكركندي (آذربايجان شرقي)). در مقابل در روستاهاي گرم و مرطوب و روستاهای مناطق گرم و خشک عرض معابر به جز در معبر اصلي كه در مجاورت دريا شكل گرفته، برای ايجاد سايه، كاهش سطح آفتابگیری و تلطيف هوا، كاهش و ارتفاع بدنه معابر افزايش می یابد (لافت (هرمزگان) و بندر طاهري (بوشهر)،(قوژد (خراسان) قنات غستان (كرمان) و اسفندآباد، ترك‌آباد و فهرج (يزد) ).
3-3-5-تأثیرپذیری جهت و ابعاد شبکه دسترسی از عناصر طبیعی
علاوه بر شرایط محیطی برخی عوامل محیطی دیگر نظیر منابع و شبکه آب نیز بر خصوصیات شبکه معابر تأثیر می گذارند. در روستاهاي سعيدي (خوزستان)، ونايي (لرستان)، مايوان (خراسان) و خامسان (كردستان)كه رودخانه از ميان و يا از مجاورت بافت كالبدي آنها عبور مي‌كند، معبر اصلي در مسير رودخانه و معابر فرعي و دسترسيها عمود بر آن شكل مي‌گيرند.
مظهر قنات و چشمه نیز در تعیین جهت شبکه معابر بی تأثیر نیست. در روستاهايي قوژد (خراسان ) ، قنات غستان(كرمان)، ترك‌آباد (يزد) و قلعه سفيد (اصفهان) مظهر قنات و در روستاهاي بانوج (فارس)،آرتيمان (همدان)، دهلر (كرمانشاه) و شهريار بختياري) مظهر چشمه، جهت معبر اصلی روستا را به سمت و تبعیت از مسیر حرکت خود متمایل ساخته اند. در روستاهای قنات غستان و شهريار علاوه‌بر معابر اصلي، معابر فرعي نيز از مسير قنات و يا چشمه تبعيت كرده‌اند. در روستاي دهلر، قنات‌غستان و شهريار در محل تقسيم آب و انحراف مسير (قنات و يا چشمه)، تقاطعهايي شكل مي‌گيرد كه از نظر ترافيكي و يا اجتماعي از اهميت ويژه‌اي برخوردارند.
دريا از دیگر عناصر طبیعی است که بر جهت گیری شبکه معابر تأثیر می گذارد. در روستاهاي مجاور دريا دستك (گيلان)، ( بندر طاهري (بوشهر) و لافت (هرمزگان) ) معبر اصلي به موازات دريا و متصل به آن و معابر فرعي و دسترسيها جهت دسترسي آسان به دريا، عمود بر آن شكل مي‌گيرند. اهمیت اقتصادی دریا برای ساکنان و نقش تعدیلی آن برای دمای روستاها سبب این تأثیرپذیری شبکه معابر از دریا شده است. در روستاهاي لافت و بندر طاهري (به ويژه در بافت قديم آنها) تأثیر دریا سبب خطي شدن شبکه معابر و فقدان ميدان و يا تقاطع شده است.
4-3-5-تأثیرپذیری جهت و ابعاد شبکه دسترسی از پستي و بلندي
يكي از قانونمنديهاي حاكم بر شبكه معابر روستاهای كوهستاني، كوتاه بودن طول معابر و كم بودن عرض آنها ناشي از شيب تند زمین است. در بافت قديم و پرشيب روستاهاي آرتيمان (همدان)، ونايي (لرستان)، لزور (تهران) و كرديچال (مازندران) عرض معابر فرعي و دسترسيها يك تا سه متر است و معابر طويل به ندرت در آنها ديده مي‌شود. در این روستاها معابر اصلي به موازات خطوط تراز و معابر فرعي و دسترسيها عمود بر آنها ایجاد می شوند ( روستاهاي آرتيمان، خامسان،سراب ننيز، ونايي، لافت،كرديچال، مرادلو، لزور، زيارت و مايوان ).
5-3-5-جهت گیری معابر به سمت مکان های عبادی و آئینی
در روستاي ترك‌آباد پنج معبر اصلي و فرعي به مسجد و حسينيه (واقع در مركز بافت قديم) ختم شده‌اند. در فهرج نيز همين تاثيرات مشاهده مي‌گردد. امام‌زاده‌ها نیز دارای تأثیرات مشابهی هستند. در روستاي زيارت (گلستان) يكي از دلايل عريض بودن معبر اصلي و جهت‌گيري آن، وجود امام‌زاده است. در روستاهاي بندر طاهري(بوشهر) و بمپور (سيستان و بلوچستان) بدون دخالت تفاوت مذهبی شیعه و سنی همین تأثیرات مشاهده شده است.
6-3-5-تبعیت الگوی شبکه دسترسی از سنت زندگی عشایری
سنت زندگی عشايري در روستاهاي گنگچين (آذربايجان غربي)، سعيدي (خوزستان) و قانقرمه (گلستان)، موجب افزايش عرض معابر گرديده است. این در گذشته اتراقگاه عشاير بودند و چادرهاي عشايري معمولاً با فاصله‌اي زياد از يكديگر احداث گرديدند، در نتيجه معبر ميان اين خانه ها عريض شده است. نامشخص بودن حدود و ثغور معابر به دلیل فقدان ديوار براي واحدهاي مسكوني ناشی از سنت سكونت عشايري است. در روستاهاي مرادلو (اردبيل) و قانقرمه (گلستان) حدود و ثغور معابر به ويژه در بافت قديم غير قابل شناسايي است.
7-3-5-الگوی فعاليت و معيشت و شبکه معابر
در روستاهايي كه فعالیت غالب در آنها دامداري است، مبدأ و مقصد حركت دام، در تعیین مسير شبکه دسترسی موثر بوده است. به علاوه معابر متناسب با حركت گله‌ها پيش‌بيني مي‌شوند و معمولاً عريض‌اند ( روستاهاي سعيدي (خوزستان) و شنبه (بوشهر) ). عرض معابر اصلی این روستاها بيش از 20 متر است.
در روستاي گل(خراسان) مهمترين عامل در جهت‌گيري شبكه معابر، دسترسي به اراضي كشاورزي است. اين عامل در قلعه سفيد (اصفهان) پس از قنات و در گنگچين (آذربايجان غربي) پس از رودخانه مهمترين عامل جهت‌گيري معابر بوده و در گنگچين موجب شكل‌گيري معابر با الگوي شعاعي نيز گرديده است. در روستاي ترك‌آباد (يزد) نيز در کنار قنات و جاده سنتو و در روستای درجزين (سمنان)، مسير دسترسی به باغات و اراضي زراعي از عوامل موثر بر شكل‌گيري معابر است.
8-3-5-هماهنگی شبکه معابر با نیازهای جدید حمل و نقل
ورود تكنولوژي به روستاها تاثيرات قابل توجهي بر شبكه معابر بخصوص عرض معابر داشته است. عرض معابر در بافت قديم بسياري از روستاها به دليل مبنا قرار دادن عبور حيوان با بار، كم بوده است. ولی در بافت جدید روستاها عرض معابر بیشتر شده است. در بافت قديم روستاهاي قوژد و گل (خراسان)، قلعه سفيد (اصفهان)، ترك‌آباد و اسفندآباد (يزد) و بانوج (فارس) معابر کم عرض هستند، اما در بافت جديد، عرض معابر، تقاطعها و ميادين، تحت تأثیر نیاز وسایل حمل و نقل و کشاورزی جدید (كمباين، تراكتور، اتومبيل و …) افزایش یافته است. در برخی نمونه ها بافت قديم نيز با ضرورت هماهنگی بین شبکه معابر و نیازهای جدید حمل و نقل مواجه شده و تغييرات منجر به آشفتگيهايي کالبدی شد ( روستاهاي قوژد، قلعه سفيد، دهلر (كرمانشاه)، لافت (هرمزگان)).
-5-قانونمنديهاي مرتبط با الگوي معماري و ساخت مسكن
معماري واحدهاي مسكوني و ساير فضاهاي فعاليتي در روستاها و نيز مصالح ساختماني مورد استفاده در ساخت و سازها از شرايط محيطي محلي و نيز آگاهي‌هاي جامعه روستايي تأثير مي پذيرد. آشنايي جامعه روستايي با الگوهاي معماري جديد در شهرها و گسترش علايق مبتني بر فرهنگ زندگي شهري در روستاها مي‌تواند الگوي معماري روستايي را از شكل بومي خارج سازد. با وجود اين شناخت عوامل گوناگون مؤثر در معماري و خصوصيات مسكن روستايي مي تواند واقعيات قابل توجهي را براي هدايت برنامه‌ريزي‌هاي طرح هادي روستايي در زمينه معماري و مسكن روستايي فراهم آورد. مهمترين يافته‌هاي طرح بافت شناسي روستايي كشور در زمينه الگوي معماري روستاها در تعامل با نيروهاي تسهيل‌گر يا محدود كننده طبيعي، اقتصادي و اجتماعي در در ادامه تشریح می شوند.جدول شماره ( 5 ) نیز به اختصار برخی از این قانونمندی ها را ارائه ميکند.
1-4-5-نقش باد در معماری مسکن
باد يكي از عناصر اقليمي موثر بر پلان، جهت، اجزا و … واحد مسكوني است. در اقليم گرم وخشك ساخت بامهاي گنبدي شكل عملكرد مناسبي در مواجهه با باد داشته و موجب كاهش دماي بام و درون خانه مي‌شود (فهرج و اسفندآباد (يزد )). استفاده از بادگير نیز برای تعدیل هوای درونی ساختمان در این مناطق رایج است (فهرج، ترك‌آباد (يزد) و قوژد (خراسان)، شنبه (استان بوشهر)، قوژد (استان خراسان) و ترك‌آباد (استان يزد)). در اقليم گرم و مرطوب، واحدهاي مسكوني داراي پلاني گسترده، حياط مركزي و نيمه درونگرا هستند و در جهت استفاده از باد مفيد استقرار يافتهاند، سطح پنجرهها متوسط و شكل پنجرهها بلند و كشيده است (لافت (هرمزگان)، سلطانآباد (استان خوزستان)). در اقليم معتدل و مرطوب واحدهاي مسكوني داراي پلاني يك لايه، خطي و گسترده و واحدهاي مسكوني بعضا" دو طبقه ميباشند (دنگ‌سرك (مازندران))، بازشوها داراي سطح وسيع بوده و در مقابل يكديگر قرار دارند. در اقليم سرد و كوهستاني واحدهاي مسكوني با پلاني فشرده احداث ميگردند و جهت استقرار واحدها جنوبشرقي تا جنوبغربي است (ذاكركندي (استان آذربايجانشرقي)، مايوان (استان خراسان)).
2-4-5-تأثیر رطوبت و بارش در الگوی مسکن
در اقليم گرم و خشك و گرم و مرطوب، در بافت قديم روستاها به دليل كمي بارش، نوع بام مسطح و ساختمان (بدون واسطه) يا بر روي كرسي با ارتفاعي كم، روي زمين استقرار می یابد. ديوار واحدهاي مسكوني متصل به معابر به دليل بارشهاي مقطعي فرسايش مييابد (ترك‌آباد (استان يزد)). در اين اقليم براي جلوگيري از نفوذ باران، ديوار و سقف خانههاي قديمي باكاهگل اندود ميشده است.
در اقليم معتدل و مرطوب، واحدهاي مسكوني به دليل وجود بارش و رطوبت بسيار زياد داراي بام شيبدار با پوشش سفال، گالي، حلب و آزبست بوده و فاقد زيرزمين ميباشند (روستاي دنگ‌سرك (مازندران) و دستك (گيلان)). در اقليم سرد و كوهستاني بام واحدهاي مسكوني مسطح است، ساختمان روي پايههاي سنگي و گلي قرار مي‌گيرد (ونايي (لرستان)، شهريار (چهارمحال و بختياري)، مرادلو (اردبيل) و خامسان (كردستان).
3-4-5-تأثیر دما و تابش و الگوی مسکن
در روستاهای اقليم گرم و مرطوب، جهت استقرار واحد مسكوني جنوب تا جنوبشرقي است. رنگ سطح خارجي روشن، سطح شيشه خور متوسط و الگوي اشغال سه جبهه و بعضا" حياط مركزي ميباشد (لافت (هرمزگان) و بندرطاهري (بوشهر)). در روستاهای اقليم معتدل و مرطوب، واحد مسكوني داراي الگوي اشغال كوشك، جهت استقرار ساختمان شرقی ـ غربی، سطح بازشوها نسبتا" زياد و مصالح مورد استفاده داراي ظرفيت حرارتي پايين است. در اقليم سرد و كوهستاني الگوي اشغال حياط مركزي و درونگرا است (قنات غستان (كرمان) و گل (خراسان)) و واحدهاي مسكوني رو به جنوب استقرار يافتهاند (شهريار (چهارمحال وبختياري)، ازدارتپه (گلستان)، كرديچال (مازندران)، دهلر (كرمانشاه) و قلعه سفيد (اصفهان)).
در اقليم گرم و خشك واحدهاي مسكوني در جهت جنوب غربي (رو به قبله) تا جنوب شرقي استقرار يافتهاند. ( فهرج، اسفندآباد(يزد)، قوژد(خراسان)، شنبه(استان بوشهر)، سرابننيز(كهكيلويه و بويراحمد) و بانوج (فارس))، بخشهاي تابستاننشين و زمستاننشين در واحدهاي مسكوني وجود دارد (فهرج، ترك‌آباد (يزد)) و از مصالح مناسب با ظرفيت حرارتي زياد ( خشت و گل ) استفاده مي‌شود (سلطانآباد (خوزستان)، فهرج (استان يزد)، اسفندآباد(يزد) و درجزين (سمنان)).
4-4-5-تأثیر نوع فعالیت و معیشت در الگوی مسکن
در روستاي ونايي (لرستان) اكثر ساختمانها در دو طبقه احداث گرديدهاند كه طبقه زيرين به دام و طبقه بالا به سكونت انسان اختصاص يافته است. در روستاهاي شهرياري (چهارمحال و بختياري)، لزور (استان تهران) مايوان (استان خراسان)، زيارت (استان گلستان) و خامسان (استان كردستان) عمده واحدهاي مسكوني یک فضاي دامي (طويله و يا انبار علوفه) در زير طبقه سكونتي دارند. در دو روستاي اخیر در واحدهاي مسكوني متعلق به خانوارهاي كشاورز، طبقه پايين به انبار علوفه و ادوات كشاورزي اختصاص دارد.
5-4-5-شیب زمین و مسکن
در روستاهای پر شیب واحدهای مسکونی در دو طبقه ساخته می شوند( لزور (استان تهران)، بندر طاهري (استان بوشهر)، آرتيمان (استان همدان)، زيارت (استان گلستان) و خامسان (استان كردستان)) همچنین شیب زمین سبب کاهش اندازه قطعات تفكيكي می شود (آرتيمان (استان همدان)، خامسان (استان كردستان)، كرديچال (استان مازندران)، لافت (استان هرمزگان) و لزور (استان تهران)).
6-4-5-رابطه سنت سکونت و الگوی مسکن
سنت سكونت عشايري در روستاهاي تركمن نشين موجب شده كه محدوده حياط واحدهای مسکونی نا مشخص باشد. در روستاهاي قانقرمه (استان گلستان) و مرادلو (استان اردبيل) عليرغم تفاوتهاي جدي واحدهاي مسكوني جديد و قديمي، تبعيت از سنت سكونت در واحدهاي مسكوني جديد نیز وجود دارد.
7-4-5-ایجاد فضای خصوصی با دیواهای بلند
ديوارهای واحد مسکونی یکی از ابزارهای ایجاد محرمیت است. در روستاهاي ذاكركندي (آذربايجاني شرقي)، اسفندآباد (يزد)، كرديچال (مازندران)، زيارت (گلستان) و بانوج (فارس) ارتفاع دیوار حیاط بلند است. در روستاي ذاكركندي (آذربايجان شرقي)، ارتفاع ديوار 2 الي 3 متر و در اسفندآباد (استان يزد)، حدود 4 الي 5 متر مي باشد.
منابع و مآخذ :
ـ کسمايي، مرتضی؛ «اقليم و معماری»، شرکت خانه سازی ايران، تهران، 13631
2ـ حاجی ابراهيم زرگر، اکبر؛ «درآمدی بر شناخت معماری روستايی ايران»، دانشگاه شهيد بهشتی؛ تهران، 1378.
3ـ قباديان، وحيد؛ «بررسی اقليمی ابنيه سنتی ايران»، دانشگاه تهران، بی تا.
4ـ خيرآبادی، مسعود؛ «شهرهای ايران»، ترجمه حسين حاتمی نژاد و عزت الله مافی، نشر نيکا، مشهد، 1376.
5ـ مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن؛ «گونه شناسی مسکن روستايي ـ چهارمحال و بختياری ـ دفتر پنجم ـ بافت»، تهران، 1367.
6ـ مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن؛ «گونه شناسی مسکن روستايي ـ کهگيلويه و بويراحمد ـ دفتر پنجم ـ بافت»، تهران، 1367.
7ـ مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن؛ «گونه شناسی مسکن روستايي ـ ايلام ـ دفتر پنجم ـ بافت» تهران، 1367.
8ـ مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن؛ «گونه شناسی مسکن روستايي ـ خوزستان ـ دفتر پنجم ـ بافت»، تهران، 1367.
9ـ علی الحسابی، مهران؛ «الگوی مسکن روستايي ـ پژوهشی در معماری روستايي استان خراسان»، روابط عمومی بنياد مسکن انقلاب، چاپ اول، 1372.
10ـ اصغری مقدم، محمدرضا؛ «جغرافيايي طبيعی شهر 1 ـ ژئومورفولوژی»، انتشارات مسعی، چاپ اول، تهران، 1378.
11ـ پيرنيا، محمد کريم؛ «آشنايی با معماری اسلامی ايران»، تدوين غلامحسين معماريان، دانشگاه علم و صنعت، چاپ دوم، 1372.
12ـ تولون، پروفسور ب. ؛ «جغرافيايي سکونت، سکونتگاه های روستايي»، ترجمه محمد مظاهری، انتشارات دانشگاه تربيت معلم تبريز، چاپ اول، 1374.
13ـ رفيع پور، فرامرز؛ «جامعه روستايي و نيازهای آن»، شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، تهران، 1374.
14ـ زمرشيدی، حسين؛ «معماری ايران ـ اجرای ساختمان با مصالح سنتی»، انتشارات زمرد، چاپ سوم، تهران، 1377.
15ـ سعيدی، عباس؛ «مبانی جغرافيايي روستاي»، انتشارات سمت، چاپ دوم، تهران، 1378.
16ـ معماريان، غلامحسين؛ «آشنايي با معماری مسکونی ايرانی ـ گونه شناسی درونگرا»، دانشگاه علم و صنعت، 1372.
17ـ معماريان، غلامحسين؛ «آشنايي با معماری مسکونی ايرانی ـ گونه شناسی برونگرا»، دانشگاه علم و صنعت، چاپ سوم، 1376.
24ـ لينچ، کوين، سيمای شهر، ترجمه منوچهر مزينی، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1372.
29ـ مهندسين مشاور هامون پاد، طرح طبقه بندی روستاها و تعيين خطوط استراتژی توسعه و عمران روستايي، ويرايش اول، 1373.
32ـ يازوسکی و ريچارد هدمن، مبانی طراحی شهری، ترجمه راضيه رضازاده، مصطفی عباس زادگان، دانشگاه علم و صنعت، 1371.
مطالب مشابه :
اصفهان، شهر سازگار با اقلیم
رون اصفهان جهت شمال غربی در قدیم ارزیابی جهت و شدت باد غالب در تقسیم بندی
شناسایی معیارهای عام شکل گیری بافت های روستایی درایران بخش 2
و قوژد (خراسان) با توجه به جهت باد غالب و ، دهلر (كرمانشاه) و قلعه سفيد (اصفهان)). در
تجزیه و تحلیل سایت در طراحی (1)
به صورت گرافیکی می نویسیم که شیب غالب باد : جهت باد مثلا در محله ی دنارت اصفهان بوی
بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران
شدت جریان و جهت باد، عرض باد غالب باید در طراحی شهری بوده ، در اصفهان
اقلیم گرم و مرطوب(سواحل جنوبی)
استان اصفهان ارزيابي جهت و شدت باد غالب در تقسيم بلكه در سمتي باشند كه باد غالب
آشنایی با روستاهای اصفهان - تودشک
باد: باد غالب منطقه بادهای غربی است که در تابستان جهت شرقی و دورافتاده در سرراه اصفهان
جهت یابی
دانشگاه اصفهان. در واقع باد غالب بیشترین که شکل آنها جهت باد غالب را نمایان می
جهت‌یابی با عوامل و نشانه‌های طبیعی
اگر جهت باد غالب منطقه‌تان در واقع باد غالب بیشترین انجمن دانشگاه صنعتي اصفهان
برچسب :
جهت باد غالب در اصفهان