علم جمعیت شناسی

علم جمعیت شناسی و داده های جمعیتی

جمعیت شناسی دانشی است نو که از اندیشه های کهن نشات گرفته است . این دانش ریشه در تفکرات اجتماعی دارد و پیدایش و شکل گیری این تفکرات نیز بیش از آنکه جنبه فردی داشته باشد به ظهور و شکل گیری جوامع انسانی بر می گردد . در صوراولیه این جوامع ، بخصوص هنگامی که تعداد اعضای تشکیل دهنده آنها محدود بود ، افراد یک دیگر را می شناختند ، سن و جنس یکدیگر را می دانستند ، از نقش و موقعیت خود و دیگران در میان جمع آگاه و نیز با نوعی تقسیم کار اولیه و ادارۀ امور آشنا بودند . بیشتر این افراد در طول حیات خود ازدواج می کردند ، فرزندانی به دنیا می آوردند ، گاه از محیطی به محل دیگر مهاجرت می کردند و متوجه گذشتت عمر ، پیری و سرانجام مرگ و نیستی افراد جامعه خود بودند . گرچه امروزه نیز جمعیت شناسی به مطالعه موضوعاتی از این دست می پردازد ، اما تا زمانی که این امور جنبه فردی داشته باشد در قلمرو « جمعیت شناسی » قرار نمی گیرد و نوعی اطلاع از « احوال شخصیه » محسوب می شود .

در لغتنامه جمعیت شناسی که بخش جمعیت شناسی دفتر اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل به سال 1958 منتشر کرده است ، جمعیت شناسی زا دانشی تعریف کرده اند که به مطالعه جمعیت های انسانی می پردازد . این مطالعه عمدتا از دیدگاه کمی در زمینه تعداد جمعیت ، ساخت جمعیت ، تغییر و تحول جمعیت و ویژگی های کلی آۀن است . از این دیدگاه جمعیت شناسی جنبه کمی و مقداری به خود می گیرد و کسانی که با این دید به جمعیت شناسی نگریسته اند ، آن را علم آماری یا علم ریاضی جمعیت ها دانسته اند . با تغییر دیدگاهها ، برخی از ابعاد جمعیت شناسی اهمیت بیشتری یافته و مباحث جدید تری وارد قلمرو آن شده است ، جغر افیا دانان بر توزیع جغرافیای جمعیت و تفاوت های قاره ای و منطقه ای آن ، جامعه شناسان بر ابعاد جمعیتی پدیده های اجتماعی ، انسان شناسان به دگرگونی های جمعیت عای انسانی بویژه از نظر دیرینه شناسی جمعیت ، اقتصاد دانان بر توان های اقتصادی جامعه ، تولید و توزیع کالا ها و خدمات و بالاخره متخصصان توسعه بر نقش دوگانه چمعیت به عنوان بر انگیزنده و باز دارندۀ توسعه پرداخته اند . با گذشت زمان ، بتدریج جنبه های کاربردی جمعیت شناسی افزایش یافته و به تبع آن ، نگرش های کمی که در آغاز بستر توسعه و تکامل جمعیت شناسی بوده اند ، با نگرش های کیفی در هم آمیخته و دانشی نو با ویژگی های خاص خود به وجود آمده است.

امروزه جمعیت شناسی یکی از ابزارهای مهم برنامه ریزیهای اقتصادی و اجتماعی شده و نقش کلیدی یافته است . استفاده از این علم در برنامه ریزیهای اقتصادی و اجتماعی و افزایش روز افزون قلمروهای کاربردی آن ، تحلیل و شناخت ویژگی های آن را الزامی ساخته و هر چه دامنۀ کاربردی آن گسترده تر شده ، شناخت ویژگی های جمعیت هم اهمیت بیشتری یافته است و به موازات آن روش های تحلیلی دقیتر و جامعتری مطرح شده و با گذشت زمان بر غنای آنها افزوده شده است . توسعه دانش انفور ماتیک افقهای تازه ای را در این زمینه گشوده و امکان مقایسه ، تحلیل و نتیجه گیر یهای جامعتری را فراهم ساخته است . سازمان پژوهشی و بین المللی مربوط به جمعیت نیز اقدامات مهمی در زمینه نهایی کردن تعاریف مفاهیم و مبادله دیافته های تحقیقاتی به عمل آورده اند و بات ایجاد بانک داده های جمعیتی ، تاسیس انجمن ها و تشکیل گرد هماییهای علمی و فنی ، نقش ارزنده ای را در انتقال نو آوری های داشته و امکان استفاده از این اطلاعات را در سراسر جهان امکان پذیر ساخته اند. ( زنجانی ، 1381)

داده های جمعیتی و چگونگی جمع آوری آنها

داده های جمعیتی از راه های زیر به دست می آیند :

الف) سرشماری ب) دفتر های ثبت احوال ج) نمونه گیری د) روش های دیگر

الف) سرشماری و نمونه گیری روشنگر وضعیت جمعیت در زمان و مکان معین است . به همین سبب است که در همه کشور های جهان ، سرشماری جمعیت اغلب هر 5 یا 7 یا 10 سال یک بار برای شناخت کم و کیف چمعیت آن کشور انجام می گیرد . سرشماری در چارچوب یک برنامه اجرایی با هزینه های به نسبت گزاف صورت می پذیرد و آگاهی هایی را در زمینه شمارش مردم ، شمار و وضع محل سکونت ، علت های اقتصادی ، فن آوری کشاورزی ، کالا سازی صنعتی ، بازرگانی ، چگونگی اشتغال ، کار و بیکاری و بسیاری موارد دیگر به دست می دهد . ( اشفته ) طرز سرشماری و تکنیکهای آن مختلف است . مانند سرشماری به وسیله پرشسنامه فردی یا پرشسنامه جمعی یا خانوار ، ارسال پرشسنامه به وسیله پست نیز انجام می گیرد . در همه کشور ها اشتباهاتی در نتایج سرشماری دیده می شود . مانند علاقه زنها به جوان شدن یا علاقه همه مردم به اظهار سنینی که به صفر یا پنج ختم می شود .

روش ثبت احوال

سیستم ثبت احوال ، آمارهای حیاتی را مرتبا و به طور مستمر دگرگونی های جمعیتی را ضبط می کند .

اگر ثبت وقایع چهار گانه یعنی ولادت ، ازدواج ، طلاق ، و فوت کامل باشد و به طور صحیح انجام گیرد ، بهترین روش برای آمارگیری خواهد بود . زیرا به وسیله این روش می توان در هر لحظه از وضع و تغییرات جمعیت آگاهی پیدا کرد ، و هر چند یکبار « تراز نامه جمعیت یک کشور یا منطقه » را انتشار داد.

سیستم ثبت احوال به عنوان یک منبع مهم آمارهای جمعیتی در سراسر جهان شناخته شده است .

سازمان ملل هم از سال ها قبل اهمیت توسعه ثبت احوال و آمارهای حیاتی را ملحوظ داشته و نسبت به گسترش و مدرنیزه کردن آن به عنوان جزء لا یتجزایی از برنامه های مربوط به توسعه هماهنگ ، تاکید کرده است . ثبت وقایع چهارگانه که موضوع اصلی ثبت احوال به حساب می آید ، عبارتند از ولادت ، ازدواج ، طلاق ، مرگ.

آمار گیری نمونه ای

تحقیقات جمعیت شناسانه در این سرزمینها می تواند جنبه تحقیق در مورد نمونه های خاص را داشته باشد

( وضع جمعیتی یک روستا یا وضع باروری در میان گروه اجتماعی معین و مانند آن ) یا نمونه ها آن قدر زیاد باشند که بتوان نظری کلی در باره موضوع مورد مطالعه در سراسر کشور به دست آورد . در صورت اول تحقیق بیشتر جنبه مونوگرافی دارد و در حالت دوم می تواند تا اندازه ای جای سرشماری را بگیرد . روش آمارگیری نمونه ای خصوصا در کشور های در حال توسعه سود مندی های بسیار در بر دارد زیرا :

1- ضریب اشتباه آن کمتر است و باسانی می توان نتایج آن را کنترل کرد.

2- فرصت کافی موجود است و مامو ران ورزیده می توانند جوابهای دقیق و درست به دست آورند.

3-دامنه عمل وسیع نیست لذا با با معدودی از آمارگیران مبرز می توان آن را انجام داد.

4- هزینه آن به مراتب کمتر از سرشماریهای عمومی است .

د ) روش های دیگر

از جمله کوششهایی که در راه یافتن روش های خاص صورت گرفته به چند مورد زیر اشاره می کنیم :

1- ایجاد دفاتر ثبت احوال متحرک

2- تهیه تاریخ محلی

3- استفاده از عکسبرداری و نقشه برداری هوایی

4- یاری گرفتن از روش شجره النسب ( شیخی ، 72 )

سرشماری های جمعیت

بر خلاف آنچه تصور می شود مبدع و اجرا کننده سرشماریها ، متخصصان علم جمعیت شناسی نبوده اند و در ابتدا سرشماری جمعیت یک سلسله عمایات اداری برای اطلاع از تعداد اتباع ، میزان مالیات قابل دریافت و یا تعدا سربازان قابل تجهیز برای ارتش بوده است . اگر چه روش سرشماری در ابتدا بسیار مقدماتی و کلی و فاقد محاسبات عددی بود و از فرایند ها و فشارهای سیاسی و دولتی تبعیت می کرد ، بتدریج از لحتظ روش و محتوا به یک امر علمی مبدل شد . در اوایل قرن نوزدهم ، قبل از ظهور علم جمعیت شناسی ( دمو گرافی ) این ابزار از لحاظ تهیۀ مواد اولیه برای جمعیت شناسان به وسیله مطمئنی نبدیل شد . وجود قوانین حسابی و ریاضی در تحولات جمعیتی و امکان مشاهده این قوانین در داده های سرشماری سبب ایجاد جریان و فرایند مکمل بین علم جمعیت شناسی و نتایج سرشماری شد . این جریان متکامل ، هم دقت و غنای داده های سرشماری را طی زمان افزایش داد و هم رو شهای جمعیت شناختی را به علوم مثبت و دانش محتوم و دقیقی تبدیل کرد . در جدول زیر کشور هایی که نخستین سرشماریهای واقعی و علمی در آنها انجام گرفته به ترتیب قدمت آمده اند :

کشور تاریخ کشور تاریخ

سوئد 1749 هلند 1829

نروژ 1769 سویس 1837

دانمارک 1769 اسپانیا 1842

امریکا 1790 بلژیک 1846

انگلستان 1801 کانادا 1851

فرانسه 1801 ایتالیا 1861

پروس 1810 استرالیا 1871

اتریش 1818

علمی شدن محض به سرشماریها و روشها و محتوای آن و نیز به روشهای جمعیت شناختی جنبۀ بیطرفانه علمی و غیرسیاسی داده و از این لحاظ سرشماری و جمعیت شناسی را از قید الزامات سیاسی رهانیده است . بدین ترتیب در سرشماریها می توان بدون ملاحظه و تردید ، وایبستگی جوامع مورد سرشماری به فرهنگ ، زبان و نژادهای گوناگون را بررسی کرد و خصوصیات جمعیتی اینگونه جوامع را که سازنده جمعیت کل کشور است به طور مجزا ودر فصول مستقل تجریه و تحلیل نمود .

مسئولان امور اجتماعی و اقتصادی در ممالک جهان در هر شماری به نتایج عددی دقیقتر و دانستنیها و اطلاعات متنوعتری نیاز دارند تا هم وضع حاضر را با گذشته مقایسه کنند و هم با پیش نگریهای جمعیتی به نیازها و الزامات جمعیتی آینده پاسخ دهند تا بتوانند رفاه و ارتقای سطح اجتماعی و اقتصادی را تامین کنند. ( امانی 78 ).

منابع

- امانی، مهدی ، جمعیت شناسی عمومی ایران ، انتشارات سمت ، پاییز 1380

- امانی ، مهدی جمعیت شناسی جهان ، انتشارات سمت ، زمستان 1378

- زنجانی ، حبیب الله ، مهاجرت ، انتشارات سمت ، پاییز 1380

- شیخی ، محمد تقی شیخی ، مبانی جمعیت شناسی ، نشر سفیر ، بهار 1372

علم جمعیت شناسی

مطالب مشابه :

پیشینه سرشماری در ایران

علم جمعیت شناسی

در مورد جمعیت ‌شناسی (Demography)

اعلام جزئیات نتایج سرشماری 1390 از زیان رئیس مرکز آمار ایران

برخی اصطلاحات مهم در زمینه آماری و جمعیتی

گزیده‌ی نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390

بررسی الگوی سنی ازدواج زنان کشور طی دوره 85-1365

اصلاحات ارضی تاثیر چندانی در مهاجرت به شهرها نداشت، گفتگویی با دکتر حبیب الله زنجانی

پنجره جمعیتی و اشتغال زنان