کتیبه های مسجد جامع گرگان

موضوع : خطوط و کتیبه های اسلامی موضوع تحقیق : بررسی خطوط و کتیبه های مسجد جامع گرگان استاد راهنما : جناب آقای محمدعلی شیوانسب موسسه آموزش عالی گلستان نیمسال تحصیلی 86-1385 دانشجویان باستان شناسی : ملیحه خاتمی – اعظم همتیان

فهرست : -پیشگفتار -اهمیت مساجد -اهمیت کتیبه ها -تقسیم بندی سنگ نوشته ها -نقش تاریخی سنگ نوشته ها -نوع خط روی کتیبه ها -مسجد جامع گرگان -تاریخچه منبت کاری -سابقه هنر منبت کاری تیموریان – صفویان و افشاریان -منبر و کتیبه های آن -درب و چهارچوب آن -کتیبه ایوان های مسجد -مناره -مناره مسجد جامع -سنگ فرمانها و ترجمه آنها -سخن آخر -منبع و مآخذ پیش گفتار : با ورود اسلام به ایران ، مساجد به عنوان مهمترین پایگاه دینی و عبادی بنا شدند که بعدها علاوه بر جنبه دینی و مذهبی – فرهنگی – سیاسی و ... هم داشت. در شهرهای بزرگ و مهم با توجه به اهمیت مساجد ، مساجد جامع شکل گرفتند که در واقع نقطه عطف هر شهری در کنار بناهای دیگر محسوب می شدند و دیگر بناها در کنار آنها شکل می گرفت . وجود آنها در واقع دو دلیل عمده داشت یکی اهمیت جلوه دادن نماز جمعه به عنوان یک امر مقدس دینی و دیگری جنبه سیاسی آن بوده است که مسائل روز توسط امامت جمعه در آنجا مطرح میشده است . به همین سبب مساجد جایگاه مناسبی بوده اند برای انواع مختلفی از تزئینات . به همین سبب مساجد شامل بیشترین تزئینات چه از نظر طرح و نقش و چه از لحاظ خطوط و کتیبه شده اندما در اینجا سعی کرده ایم ابتدا به اهمیت مساجد و خود مسجد جامع گرگان که موضوع اصلی تحقیق ماست بپردازیم تا به هدف اصلی ، که پژوهش بر روی خطوط و کتیبه های موجود در مسجد جامع و دلیل اهمیت آنها برسیم . ما می خواهیم روی تک تک کتیبه ها ( چه سنگی و چه چوبی ) از نظر نوع خط ، اطلاعات نوشتاری کتیبه ، قدمت کتیبه و ... بحث کنیم تا خوانندگان را به اهمیت کتیبه ها و جایگاه ویژه آنها پی ببرند . البته از نظریات استادان و محققینی که در این مورد بررسی و پژوهش انجام داده اند کمک گرفتیم . امید است توانسته باشیم آنچه را که مدنظر خوانندگان گرامی است ادا کرده باشیم . در نهایت از توجه و راهنمایی استاد خطوط و کتیبه های اسلامی ، جناب آقای محمد علی شیوانسب سپاسگزاریم که ما را بر آن داشت تا دقیق تر و موشکافانه تر کتیبه ها را مورد نقد و بررسی قرار دهیم . دانشجویان باستان شناسی ملیحه خاتمی اعظم همتیان
مسجد جامع گرگان
این مسجد در بافت قدیمی شهر و در محله ( بازار ) قدیمی نعلبندان در زمینی به سماحت 1606 مترمربع واقع شده است . مقدسی مولف کتاب احسن التقاسیم در سال 375 هجری قمری می نویسد . در مسجد جامع استرآباد را دیدم که در بازار شهر واقع شده و نهری از جلوی آن میگذرد . الهی صاحب کتاب تاریخ جرجان می نویسد علی بن احمد بوکرد استرآبادی ( سال 333 هجری قمری) نقل کرده است که محمد بن خالد حنظلی رازی مسجد جامع استرآباد را بنا کرده و خودش در همانجا خفته را بازگو می کرد .در 18 تیرماه 1311 خورشیدی ( بیش از نیم قرن پیش ) به شماره 181 ثبت آثار ملی کشور گردیده است . اهمیت این بنا را شاید بتوان گفت پنجمین بنای شاخصی است که در محدوده فعلی استان بعد از شهر باستانی جرجان – تورنگ تپه – برج گنبد قابوس و برج رادکان است مشکوتی درباره مسجد جامع می نویسد بنای اصلی این جامع متعلق به دوران سلجوقیان بوده است . از آثار دوره سلجوقی در حال حاضر فقط مناره آجری که دارای کتیبه ای به خط کوفی است باقی مانده است .

اهمیت کتیبه ها کتیبه ها به طور اهم و سنگ نوشته ها به طور اخص همچون کتابی سنگی و اسنادی غیرقابل تردید تاریخ زنده و گویای هر قلمرو سرزمینی است . که مستقیماً و بدون واسطه از بانی به ما رسیده است و پس از گذشت سالیان سال همچنان باقی است . می توان مدعی بود قدمت و کارآیی سنگ نوشته ها به عنوان انتقال دهنده زمینه های هنری و تاریخی از عوامل مشابه خود زیادتر است . (1) 1- حصار نوی ، علیرضا – بررسی و ساماندهی کتیبه های سنگی و چوبی مسجد جامع گرگان – مدیریت میراث فرهنگی – صفحه 3 سنگ نوشته ها به دو دسته کلی تقسیم می شوند 1- سنگ فرمان که این سنگ نوشته ها از سوی حاکم و فرمانروا ( شاه و سلطان وقت – حاکم و والیان مناطق ) حکمی را صادر می کردند ، نقر می شدند . مضامین بیشتر حکم ها ایجاد ثبات و آرامش منطقه پس از یک ناامنی – گسترش و توسعه مناطق – احداث بناهای عام المنفعه و تعیین میزان خراج یا مالیات سالانه یا معاف نمودن مالیات و ... 2- سنگ وقف : در این گونه کتیبه ها از طرف اشخاصی مقداری از زمین ، خانه و ... برای مسجد وقف می کردند که درآمد حاصله صرف تعمیرات ، تهیه فرش ، تهیه سوخت و روشنایی هزینه می شده است .(1) 1- حصار نوی ، همان پژوهش – ص 5

نقش تاریخی و اجتماعی سنگ نوشته ها سنگ نوشته ها در انتقال دستورات دیوانی و احکام و سایر امور اجرایی و اطلاعاتی به مردم نقش اصلی داشته است . از این کتیبه ها اطلاعات متفرق و تازه بدست می آید . مانند اینکه با نام اشخاص و زمان حیات آنها ، نام سلاطین و حکمرانانی چند آشنا می شویم . به اعتقادات و مفاهیم دینی و باورهای اجتماعی و اصطلاحات و لغات زمان کتیبه آگاهی می یابیم . کاتبان مجهول الاثر را می شناسیم و در سنگ هایی که تاریخ دارند از نام شاعران تازه ای باخبر می شویم چه بسا به نکته های اجتماعی و دیوانی در کتیبه های موقوفات و سنگ های معافیت از خراج و مالیات بر می خوریم که در کتابها و متون تاریخی ضبط شده نیستند و اصل کاغذها و وقف نامه ها و فرمانها از میان رفته است .

اسمهای جغرافیایی محلی و نامهای محلات و کوچه ها و قنوات شهری از میان رفته را بدست می آوریم و نیز از تغییرات و تقسیمات جغرافیایی مطلع می گردیم .بسیاری از اصطلاحات مربوط به مقیاس گردش آب و مساحت زمین در این کتیبه ها مندرج است که در جای دیگری نیست . شاید یکی از عوامل حفظ و نگهداری این کتیبه ها علاوه برجنس کتیبه ها ، در پایان اکثر کتیبه ها نفرین و لعنت بر کسی شده است که کتیبه را نابود و یا تغییر دهد ، آمده است که ممکن است به لحاظ روانی موثر بر حفظ کتیبه ها باشد . (1) 1- حصار نوی ، همان پژوهش – ص 3 و 4

نوع خط استفاده شده روی کتیبه ها خط نویسی روی سنگ نوشته ها از دیرباز اهمیت خاصی داشته است و می توان گفت که کتیبه ها و بویژه سنگ نوشته ها از جمله زیباترین و گویاترین تابلوهای خط قدیمی هستند که امروزه در دسترس ماست . خطوط معمول و مورداستفاده در نگارش کتیبه های چوبی و سنگی مسجد جامع عبارتند از : خط ثلث ، نسخ ، نستعلیق، محقق . (1) 1- حصار نوی ، همان پژوهش – ص 4

مسجد جامع گرگان این مسجد در بافت قدیمی شهر و در محله ( بازار ) قدیمی نعلبندان در زمینی به سماحت 1606 مترمربع واقع شده است . مقدسی مولف کتاب احسن التقاسیم در سال 375 هجری قمری می نویسد . در مسجد جامع استرآباد را دیدم که در بازار شهر واقع شده و نهری از جلوی آن میگذرد . الهی صاحب کتاب تاریخ جرجان می نویسد علی بن احمد بوکرد استرآبادی ( سال 333 هجری قمری) نقل کرده است که محمد بن خالد حنظلی رازی مسجد جامع استرآباد را بنا کرده و خودش در همانجا خفته را بازگو می کرد .در 18 تیرماه 1311 خورشیدی ( بیش از نیم قرن پیش ) به شماره 181 ثبت آثار ملی کشور گردیده است . اهمیت این بنا را شاید بتوان گفت پنجمین بنای شاخصی است که در محدوده فعلی استان بعد از شهر باستانی جرجان – تورنگ تپه – برج گنبد قابوس و برج رادکان است مشکوتی درباره مسجد جامع می نویسد بنای اصلی این جامع متعلق به دوران سلجوقیان بوده است . از آثار دوره سلجوقی در حال حاضر فقط مناره آجری که دارای کتیبه ای به خط کوفی است باقی مانده است .

منبر چوبی مسجد مورخ سال 859 هجری قمری و محراب آن دارای تاریخ 1108 هجری قمری است . در داخل مسجد فرمانهای تاریخی متعددی که در روی سنگ نقر شده نصب می باشد . قدیمی ترین آنها 862 هجری قمری و آخرین تاریخ فرمان سال 1219 هجری قمری است . در قاب بالای منبر کتیبه ای به خط ثلث حکاکی شده است . در این کتیبه نام ابوالقاسم بابر بهادر که از امرای تیموری است خوانده می شود . این مسجد چندین چندین بار مرمت گردیده است . از جمله در زمان شاه عباس اول ( 996-1039 هجری قمری ) و شاه عباس دوم ( 1052-1077 هجری قمری ) در برخی متون تاریخی ذکر شده است که مسجد جامع به مسلمانان اهل سنت تعلق داشته که در این خصوص محمدحسن خان اعتمادالسلطنه می نویسد : بنای مسجد در سنه 814 ساخته شده ولی بانی آن معلوم نیست . از بعضی از معمرین استرآباد چنین شنیده شده که بانی مسجد از اهل سنت و از تراکمه معروف به طایفه امیر ( ایمر ) بوده است

محراب مسجد که گنبد نسبتاً بلندی بر بالای آن قرار دارد به سمت مشرق است که براین اساس

عده ای معتقدند که احتمالاً این مسجد برای مسلمانان سنی مذهب بنا گردیده است . در این زمان دو نفر مجتهد در این مسجد امامت می نمایند یکی جناب آقای سیدمصطفی و دیگری برادر آقای شیخ . حیاط مسجد به شکل چهار ایوانی است . داخل بنای مسجد متعلق به دوره سلجوقی است . از جمله مناره قدیمی که به سبک معماری سلجوقی ساخته شده است . بعد ها در این مسجد در دوره های تیموری – صفویه – افشاریه تعمیرات کلی انجام شده است . در زلزله شدید روز 17 فروردین 1323 قسمتی از مسجد تخریب و سپس بازسازی گردید ولی مناره سالم باقی ماند. این مناره دارای کتیبه کوفی آجری می باشد و یادآور مناره ها در نقاط مختلف ایران از جمله در تار میخانه دامغانه ( 417-420 هجری ) – مسجد جامع سمنان ( 420-446 هجری ) مسجد میدان ساوه ( 453 ) هجری–مسجد جامع کاشان (446 هجری و چهل دختران) اصفهان _ 501 هجری ) است . در ایوان غربی مسجد جامع سنگ فرمانهایی منصوب است که تعدادی از آنها فرامین حکام و پادشاهان زمان در ارتباط با شهر استرآباد است .

کتیبه های مسجد جامع گرگان

مطالب مشابه :

دسترسی سریع به سیستم جامع گلستان

ltms سامانه ی جامع مدیریت آموزش ویادگیری فرهنگیان(ضمن خدمت)ltms

سایت دانشگاههای پیام نور وسایر دانشگاهها

سلام چرا سیستم جامع گلستان بالا نمیاد، مشکلی پیش اومده؟

صفحه سفید مرگ سیستم جامع گلستان!

لیست آدرس وب دانشگاهها و مراکز آموزش عالی ایران

حذف مشروطی های معدل ترمی زیر ۱۲ از سایت گلستان دانشگاه پیام نور !!!!

کتیبه های مسجد جامع گرگان

پاسخ به درخواست راهنمایی جهت دسترسی به سامانه آموزش دانشگاه فرهنگیان

اطلاعیه مهم در مورد معرفي‌شدگان‌ چندبرابرظرفيت نيمه ‌متمركز تربيت بدني و علوم ورزشي