خانه مهربان گودرز (مستر وای)

خانه «مستر وای» در حدود 120 سال قدمت دارد (1) ۞؛ و لذا خانه ای قاجاری محسوب می شود. این خانه به فردی به نام «مهربان گودرز» تعلق داشته است. او مدت ها در «بمبئی» ساکن و در آنجا به مستر وای (2) ۞ مشهور بوده است. این بنا را در حدود سال 1357 ه.ش.، «حاج علی اکبر خدمی» به خواست «اداره باستان شناسی» مرمت کرد؛ لیکن چون بخش هایی از آن کاملاً تخریب شده بود، بازسازی بر پایه اصول قرینه سازی و گاه با حدس و گمان صورت گرفت. بر طبق تحقیقات اخیر، این خانه به تازگی تخریب شده و به همین علت، فقط تصاویر قدیمی آن در اینجا آمده است.

بستر بنا مستطیل کشیده ای است در جهت شمال به جنوب که به گوشه جنوب غربی آن، بخش کوچکی منضم است. بنا نیز همه سطح بستر را فرا گرفته است.

خانه دو حیاط اصلی دارد. حیاط بزرگ در میانه بخش اصلی زمین واقع است و حیاط کوچک در میانه بخش انضمامی. غالب فضا های اطراف حیاط اصلی، یک طبقه است؛ اما حیاط کوچک، بدون احتساب گودال باغچه (3) ۞ آن، با بنایی دو طبقه احاطه شده است. به جز این دو حیاط، دو حیاط بسیار کوچک نیز در شمال مجموعه قرار دارد.

ورودی اصلی خانه در میانه جبهه شمالی قرار دارد و از سردر (4) ۞ و هشتی (5) ۞ و دالان (6) ۞ تشکیل شده است. دیگر ورودی خانه، با یک راهرو (7) ۞، در جنوب ضلع شرقی، مستقیماً به گوشه حیاط اصلی مرتبط است. احتمالاً این ورودی در طرح اولیه خانه نبوده و بعداً احداث شده است. در مرکز حیاط دوم خانه، حیاط گود نشسته کوچکی قرار دارد که فضای باز (8) ۞ را به سطح زیرزمین رسانده است. فضا های جبهه غربی این حیاط در زیرزمین، به توسط دری، به بیرون خانه مرتبط اند؛ و به این ترتیب، بنا ورودی سومی نیز پیدا کرده است.

قاعده حیاط اصلی، به تبعیت از شکل بستر بنا، مستطیلی بلند و کشیده است. فضا ها در جبهه های شمال و جنوب عمیق است و در جبهه های شرق و غرب، کم عمق. در انتظام فضا های دو جبهه شرقی و غربی، به خلاف معمول، فضا های ارتباطی یا راهرو ها، در مرکز، استقرار یافته اند و فضا های اصلی، چون پنج دری ها (9) ۞ یا ایوانچه ها (10) ۞، در دو طرف راهرو ها نشسته اند. در مرکز جبهه جنوبی، تالار (11) ۞ بزرگ چلیپا شکلی (12) ۞ که طول آن برابر عرض حیاط است، با بادگیری (13) ۞ مرتفع قرار گرفته که راه رسیدن به آن، راهرو های طرفین است. جبهه شمالی، متقارن با جبهه جنوبی است و فقط به جای تالار، پنج دری در میانه آن قرار گرفته است. راهرو های جبهه شمالی، علاوه بر آنکه به پنج دری راه دارند، به هشتی و حیاط های کوچک شمالی نیز مربوط اند. حیاط های شمالی، خود کانون هایی برای دیگر عرصه های بنا شده اند؛ عرصه هایی کاملاً جدا و مستقل از حیاط اصلی.

دو نمای شمالی و جنوبی حیاط اصلی، کاملاً مشابه هم اند و همچنین دو نمای شرقی و غربی، در ترکیب کلی و نیز اغلب اجزای خود، مشابه و متقارن اند؛ لیکن در پس نما های همانند، ضرورتاً فضا هایی مشابه با ترکیب فضایی یکسان نیست. بنابراین باید گفت که در نظر سازندگان چنین بنا های، اصل توازن و تقارن، چهره داخل حیاط یا نما ها در چشم بیننده بوده است.

از دیگر نکات قابل توجه در حیاط اصلی، فقدان ایوان (14) ۞ یا رواق (15) ۞ یا کلاً فضای نیم باز قابل اعتنایی در نقطه ای مهم از آن است؛ گو اینکه احتمال دارد تالار خانه قبلاً ایوانی بزرگ و عمیق بوده باشد. در هر حال، در وضع کنونی، حیاط اصلی، کاملاً در تسلط و حصار فضا های بسته است.

نما های پنج دری های دور حیاط اصلی، کاملاً شبیه یکدیگر اند. راهرو ها نیز نما هایی مشابه دارند. بدین ترتیب، طرح نما های حیاط اصلی، تماماً ترکیبی از قاب های (16) ۞ راهرو ها و پنجره های پنج دری هاست؛ فقط در جبهه شرقی این حیاط، ایوانچه ای، جانشین یکی از پنج دری ها شده است.

نکته دیگر در طرح بنا، قرارگیری دو راهروی همسان که هر یک متعلق به جبهه ای است در کنج های حیاط اصلی است. به این ترتیب، نما های چهار سمت حیاط اصلی با عناصری مشابه خاتمه می یابد که نما های همجوار را به یکدیگر می پیوندد.

حیاط دوم در عین ارتباط با حیاط اصلی، ورودی مجزایی دارد؛ و به همین علت، بخشی مستقل از خانه به حساب می آید. این حیاط، گودال باغچه و فضا های بسته ای دارد که به ارتفاع دو طبقه در اطراف سطح فوقانی آن قرار گرفته اند. رواق گرداگرد گودال باغچه، حد واسط فضا های بسته و حیاط است. به نظر می آید که این فضا های بسته خدماتی باشند؛ اما فضا های طبقات بالا، مهمتر اند و نما هایی پرکار تر دارند. به این ترتیب، گودال باغچه، عرصه ای با فضا ها و فعالیت های متفاوت در دل حیاط بالایی به وجود آورده است، بدون اینکه پیوند فضا های گوناگون این بخش خانه، گسسته شود.

دیگر عرصه های مستقل خانه، دو حیاط کوچک جبهه شمالی است. فضا های اطراف حیاط غربی، محدود و ظاهراً خدماتی است؛ اما حیاط شرقی، مفصل تر است و در چهار سمت آن، فضا های نیم باز قرار دارد. در نتیجه، اگرچه این حیاط، کوچک است، اما بزرگتر از آنچه هست به نظر می رسد. در پس ایوان جبهه شمالی حیاط شرقی، سه دری ای (17) ۞ واقع است که دری نیز به هشتی دارد. دو اتاق هم در دو سوی ایوان جنوبی این حیاط هست. همچنین در انتهای این ایوان، دری به راهروی گوشه حیاط اصلی باز شده است. در نتیجه، این بخش، هم مستقل از حیاط اصلی است و هم مرتبط با آن. تعدادی از فضا های این بخش خانه در طبقه دوم قرار گرفته است. ایوان جبهه جنوبی، گویی خود را تا دو طبقه بالا کشیده و بدین گونه در میان فضا های طبقه دوم نیز قرار گرفته است؛ چنان که فضا های بسته طبقه دوم، چون گوشوار هایی (18) ۞ آن را در بر گرفته اند. این فضا ها هم به حیاط کوچک مقابل خود و بام اطراف آن می نگرند و هم از فراز بام، به حیاط اصلی خانه، چشم دوخته اند.

بخش اعظم زیرزمین خانه، در بخش جنوب غربی آن، یعنی در اطراف گودال باغچه، واقع است و پاره های دیگر از آن در اطراف حیاط. در میان آنها، سردابی (19) ۞ که در جبهه جنوبی خانه، یعنی در زیر تالار قرار دارد، بزرگ ترین و مهم ترین فضا است.

به تبعیت از شکل حیاط، حوض آبی طویل، چون نهر آب، در محور شمالی به جنوبی حیاط قرار گرفته است و باغچه هایی کشیده با ردیفی از گیاهان مختلف، آن را در میان گرفته اند. جهت گیری حوض و باغچه ها، جبهه شمال و جنوب را، جبهه های اصلی می نمایاند و به پنج دری شمالی و تالار جنوبی، اعتبار بیشتری می بخشد.

2- Mehraban Goodarz (Mr. Wye)`s house ۩

The house is approximately 120 years old (20) ۞ and therefore a Qajar house. It formerly belonged to «Mehraban Goodarz», who long resided in «Bombay», where he had become known as «Mr. Wye». About 1978 A.D. the building underwent a one-year-long restoration by the «Archaeological Office», under the supervision of «Haj AliAkbar Khadami». But, as parts of the original building had disappeared entirely, the reconstruction was done by symmetry and with occasional uncertainties. According to recent research, this house has now been demolished and, thus, only old photographs of it are reproduced here.

The perimeter of the house forms as elongated rectangles oriented along a north-south axis with a small appended part on its southwestern corner, and the mass of the house covers the entire perimeter.

The house has two courtyards. The larger courtyard is locates at the center of the main part of the land and the other lies at the center of the appended part. Most of the build areas surrounding the main courtyard, disregarding its sunken garden, is surrounded by two-story-high build areas. Besides these courtyards, two other, very small courtyards are located north of the building.

The main entrance of the house is located at center of its northern side and consists of a portico, a vestibule and corridor. The other entrance, located at the southern end of the eastern side of the house, comprises a corridor which leads directly to the corner of the main courtyard. This entrance probably did not exist in the original design of the house and was created at a later date. At the center of the second courtyard, there is a small sunken yard which joins the open space to the basement level. The built areas on the western side of this courtyard are connected on the basement floor to exterior of the house and thus the house has a third entrance as well.

Following the proportions of the plot of land, the base of the main courtyard is an elongated rectangle. The built areas on its northern and southern sides are deep and those on the eastern and western sides shallow. In the layout of the build areas on the eastern and western sides, usually, the connecting spaces or corridors are centrally located and the main spaces, such as panjdaris (21) ۞ or eivanchehs (22) ۞, sit on either side of the corridors. At the center of the southern side, there is a large cross-shaped reception hall whose length is equal to the width of the courtyard and which is topped by tall badgir (23) ۞ and accessible through its flanking antechambers. The facade of the northern side is symmetrical with the southern facade, with the only difference that its center is occupied by panjdari instead of a reception hall. The corridors on this side, besides having access to the panjdari, are also connected to the vestibule and the small yards of the northern side of the house. The northern courtyards themselves constitute focal points for the other areas of the house; areas which are entirely separate and independent from the main courtyard.

As mentioned, the northern and southern facades of the courtyard are quite similar, and so are the eastern and western facades, most elements of which are identical and symmetrical. Yet, behind these similar facades, analogous spaces and spatial layouts do not necessarily exist. It must therefore be said that, in the view of the builders of this type of building, the main consideration was the balance and symmetry of the courtyard`s appearance and facades.

Another striking point in the main courtyard is the absence of any eivans (24) ۞, colonnades or notable semi-open spaces in its prominent places, although it is possible that the reception hall was formerly a large and deep eivan which was later transformed into a closed space because of modifications made in the house. At any rate, in its present situation, the main courtyard is entirely dominated and encircled by closed spaces.

The facades of the panjdaris surrounding the courtyard are identical and those of the corridors are quite similar. The only exception is the eivancheh on the eastern side, which has replaced one of the panjdaris. If we disregard this case, all the courtyard`s facades are combinations of corridor frames and panjdari facades, and of course, supposing that a panjdari formerly occupied the place of the eivancheh, the composition of the courtyard facades would have been complete and the rule in question would have applied in all cases.

Another notable point in the design is the location of two identical corridors, that each is belonging to one side, at the corners of the courtyard. Thus, the facades of all four sides of the courtyard end with identical elements joining their adjoining facades.

Besides being connected to the main courtyard, the second courtyard has a separate entrance and therefore, constitutes an independent part of the house. This courtyard contains a sunken garden and two-story-high closed spaces surrounding its upper area. The colonnade surrounding the sunken garden is the intermediary element between the closed spaces and the courtyard. These closed spaces appear to be the service quarters of the house, but the spaces of the upper floors are more important and have more sophisticated facades. Thus, the existence of the sunken garden at the center of the courtyard has created an area with different spaces and activities amid the upper courtyard without upsetting the unity of the various spaces of this part of the house.

Other independent areas in the house are the two small courtyards on its northern side. Therefore, the spaces around the western courtyard are limited and appear to be service area, whereas the eastern courtyard is more elaborate and surrounded by semi-open spaces. Consequently, although this courtyard constitutes a small open space, it appears larger. Behind the eivan of the eastern courtyard`s northern side, there is a sehdari (25) ۞ which also has a door opening on the vestibule and two rooms flanking its southern eivan. Also, at the end of this eivan, a door opens on the corridor at the corner of the main courtyard. As a result, this part can be considered both independent from the main courtyard and connected to it. Some of the spaces of this part of the house are located on the second floor and on the rooftop. The eivan of the southern side rises to a height of two stories and thus has a presence amid the spaces of the second floor, so that the closed spaces of the second floor flank it in the manner of adjoining rooms. On one side, these spaces overlook the small courtyard facing them, and on the other, they have a glimpse of the main courtyard from atop the roof.

The major part of the basement is located on the southwestern side of the house, around the sunken garden, while its other parts are scattered around the main courtyard. Among these, a sardab (26) ۞ located on the southern side, under the reception hall, is the largest and most important.

Following the shape of the courtyard, an elongated stream-like pool runs along the north-south axis of the courtyard and is flanked, as in a garden, by similarly elongated flower beds. The orientation of the pool and flower beds along the courtyard makes the northern and southern sides of the house appear as its main sides and gives added distinction to the northern panjdari and southern reception hall.