تغييرات در معماري و تزئينات تكيه معاون الملك كرمانشاه

تغييرات در معماري و تزئينات تكيه معاون الملك كرمانشاه

مقدمه: گرداورنده علی عباسیان

سوگواري و گرامي داشت ياد از دست رفتگان آييني است كه قرنها با روح و ذهن مردم ايران پيوند دارد . منشاء آئين را بنا به اقوال و افسانه ها به كيخسرو در پاسداشت خون سياوش نيك نهاد منسوب مي‌دارند.اما همواره در بيان مفهوم و آئين تعزيه اولين بارقه ذهن، متوجه تعزيه و آئين سوگواري بر شهادت امام حسين(ع) و گرامي داشت واقعه كربلاست و تكايا بعنوان عرصه گاهي در برگزاري اين مراسم ملي و مذهبي نقش مهمي را در تجلي احساسات و اعتقادات مذهبي مردمان اين ديار داشته اند . دخيل ها، قفل ها و شمع هاي افروخته شده در اين مكانها شاهد گوياي اين مدعا هستند.

تكيه معاون الملك كرمانشاه درميان ديگر تكاياي ايران يكي از زيباترين و استثنائي‌ترين آنها به شمار مي‌رود اين ويژگي را در واقع مديون كاشي كاري منحصر به فرد خود است كه علاوه بر روايت و صحنه سازي واقعه كربلا كه موضوعي بسيار مرتبط با بنا است، به مضامين ديگري چون اسطوره ، حماسه و تاريخ پرداخته و درواقع دايره المعارفي تصويري از سنن، اعتقادات و عقايد مذهبي، ملي و اسطوره اي در قالب قصص قرآني و داستانهاي شاهنامه و همچنين با نمايش تصاويري از رجل سياسي معاصر (معاصر باني تكيه) گذشته تاريخي و تاريخ معاصر را به نحو ظريف و دلپذيري به هم پيوند داده است.

تحولات سياسي وحكومتي پس از مشروطيت موجبات آسيب و كم توجهي نسبت به اين بنا را فراهم ساخت تا بدانجا كه آنرا در آستانه ويراني كامل قرارداد. ايجاد نگرش تازه نسبت به حفظ آثار تاريخي و فرهنگي اين بنا را از نابودي كامل نجات داد و اقداماتي جهت حفظ و مرمت آن صورت گرفت اما به دليل از سرگذراندن يك دوره قترت بسياري از بخش هاي ساختمان از بين رفت كه هنگام بازسازي به دليل نبودن مدارك و شواهد كافي يا عدم توجه به ضرورت گردآوري اين شواهد[1] تغييراتي در شكل معماري و كاشيكاري بنا ايجاد شد چنانكه اكنون بسياري از كاشي هاي موجود در انبارجايي براي نصب ندارند و بر عكس برخي از فضاهاي معماري كه قبلا" داراي كاشي بوده اند، اكنون فاقد آن ميباشند.

درواقع اين تغييرات سبب شده كه بازديد كنندة بنا در پايان ديدارش تنها تصويري گنگ از كاشي هاي زيبا در ذهنش نقش ببندد بدون اينكه رابطة حسي عميق با بنا و فلسفه وجودي آن باتوجه به باورها، اعتقادات، آئين ها و انديشه هاي باني بنا و مردم هم دوره او برقرار نمايد. درواقع اين دگرگوني ها موجب بهم ريختگي و بي نظمي در معماري و كاشي ها شده است كه از ارزش بصري و همچنين تاريخي – فرهنگي آن به شدت كاسته شده است.

هدف اين مقاله مقايسه وضع كنوني بنا با وضع اصلي آن بر اساس شواهد و مدارك مستدل جهت دستيابي به روش هاي مرمتي مناسب براي نزديك شدن به شكل اوليه و ايجاد ارتباط قوي تر بيننده با بناست. همچنين تأكيد دوباره براين نكته كه پژوهش جزء جدائي ناپذير فعاليت هاي مرمتي است كه بايستي پيش يا همزمان با اقدامات عملي صورت پذيرد تا هم تعهد حفظ اصالت اثر رعايت شده و هم از اتلاف بودجه جلوگيري گردد.

ترتيب مطالب به شرح زير است:

- تاريخچه

- بررسي وضع موجود از نظر معماري و كاشيكاري

- بررسي فرم اصلي بنا

- نتيجه گيري

- فهرست منابع و عكس ها و نقشه ها

لازم به ذكر است اين مقاله نبايستي بعنوان يك گزارش جامع تلقي شود. لذا نگارندگان سعي خواهند كرد در قسمت بعدي گزارش مفصلي از بناي تكيه معاون‌الملك ارائه نمايند.

تاريخچه:

درسال 1320 ه.ق در جنب حمام حسن خان قطعه زميني را كه زماني چهار حوض حمام در آن واقع بوده است از صاحبان آن جهت برپايي حسينيه اي توسط معين الرعايا و برادرانش خريداري ميگردد[2]مساحت حسينيه قديم به اندازه حسينيه كنوني بوده و آئينه كاري هاي آن مشهور بوده است[3] حسينيه مذكور در جريان آشفتگي هاي اجتماعي- سياسي سال 1327 ه.ق توسط مخالفين خانواده معاون الملك به طور كامل تخريب ميگردد.[4] بار ديگر در سال 1327ه.ق خانواده معاون اقدام به ساخت مجدد بنا مي‌نمايند و حسينيه كنوني در جاي حسينيه قبلي و با همان مساحت بنا ميگردد[5].

تزئينات اين حسينيه در ابتدا گچبري و نقاشي بوده است. اما پس از چندي حسن خان تصميم مي‌گيرد با مصالحي كه از استحكام بيشتري برخوردارند، ديوارها را تزئين نمايد. به همين دليل نقاشي ها و گچبري ها را برداشته و به جاي آن از كاشي استفاده مي‌نمايند[6] درسال 1336 ه.ق چون فضاي كوچك حسينيه جوابگوي عزاداران نبوده است، جهت گسترش آن اقدام به خريداري زمين‌هاي زينبيه و سپس عباسيه مينمايند[7] كار ساخت و ساز تا سال 1345 ه.ق همچنان ادامه داشته است.[8]

دراواخر عمر حسن خان به دليل تغيير حكومت قاجار به پهلوي و همچنين وضع مالي وي، دوران فترت و ويراني بنا آغاز مي‌شودچندان كه سيد محمد ميبدي و آقا شيخ محمد هادي جليلي پيشنهاد مي‌كنند جهت جلوگيري از تخريب بنا، بخش عباسيه به مدرسه علوم اسلامي تبديل شود تا فوايد آن مصرف تعميرات بنا گردد و از آن پس عباسيه به مدت 30سال همچنان به صورت مدرسه باقي مي‌ماند[9] تا اينكه در سال 1352شمسي به ثبت آثار ملي مي‌رسد و تحويل اداره فرهنگ و هنر آن زمان مي‌گردد[10]

بررسي وضع موجود از نظر معماري و كاشيكاري

تكيه معاون الملك درخيابان حداد عادل دربافت قديمي كرمانشاه و درمحله برزه دماغ واقع است ( نقشه شماره1)

فضاهاي تكيه معاون الملك بر اساس وضع موجود از چهار قسمت تشكيل يافته است كه به ترتيب عبارتند از صحن ورودي، حسينيه، زينبيه و عباسيه(نقشه شماره2)

تكيه داراي سه در ورودي مي باشد كه در اصلي آن به خيابان شهيد حداد عادل[11] باز مي‌گردد. دو در ورودي ديگر كه در عباسيه واقع‌اند به ترتيب به كوچه‌هاي ايلخاني و معاون باز مي‌گردند[12] از نظر كاشي كاري نيز مي‌توان كاشي‌هاي تكيه را به سه گروه تقسيم نمود:

1- بر اساس تكنيك و اجرا كه خود شامل دو گروه مي‌باشد:

الف)كاشي هاي برجسته

ب)كاشي هاي هفت رنگ

2- براساس موضوع تصاوير: كاشي هايي با تصاوير اسطوره اي، حماسي، تاريخي، مذهبي، تصاوير رجال هم عصر باني بنا، تصاوير مكانهاي تاريخي و مذهبي و نيز كاشي هايي با تصاوير تزئيني مانند گل و مرغ و غيره مي‌باشند( تصاوير 41تا49)

3- براساس مكان كنوني كاشي ها:

الف)كاشي هاي نصب شده بر ديوارها.

ب)كاشي هائي كه در داخل انبارهاي تكيه نگهداري مي‌شوند( تصاوير 50تا54)

جهت درك بهتر موضوع و همچنين جلوگيري از تكرار عنوان هاي مشابه پس از تشريح فضاهاي معماري در هر بخش كاشي كاري آن نيز شرح داده مي‌شود.

فضاي ورودي:

پس از پائين رفتن از 18 پله از كف خيابان حداد عادل فضاي ورودي تكيه معاون الملك پيش رو قرار مي‌گيرد. در سمت راست پله ها سقاخانه قراردارد كه پنج ضلعي است و لچكي آن با كاشي هاي زيبايي كه صحنه آب طلبيدن حضرت سكينه از حضرت عباس را به تصوير در آورده تزئين شده است پس از سقاخانه زير داراني است كه تا سال 1372 شمسي راه ورودي كوچه ايلخاني به كوچه هاي ديگر بوده است و اكنون مكاني براي پخت و توزيع نذورات مي‌باشد. دركنار اين زير دالان در ورودي حمام حسن‌خان قراردارد كه با تصوير شيرخورشيدي بر سر آن، زينت يافته است( تصوير10)

دو مغازه كه اكنون كاربري خود را از دست داده اند در انتهاي اين ضلع واقع‌اند و طبقه فوقاني نيز قرائت خانه است[13]

درسمت راست ورودي اصلي در كوچكي قراردارد كه به يكي از اطاق هاي حسينيه باز مي‌شود، سپس در اصلي حسينيه قراردارد، دراين قسمت اطاق بزرگي است كه در زير پنجره هاي آن چهار تابلو (ازكاشي) وجود دارد كه صحنه هاي رزم حضرت علي اكبر(ع)،حضرت قاسم(ع) ، جنگ حضرت علي(ع) با عمربن عبدود و ... به تصوير كشيده شده اند(تصوير5)

غير از كاشي هايي كه بشرح آنها گذشت در فواصل پنجره ها و ازاره ها، كاشي‌هايي تزئيني با نقوش هندسي، گل و بوته، اسليمي و ختائي به كار رفته است. در قسمت فوقاني اين ورودي تركيب بندهاي محتشم كاشاني كه درباره واقعه عاشورا است با خط سفيد بر زمينه اي مشكي بر روي كاشي ها اجرا شده است (تصوير4)

نماي ضلع شمالي و غربي ورودي توسط ديواره بلند آبشوران كه حدودا" 4متر مي‌باشد محصور گشته است (تصاوير6و7)

حسينيه:

براي ورود به اين بخش بايد از دالاني كوتاه كه در دو سوي آن دو طاق وجود دارد و سقف آن نيز از كاشي است عبور كرد و سپس وارد حياط كوچك و زيباي حسينيه شده كه ديواره هاي آن به دليل دو طبقه بودن همچون جايگاهي امن بازديد كننده را در بر مي‌گيرد و او را براي ديدن حكايت ها و روايات نقش شده بر كاشي ها آماده مي‌سازد.

نخستين تابلويي كه در حسينيه نگاه بيننده را به سوي خود جلب مي‌نمايد مجلس وعظ اشرف الواعظين[14]است كه در ضلع جنوبي(تصوير14) واقع است. دراين تابلو وعظ بر منبر درحال وعظ است و درمقابل وي دسته هاي سينه زن، قمه زن و زنان سوگوار قراردارند، در پائين اين بخش زيارتنامة «وارث» نگاشته شده است. درحاشيه تابلو نيز اشعاري درمورد باني بنا و سال اتمام بنا(به حروف ابجد كه برابر با 1226 است به چشم مي‌خورد تابلوي بعدي عبور دادن اهل بيت از قتلگاه است.

پله هايي در دو سوي ضلع شمالي و جنوبي دسترسي به طبقه فوقاني حسينيه را ممكن مي‌سازد در ضلع شرقي(تصوير16) ارسي هاي زينبيه قراردارند كه در لچكي بالاي ارسي بزرگ نقش دو فرشته با پرچم هايي كه جمله «ياحسين مظلوم» بر آن نگاشته شده، حضور در فضاي حسينيه را يادآوري مي‌نمايد. ورود از حسينيه به زينبيه نيز در قسمت شمالي همين ضلع امكان پذير(تصوير17)

كارگاه نجاري در طبقه پائين و كتابخانه در طبقه فوقاني ضلع شمالي قراردارد. اين ضلع فاقد كاشي كاري است(تصوير13) و همين امر سبب عدم تجانس آن با بقيه قسمت هاي حسينيه گرديده است. در ضلع غربي كه ورودي حسينيه نيز در آن واقع است(تصوير15) چنانكه قبلا" ذكر شد داراي دو اطاق در قسمت پائين، در دو سوي ورودي اصلي و يك اطاق بزرگ در قسمت فوقاني است كه از يك طرف به فضاي ورودي و از طرف ديگر مشرف به حسينيه مي‌باشد. در حاشيه قوس ارسي‌هاي طبقه فوقاني اشعار محتشم كاشاني كه با خط سفيد بر زمينه آبي نگاشته شده به چشم مي‌خورد. البته ارسي وسط اكنون فاقد اين نوع تزئين است. در لچكي ارسي نيز فرشته هايي با پرچمهاي يا حسين مظلوم ديده مي‌شوند.

بقيه كاشي هاي تزئين كننده اين حياط اغلب داراي نقوش هندسي گل و بوته و غيره مي‌باشند . تمام فرشته هايي كه دراين فضا و در لچكي استفاده شده اند پرچم«ياحسين مظلوم» را در دست دارند.

زينبيه:

تنها فضاي گنبد دار تكيه معاون الملك زينبيه مي‌باشد در گذشته و درهنگام برپائي مراسم سوگواري طبقه فوقاني آن جايگاه زنان بوده است زنان از دري كه به كوچة معاون باز مي‌شده و به طبقه راه مي‌يافته، بدون برخورد با مردان وارد طبقه فوقاني اين بخش مي‌شده اند. (نقشه شماره5)

پلان اين بخش بصورت چليپا است(نقشه شماره3) كه در دو سمت شمال غربي و شمال شرقي اين چليپا ورودي هاي حسينيه به زينبيه و عباسيه واقع است. در گوشة جنوب غربي اطاقي است كه اكنون از آن به عنوان انبار وسايل پذيرائي در روزهاي برپائي مراسم در تكيه استفاده مي‌شود و ارسي آن مشرف به حسينيه است، درمقابل اين اطاق در گوشه جنوب شرقي اتاقي آئينه كاري شده هست كه در زير زمين آن قبر معاون الملك قراردارد. در طبقه فوقاني وراي غلام گردش ها در گوشه ها نيز اطاق هايي هست كه در ضلع جنوب و شمال شرقي ورود به حسينيه و عباسيه را ممكن مي‌سازد.

بيشترين تابلوهاي مربوط به وقايع عاشورا در زينبيه قراردارند و از ضلع شمال شرقي تا جنوب شرقي به ترتيب اين وقايع به تصوير كشيده شده اند. صحنه هاي جنگ امام حسين و يزيديان در صحراي كربلا(ظهرعاشورا) بيرون آوردن اهل بيت از خرابه، رزم نمودن حضرت قاسم(ع)، رزم نمودن حضرت علي اكبر(ع)، آمدن زعفر جني به ياري حضرت، آوردن اهل بيت به مدينه طيبه، اهل بيت در بارگاه يزيد، جنگ حضرت عباس(ع) و امام حسين(ع) با كفار. قصاص مختار ، آمدن سليمان خزائي و دفن نمودن شهداي كربلا. در قسمت بالاي اين تابلو ها نيز تركيب بندهاي محتشم كاشاني كه بر كاشي هايي با قطع35×35 بر زمينه سفيد نگاشته‌اند، قراردارد. رسم بندهاي زير گنبد نيز با كاشي هاي با طرح گل و بوته وهندسي تزئين يافته اند(تصاوير20و21و22و25). در بالاي رسم بندي‌ها نيز اشعار محتشم كاشاني بر كاشي هاي 20×20 و زمينه سفيد نگاشته شده است و ساقة گنبد و فواصل بين پنجره ها نيز تابلويي از قصص قرآني و احاديث به تصوير كشيده شده اند كه از شرق به غرب چنين مي‌باشد. تصوير5تن، تولد يكي از امامان، عصا انداختن حضرت موسي در دربار فرعون، واقعه غديرخم، جنگ خيبر، ضامن آهو، معراج حضرت محمد(ص)، آزادكردن سلمان از دست شير[15] (تصاوير18و19)ازاره ها با دو نوع كاشي تزئين شده اند نوع اول كاشي هاي بلند در اندازه 37×76سانتيمتر با تصاوير گل و بوته كه در بعضي از آنها تصوير رنگي پادشاهان پادشاهان ديده ميشود(تصوير24) نوع دوم كاشيهايي با قطع 35×35 بازمينه اي سبز رنگ كه تصاوير گوناگوني از پادشاهان، داستانهاي ادبي و حماسي و قصص قرآني بر روي آنها نقش بسته است.

عباسيه:

راهرويي، زينبيه را به حياط بزرگ و زيباي عباسيه متصل مي‌نمايد

(درنقشه شماره3)بناي اصلي عباسيه در ضلع جنوبي آن واقع است. (تصوير30) در طبقه تحتاني كه از كف حياط ارتفاعي به اندازه 60/1 سانتيمتر دارد كارگاه چوب‌بري و در طبقة فوقاني موزة مردم شناسي داير است. ستون هاي قطور اين بخش كه با تركيبي از آجر و كاشي لاجوردي اجرا شده اند شكوه خاصي به حياط عباسيه داده است. نماي اين ضلع را كاشي هايي با تصاوير پادشاهان كه در زمينه آبي ترسيم شده و همچنين با اسليمي و ختائي كه در لچكي هاي پنجره ها كار شده اند، پوشش مي‌دهد. ورودي عباسيه به كوچه ايلخاني در سمت شرق اين ضلع واقع است ( درنقشه شمار3)

درضلع غربي اطاق هاي زينبيه كه مشرف به حياط عباسيه واقع شده اند(تصوير26) ضلع شمالي فاقد ساختمان است و كاشي هاي لاجوردي زيبايي آنرا تزئين نموده اند. اين كاشي ها كه در سه تابلو اجرا شده اند نقش برجسته هاي فارس و كرمانشاه را به تصوير كشيده اند و در قالب بندي تابلوها كاشي هايي با تصاوير پادشاهان از اولين پادشاه اسطوره اي تا آخرين پادشاه زمان معاون الملك به كار رفته است. جرزهاي تقسيم كننده تابلوها نيز تصاوير رجال و اماكن مذهبي تاريخي قرار دارد.(تصاوير31و32و33و34).

درمنتهي اليه سمت چپ ضلع شمالي راهروي ورودي عباسيه به كوچه معاون قراردارد(درنقشه شماره2)كه درطبقه فوقاني آن دو اطاق است و درحال حاضر جايگاه نگهبانان مي‌باشد. تيم ستون رفيعي دراين بخش به قصد قراردادن ساعتي بر روي آن بنا شده است كه زيبايي حياط را دو چندان نموده است البته ساعت آن هرگز نصب نشده است[16](تصوير38) در سمت راست اين نيم ستون و رو به ضلع جنوبي پنج تابلو از كاشي زندگي حضرت يوسف را به تصوير در آورده اند. و نيز در سمت چپ نيم ستون تابلويي است كه مشاغل دراويش را به تصوير كشيده است.

ضلع شرقي نيز فاقد ساختمان است و با طاقنماهايي تزئين يافته است كه دريكي از آنها حضرت سليمان را در حالي كه بر تخت نشسته و پرندگان و حيوانات مختلف گرداگرد آن را فرا گرفته اند نشان مي‌دهد(تصوير27)

بررسي فرم اصلي بنا:

براي دستيابي به چگونگي فرم اوليه معماري و كاشي كاري تكيه از شواهد و مدارك اعم از عكس هاي قديمي، نقشه هاي تكيه كه در مقاطع مختلف زماني تهيه شده اند و با بررسي و كنار هم گذاشتن كاشي هاي موجود در انبار و همچنين از ياد وخاطره معمرين و آنان كه به هر طريق ميتوانسته اند اطلاعاتي دراين زمينه داشته باشند استفاده شده است. كه با كنار هم گذاشتن اين شواهد و مدارك نتايجي حاصل شده و دراين بخش بيان مي‌شود لازم به ذكر است دراينجا باتوجه به تقسيم بندي فضاها در مباحث بيشترين بررسي فرم اصلي بنا نيز از فضاي ورودي آغاز ميگردد و سپس بخش هاي ديگر(حسينيه، زينبيه و عباسيه) مورد بررسي قرار ميگيرد.

فضاي ورودي تكيه:

بناي تكيه به رودخانه آبشوران مشرف بوده است و پل سنگي دو دهانه اي ارتباط آن را با آن سوي رودخانه بر قرار مي‌كرده است[17] تا اين كه در اوائل دهه پنجاه شهرداري وقت به دليل مشكلات بهداشتي تصميم به پوشاندن رودخانه مي‌گيرد (اين رودخانه در واقع هدايت فاضلاب شهري را عهده دار است) پس از آن آبشوران به شاه لولة فاضلاب تبديل و سطح فوقاني آن در طول مسير پر پيچ و خم‌اش به خيابان و در برخي جاها به پاركينگ تبديل مي‌گردد. با پوشاندن آبشوران اختلاف سطحي نزديك به چهار متر(75/3)حادث گرديده است بدين طريق تكيه در پستي و خيابان در بلندي قرار گرفته و هم اكنون براي رسيدن به كف ورودي تكيه مي‌بايست هيجده پله را طي نمود(6و7 و نقشه هاي 3و4و5).

براساس مصاحبه هاي انجام شده [18] كل فضاي ورودي مسقف بوده و سقف آن بر پنج ستون چوبي قرار داشته است. پايه ستون ها سنگي بوده است. راه ارتباطي كوچه ايلخاني به كوچه معاون الملك نيز از طريق زير گذري (ساباط) بوده است كه در تغييرات بعدي از بين رفته و اكنون به فضاي بسته اي مبدل گشته است (شماره17 در نقشه 4) و (تصوير11)

دركوچكي كه در ضلع شرقي قرار دارد سابقا" در ورودي زينبيه بوده است كه (ازطريق كوچه معاون الملك) پس از مسدود نمودن در ورودي فوق الذكر در چوبي آنرا در جنب در بزرگ ورودي حسينيه جاي داده اند.

(درنقشه شماره3) و (تصوير3) به تبع اين تغيير ترتيب كاشي هاي اين قسمت نيز به هم ريخته و سپس با كاشي هاي غير همسان مرمت گرديده است.

تغييرات زيادي هم در ضلع جنوب غربي ايجاد شده به اين معني كه در جاي باغچه ها و پله ها ي ورودي كنوني دو مغازه وجود داشته است و بخشي از پنجره‌هاي خانه معاون الملك كه آن نيز از بين رفته و به فضاي سبز تبديل گشته است مشرف به پشت بام آنها بوده است(تصوير8) و (نقشه شماره4)

ازتغييرات محسوس در كاشي هاي اين بخش ميتوان به ابيات اشعار محتشم كه در فوقاني ترين قسمت ورودي قراردارد اشاره نمود كه نابجا مرمت شده اند[19]

حسينيه:

بيشترين تغييرات در ضلع شمالي حسينيه حادث شده است. در گذشته منبري جهت قراردادن چراغ هاي لاله در مراسم عزاداري در وسط اين ضلع قرارداشته است كه بعدا" تبديل به راهرويي جهت ارتباط دادن اطاق هاي سمت چپ و راست ضلع شمالي شده و با تغييرات بعدي اكنون به اطاقي بزرگ تبديل گرديده است و كتابخانه ميراث فرهنگي درآن دائر ميباشد. نماي اين بخش تماما" كاشي كاري بوده است كه اكنون به جز بخش هاي بسيار كمي از آن، بقيه نما فاقد كاشي كاري مي‌باشد(تصاوير12و13) و (نقشه شماره7)

ازتغييرات ديگر اين بخش مي‌توان به تعدادي از كاشيها اشاره نمود كه اشعار محتشم كاشاني با خط سفيد بر زمينه آبي بر روي آن نگاشته شده است و درحاشيه ارسي هاي ضلع غربي به كار رفته اند تعدادي از اين كاشي ها اكنون بلااستفاده درانبار تكيه موجود است كه مكمل اشعار نصب شده مي‌باشند و ازنظر تعداد نيز به اندازه پوشش دادن حاشيه يك ارسي هستند.

درضلع جنوب شرقي حسينيه نيز تغييرات محسوسي در معماري و كاشي كاري ايجاد شده جائي كه اكنون مكاني بلا استفاده است. سابقا" راه ارتباطي به چشمه اي بوده كه وراي استفادة روزمره و سقاهاي مراسم سوگواري در ايام محرم، به عنوان آب شفا بخش از آن استفاده مي‌كردند[20](تصوير16) و (شماره2درنقشه6)

ورودي كنوني حسينيه به زينبيه سابقا" داراي ارسي بوده است كه قرينه آن در جنوب همين ضلع هنوز پابرجاست يا تبديل ارسي قبلي به ورودي كنوني، در مرمت هاي بعدي ، ورودي سابق را مسدود و ديواره چيني نموده‌اند. ازاره هاي آن نيز با كاشي تزئين شده است و اكنون پنجره اي است كه به فضايي بدون هيچ منطق معمارانه باز مي‌شود اين امر سبب شده تا حجابي كه سابقا" بيننده را پس از عبور از راهروي كوچك به زينبيه هدايت ميكرد از بين برود(تصويرشماره117) و ( شماره هاي 8و9 در نقشه 4)

زينبيه:

مهمترين تغييرات در طبقه فوقاني اين بخش صورت پذيرفته است بعنوان نمونه ارتباط ضلع جنوبي با شمالي سابقا" از طريق پلي كه در سمت شرق قرار داشته برقرار مي‌شده است كه اكنون با برداشتن اين پل ارتباط قطع شده است. عرض پل به اندازه سكوي قسمت پائيني بوده است[21]

(درنقشه شماره5) راه ارتباطي غلام گردش ها در ضلع شمالي قطع شده است دليل آن مسدود نمودن دهانه ارتباطي غلام گردش ها به كتابخانه در مرمت هاي اخير جهت جلوگيري از رانش بيشتر گنبد مي‌باشد، با برداشتن پل ارتباطي ضلع شرقي و همچنين مسدود شدن دهانه ارتباطي ضلع شمالي، ورودي سابق زينبيه از كوچه معاون الملك بلا استفاده مانده است و درب آنرا نيز مسدود كرده‌اند كه اكنون فضايي خالي و بدون كاربري در طبقه فوقاني در سمت شمال شرقي به وجود آمده است كه دسترسي به آن دشوار مي‌باشد.

همانند فضاهاي ديگر دراين مكان نيز تغييراتي در ترتيب نصب كاشي ها ايجاد شده كه مهمترين آنها در ضلع جنوبي مشهود ميباشد، زيرا دراين فضا كه روايت‌هاي عاشورا به ترتيب به نمايش در آمده اند ناپيوستگي ايجاد شده و دراين ضلع دو تابلو قراردارد كه از گل و بوته هاي نامنظم و كاشي هاي بهم ريخته تشكيل شده است بر حسب شواهد به دست آمده و همچنين كاشي هاي موجود در انبار، مكان فوق الذكر جاي دو تابلو به نام هاي حر و مسلم ميباشد(تصوير33)

تغيير ديگر در كاشي هاي زير گنبد است. اشعار محتشم كه در رديف فوقاني قراردارد بر روي كاشي هاي 20×20 اجرا شده است. اما اكنون آنها را با كاشي هاي 35×35 مرمت نموده اند. در مقرنسهاي زير گنبد نيز تغييراتي مشاهده مي‌شود.

عباسيه:

درعباسيه نيز تغييرات بسياري انجام گرفته است. اين تغييرات چه در شالوده و ساختار و چه در تزئينات چشمگير مي‌باشد.

درضلع جنوبي جايي كه اكنون كارگاه نجاري است و طبقه فوقاني آن درحال حاضر به موزه مردم شناسي تبديل گرديده است سابقا" زيرزميني قرارداشته است كه بخشي از آن قهوه خانه و بخش ديگر انبار كاشي ها بوده است كه پنجره هاي آن رو به حياط عباسيه باز مي‌شده است. راه ارتباطي با طبقه همكف از پله هايي بوده است كه در وسط دو ستون بزرگ قرار داشته اند (شماره4درنقشه6) (شماره13درنقشه4)

دراطاق جنوب غربي كه داراي ارسي بوده است نيز تغييراتي حاصل گشته و قبلا" اين اطاق يا زينبيه در ارتباط بوده كه اكنون راه ارتباطي آن قطع شده است(درنقشه5)

اين تغيير در ضلع شمالي محسوس تر است. زيرا به دليل رطوبت زياد اين ضلع به طور كامل تخريب و از نو ساخته شده است به همين دليل طاق نماهاي كاشي كاري شده جاي خود را به ديواره هاي ساده با كادر مربع مستطيل داده اند به تبع اين تغيير، كاشي ها نيز جابجا گشته اند چنانكه در عكس هاي قديمي مشاهده مي‌شود ديواره اين قسمت از طاق نماهاي مختلفي تشكيل مي‌شده است كه در طاق نماهاي مختلفي تشكيل مي‌شده است كه در طاق نماهاي اول و آخر آن بخشي از نقش برجسته هاي هخامنشي و ساساني استان فارسي و كرمانشاه به تصير كشيده شده اند(تصاويرشماره35و36) و (نقشه شماره8). در لچكي اين طاق نماها چهار فرشته از كاشي اجرا شده اند كه پرچم هاي «ياقمر بني هاشم» در دست دارنده دو نوع طاق نما دراين ضلع مشاهده مي‌شود. نوع اول با قوسي نيم دايره و نوع دوم با قوس شبدري اجرا گرديده است.

در طاق نماهايي كه قوس شبدري دارند تصوير پادشاهان از اولين پادشاه اسطوره اي ايران«كيومرث» تا آخرين پادشاه دوره معاون‌الملك (مجموعا109پادشاه) جاي داده شده است. در وسط اين طاق نماها طاقنمايي قرارداشته كه منبر چراغ بوده و لچكي آن با دو فرشته بزرگ از كاشي تزئين شده است (به طول 8متر و به عرض شش متر) كاشي اين لچكي اكنون همراه با كاشي‌هاي لچكي هاي ديگر اين ضلع در داخل انبارهاي تكيه موجود مي‌باشند و به دليل تغيير معماري، جايي براي نصب آنها موجود نميباشد(تصوير52و53)

پس از شرح جزئيات طاقنماهاي ضلع شمالي، طاق نماهايي را مورد بررسي قرار ميدهيم كه نقش برجسته هاي ساساني و هخامنشي را به تصير كشيده اند.

دركنجكاوي هاي اوليه محرز شد كاشيهاي لاجوردي نقش برجسته جابجا نصب شده اند و آنچه سبب راهنمايي نگارندگان شد نوشته هاي حاشيه تصاوير بود به عنوان مثال درهر سه تابلو كاشي هاي مشابه اي وجود دارند كه به روي آنها جمله «روميان در مجلس شاهپور ذوالكتاف» نوشته شده است. و درجاي ديگر تصوير شاهپور قراردارد كه نوشته كنار آن«برتخت نشستن شاهپور» را بيان مي‌نمايد.

ابتدا تصاوير با عكس هاي نقش برجسته هاي فارس و كرمانشاه كه دردسترس بود مقايسه گرديد ومشخص شد تصاوير تخت جمشيد، نقش برجسته هاي بيستون، طاق بستان، نقش هاي بيشاپور، نقش رجب و نقش رستم دركاشيهاي مذكور به تصوير كشيده شده اند اما تصاوير طراحي شده بركاشي ها با عكسهاي مورد مقايسه تفاوت‌ها دارد و گاه امكان بازسازي همه تصاوير براساس عكس‌هاي موجود وجود ندارد(تصاوير55و56و57)

دركنار كاشي ها گاه به اين جمله بر مي‌خوريم كه «دركتب تاريخي مذكور» يا «دركتب آثارالعجم» مذكور است درجستجوي كتابخانه اي براي يافتن كتابهايي كه اولين تصاوير را دارا ميباشند كتاب«آثارالعجم» فرصت الدوله شيرازي (تصاوير شماره 56و56و62) و همچنين كتاب «نامه خسروان» اثر جلال الدين ميرزا فرزند فتحعلي شاه به دست آمد كه دركتاب اولي تصاوير نقش برجسته ها تقريبا" به همان شكلي كه بر روي كاشي ها تصوير شده اند طراحي شده است و دركتاب دوم تصوير پادشاهي از اولين پادشاه اسطوره اي تا آخرين پادشاه ساساني طراحي شده كه منابع بسيار ارزشمندي در بازيافت كاشي ها به شكل اوليه به شمار مي‌روند.

براساس شواهد موجود در قسمت هاي فوقاني طاق نماها تصاوير بر تخت نشستن شاهپور ذوالكتاف و برتخت نشستن داريوش قرار گرفته اند.

البته درتصويري كه درسال 1337ه.ش ازيكي از طاق ها برداشته شده به نظر ميرسد كه كاشي ها نيز در آن زماني به دلايلي كه برما مجهول است جابجا نصب شده‌اند(تصوير 36و38)

اگر تصاوير را براساس عكس 1337 بازسازي به عنوان الگوي پيشنهادي ارائه شده است بدين معني كه تصاوير غير از تصوير بر تخت نشستن شاهپور و بر تخت نشستن داريوش بقيه به ترتيب طراحي در كتاب آثار العجم چيده شده اند[22] دراين بازسازي از 109كاشي سالم و 12كاشي نيمه استفاده شده است.(تصاوير39و40) هر ده كاشي سالم و 12 كاشي نيمه نيز به دليل تكرار ويا مشخص نشدن مكان آنها (دراين مقطع زماني) از دور خارج شده اند و 91كاشي در طرح طاق نماها جاي گرفته اند كه اكنون جاي 21كاشي سالم و 8كاشي نيمه، خالي مي‌باشد.

دراين جستجوي جداگانه اي كه در سطح شهر براي دستيابي به كاشي هاي مشابه كاشي هاي تكيه معاون الملك صورت گرفته بود دريافتيم كه تعدادي از اين كاشي ها در مغازه اي معروف به «كبابي صفا» قرار دارد كه 20كاشي از كاشي هاي برجسته موجود در آن متعلق به تكيه معاون الملك ميباشد كه ميتواند جايگزين كاشي هاي مفقود شده گردند(تصاوير60و61)

درپايان اعلام ميدارد طرح ارائه شده صرفا" جهت ملموس نمودن تغييرات و جابجايي دركاشي هاي تكيه معاون الملك ميباشد و به عنوان يكي از راه حل هاي دستيابي به شكل اوليه اين طاق نماها پيشنهاد ميشود. نه الگوي اجرايي براي مرمت طاق نماها، زيرا مسائل مطرح شده در كل مقاله در واقع سرآغازي براي پژوهش هاي دقيق تر و گسترده تر در تكيه مي‌باشد.

نتيجه گيري:

بدون ترديد اشتهار تكيه معاون الملك را بايد مرهون كاشي هاي زيبا و مضامين گوناگون و جالب آن دانست صدها كاشي با تصاويري در زمينه هاي تاريخي-مذهبي، اسطوره اي وتزئيني. جاذبة منحصر به فردي به اين بنا داده است. اما به دليل تغييرات ايجاد شده در بنا و تزئينات آن آنچه پس از بازديد در ذهن بيننده باقي مي‌ماند تنها تصوير تعدادي كاشي زيبا و رنگهاي مختلف است كه نمي‌تواند بيانگر ارزش هاي واقعي وتاريخي اين اثرگرانبها باشد. اگر كاشي ها به نحو منطقي دركنار هم قرار گيرند اطلاعات مفيدي از ويژگي هاي مردم شناسي ، تاريخي، اجتماعي و مذهبي صد سال پيش كرمانشاه را بيان مي‌نمايند.

حال باتوجه به دو بخش قبلي «بررسي وضع موجود بنا» و «بررسي وضع اصلي بنا» به دلايل تغييرات ايجاد شده مي‌پردازيم.

ازنقطه نظر معماري و همچنين« شيوه ساخت» مي‌توان گفت. اين بنا اساسا" فاقد ارزش هاي ويژه و برجسته معماري است كه علت آنرا مي‌توان در 2مورد زير جستجونمود:

1-نداشتن طرح كلي و يكارچه به علت گسترش بنا در مقاطع مختلف زماني و چند مرحله اي بودن ساخت آن.

2-عجله و شتاب در ساختن بنا.

1-همان طور كه در تاريخچه ساخت بنا نيز اشاره شد ابتدا چهار حوض حمام حسن خان جهت احداث حسينيه خريداري ميشود كه پس از اتمام آن بعلت كوچك بودن فضا در زمان برپايي مراسم سوگواري انديشه گسترش بنا شكل ميگيرد[23]. براي نيل به اين هدف خانه هاي مجاور حسينيه خريداري و سپس تخريب مي‌شوند. ابتدا زينبيه و سپس عباسيه ساخته شده و با حسينيه تشكيل بناي بزرگ تكيه معاون را مي‌دهند. ساخت چند مرحله اي تكيه موجب ميشود تا درابتدا طرحي كلي ويك دست براي ساخت يك بناي بزرگ طراحي نگردد واين خود محدوديت هايي را در رابطه با ارتباط دادن فضاها با يكديگر ايجاد مينمايد اما با اين وجود سعي سازندگان آن در رعايت اصول معماري سنتي را نميتوان از نظر دور داشت. تلاش در رعايت نظم هندسي، قرينه سازي و ارتباط فضاها با نكاتي كه بيان شد قابل تمجيد است.

2-عجله وشناب در ساخت بنا نيز يكي از ديگر موارد تأثير گذار در تغييرات بعدي معماري تكله ميباشد كه از دلايل اين شتاب ميتوان به آشفتگي سياسي-اجتماعي آن زمان وهمچنين رقابت و چشم وهم چشمي هايي كه جهت جذب دسته هاي عزادار بيشتر و به تبع آن احراز پشتوانه اجتماعي برتر بانيان تكيه نسبت به اشخاص وديكر تكاياي شهر اشاره نمود[24] عجله و شتاب باعث اشكالات و كاستي هاي عديده اي در ساختمان مذكور گرديده است. بدان گونه كه سازه بنا از استحكامي كه درخور و شايسته چنين بنايي است برخوردار نمي‌باشد. و در طول زمان متحمل فرسودگي وشكستگي هاي بي شماري شده است چنانكه در تغييرات بعدي اغلب سقف و ديوارها نوسازي شده اند. شتاب در ساخت باعث گرديده برخي از مسائل سازه اي از قبيل پيش بيني حد تحمل ديوارهاي باربر ومسسائل نظير آن فراموش گردد. در ساخت گنبد زينبيه چنين سهوي اتفاق افتاده است. زيرا در آغاز قصد براين بوده كه در پوشش خارجي گنبد از كاشي استفاده شود وتنها پس از اتمام ديوارها و تكميل گنبد داخلي، متوجه ميگردند كه ديوارها از ضخامت كافي و استحكام لازم برخوردار نيستند. به همين دليل به فكر پوشش دادن با ماده اي سبك تر مي‌افتند كه درآن زمان البته به غير از حلبي ماده ديگري دردسترس نبوده است لذا باتمام علاقه اي كه باني بنا به كاشي كاري داشته است و درعين حال كه گنبد بنا ميتوانسته اوج نمايشگري اين تزئينات باشد، لاجرم مجبور از استفاده از حلبي ميگردند.[25]

برخلاف معماري بنا بنظر ميرسد براي انجام تزئينات وقت و دقت بيشتري به كار رفته باشد زيرا پس از پوشش سقف ها عملا" ميتوانسته اند بدون تزئين نيز از تكيه استفاده نمايند نقاش و كاشي پز و استادكاران اين تزئينات ميتوانسته اند به طور مداوم و با تأني كار خود را ادامه دهند و تنها درهنگام اجراي مراسم، كار را متوقف نمايند. اگرچه در تزئينات توجه بيشتري به كار رفته است. اما عجله در ساخت بنا موجب فروريزي ديوارها شده چنان كه مجبور به نوسازي بسياري از آنها شده اند و طبعا" جهت انجام اين امر برداشتن كاشي ها اجتناب ناپذير بوده كه در نصب مجدد به دليل عدم شناخت كافي مرمتگران جابجايي هايي صورت گرفته كه اكنون به صورت يك آشفتگي كلي در كاشي ها نمود يافته است. ضلع شمالي عباسيه مثال خوبي از اين مرمت است.

بنابراين برخلاف اين انديشه كه عمليات مرمتي در تكيه معاون به سامان رسيده و نيازي به پژوهشي نميباشد شواهد و مدارك ارائه شده نشان داد كه براي بازسازي تكيه معاون آنچنانكه شايسته آن است در آغاز راهي قرارداريم كه طي نمودن آن چندان آسان هم نيست چرا كه دوران فترت و تغيير كاربردي بنا(يك دوره20ساله) تغييرات اساسي را در تكيه ايجاد نموده و بسياري از شواهد و كليدهاي راهنمايي كه ميتوانست ما را به سوي فرم اصلي بنا هدايت نمايد. از بين رفته است واكنون براي دستيابي به آن شواهد بايستي راه دشوارتري را پيمود. چنان كه قبلا" نيز بيان شده تغييرات سبب گسستگي ارتباط بيننده و اهداف سازنده بنا شده و براي نزديك كردن اين ارتباط بايستي تغييراتي در معماري و كاشي كاري كنوني تكيه داده شود. براي رسيدن به اين امر بايستي تحقيقات گستردة وسيعي در دو بخش پژوهش كتابخانه اي و ميداني انجام پذيرد.

دربخش ژوهش هاي ميداني موارد زير پيشنهاد ميگردد:

1- تهيه واسنادومدارك قديمي(عكس هاونقشه ها)كه درسطح شهر پراكنده‌اند.

2- مصاحبه با معمرين

3- بررسي كاشي هاي موجود درانبارهاي تكيه معاون و كاشي هاي پراكنده درشهر كه مشابهتي با كاشي هاي تكيه دارند.

4- بررسي كاشي هاي نصب شده وتطبيق آنها بر فرم معماري

5- نقشه برداري دقيق و برداشت مجدد از بنا.

تشكر و سپاس:

در راه انجام اين تحقيق از كمكهاي بي دريغ افراد زيادي بهره مند شديم كه سپاس خود را تقديمشان مي‌داريم. از جناب آقاي مرشد ابراهيم سجده پور به خاطر دراختيار نهادن اطلاعات مفيدي از فضاي قديم تكيه معاون، جناب آقاي محمد احمدي مرمتگر تجربي كاشي هاي تكله معاون الملك به دليل همراهي وهمكاري در بازشناسي برخي از كاشي ها ، از جناب آقاي شاهرخ رزمجو به خاطر كمك در شناسايي مكانهاي نقش ها و طرح هاي كتاب آثار العجم درتخت جمشيد، بويژه سپاسگزاري مي‌شود.

فهرست منابع:

1- آثارالعجم – تاريخ و جغرافياي مشروح بلاد و اماكن فارس – مسجد محمد نصير حسيني( فرصت الدوله) انتشارات يسلولي- فرهنگسرا چاپ زمستان 63

2- نامه خسروان-جلال الدين ميرزا فرزند فتحعلي شاه قاچار چاپ تهران1355

3- مقاله « پژوهشي بر بازشناسي بناو كاشي هاي تكيه معاون الملك» مليحه مهدي آبادي- ارائه شده در دومين كنگره تاريخ معماري و شهرسازي درايران.

4- مصاحبه با محمدخان معيني فرزند دوم معاون الملك.

[1] منظور از شواهد و عكس هاي قديمي، دانسته هاي مفسرين و احيانا" نقشه هاي قديمي ميباشد.

[2] تصوير قباله (سند خريد) شماره 1و2.

[3] مصاحبه با محمدخان معيني، فرزند دوم مرحوم حاج حسن خان معاون الملك- مصاحبه با حاج ابراهيم سجده پور ( مرشد كهنسال تكيه معاون) و آقاي صفر علي خاك رنگي(قهوه چي تكيه معاون الملك در زمان برپائي مراسم عزاداري)

[4] همان

[5] مصاحبه با محمدخان معيني

[6] همان

[7] تصوير سند هاي شماره 3 و 4

[8] مصاحبه با محمدخان معيني

[9] مصاحبه با محمد خان معيني

[10] صورتجلسه تحويل وتحول بين خانواده معيني و اداره فرهنگ و هنر (بايگاني ميراث فرهنگي كرمانشاه)

[11] درزير اين خبابان رودخانه آبشوران جريان دارد كه قبلا" روباز بوده است.

[12] تكيه در ديگري داشته است كه از كوچه معاون مستقيما" به طبقه فوقاني زينبيه باز مي‌شده است و مخصوص عبور زنان در زمان برپايي مراسم سوگواري بوده است اين در اكنون مسدود شده و درب چوبي آن نيز در كنار در اصلي جاي داده شده است كه به اطاق بليط فروشي باز مي‌شود.

[13] بنا بر توافق فيمابين خانواده معاون الملك و ميراث فرهنگي اين قسمت جهت برپايي كلاسهاي قرائت قرآن و مراسم سوگواري ائمه اطهار و اعياد مذهبي در اختيار خانواده مذكور قرار گرفته است.

[14] اشرف الواعظين روحاني و دوست معاون الملك است كه در ايام سوگواري حضرت سيدالشهداء به ذكر مصيبت مي‌پرداخته است.

[15] آزادكردن مسلمان از دست . . .(كلمه آخر خوانده نشد. احتمالا" شير؟

[16] مرحوم معاون ساعتي براي نصب بر بالاي برج مذكور داده بود كه پس از مرگ وي به ايران رسيد و هرگز نصب نگرديد(مصاحبه با آقاي محمد خان معيني)

[17] تصوير شماره1 و مصاحبه با معمرين شهر.

[18] مصاحبه با آقاي مرشد ابراهيم سجده پور ، آقاي محمد معيني و آقاي حسين الوند منش.

[20] مصاحبه با آقاي مرشد ابراهيم سجده پور

[21] مصاحبه با آقاي مرشد ابراهيم سجده پور آقاي محمدخان معيني و حسين الوند منش، لازم به ذكر با دقت در شواهد موجود معماري كنوني صدق اين گفته ها تأييد مي‌شود.

[22] تصاوير شماره 41و23 از آثار العجم فرصت الدوله شيرازي

[23] درنخستين مراسمي كه درتكيه انجام پذيرفته بود، دسته هاي سينه زني محلات ديگر بعنوان افتتاحيه دعوت شده بودند و بعلت جمعيت زياد بخش بزرگي از مدوعين بيرون تكيه مي‌مانند و البته اين مسأله چندان خوشايند باني تكيه نبوده است(مصاحبه با آقاي مرشد ابراهيم سجده پور).

[24] بايد توجه داشت كه سابقا" هرمحله اي مخصوص به خود داشته كه بزرگي و باشكوه بودن آن باعث افتخار و آبروي محله بوده است. رقابت بين دسته هاي سينه زني محلات برزه دماغ، چنائي و فيض آباد هنوز درالواه معمرين شهرجاري است.

[25] مصاحبه با آقاي محمد معيني و مرشد ابراهيم سجده پور

تغييرات در معماري و تزئينات تكيه معاون الملك كرمانشاه

مطالب مشابه :

تغييرات در معماري و تزئينات تكيه معاون الملك كرمانشاه

مطالعه وبررسي ايلات وعشاير (گروههاي انساني كوچ رو ) ايل قشقايي1

تکیه زاغرم

خانه بروجردیها

نگاهي به آداب و رسوم مردم آيسك در محرم

شش مورد از نمادهايي كه در سوگواري حادثه عاشورا جلوه كرده اند

تاریخچه علم و علامت کشی در محرم

تجزيه و تحليل نماي اصلي خانه بروجردي ها

آداب و رسوم محرم در آیسک

تصاویر شام غریبان، گالری عکس های شب شام غریبان و عزاداری بر سرور آزادگان حسین (ع) در قم