گچ و گچبری

گچ و گچبری:

تاریخچه:

قبل از اسلام:شامل دوره های مختلفی است که در تکامل این هنر در قرون بعدی تاثیر بسزایی دارد، از 2000 سال پیش ایرانیان انواع تزیینات گچ را به کار برده و به تکمیل آن کوشیده اند
هخامنشیان: در تخت جمشید بعضی از ستونهای داخلی کاخها را نخست گچ کاری و سپس با رنگهای آبی و سفید و سرخ نقاشی کرده اند.
پارتها: با ادغام عناصر یونانی و ایرانی معماری پارتی به پیشرفت اشکال معماری کمک شایانی کرده است میتوان گفت تزئینات گچبری در ایران از زمان پارتها شروع ودر دوره ساسانی به اوج خود رسید.از نمونه گچبری دوره پارتیان (قصر آشور)به صورت تزئین نمای قصر با نقوش گیاهی و هندسی به کار رفته است ،همچنین در اوروک تزئینات گچبری که به شکل اشکال گیاهی ،هندسی و ستاره نمایان است از هنر یونان گرفته شده است. پیکر سازی با مواد گچی در ایران با دوره ی پارتیان ظاهر میگردد گچ بنا به خاصیت سخت شدنش بر گل پخته مزیت دارد واین نشان میدهد که چرا ایرانیان در هزاره دوم برای ملات تاقهای آجری خود از آن استفاده کرده اند. در دوره پارتها نقاشی با گچبری آمیخته و قواعد خاص خود را به آن تحمیل کرده است: نقوش بدست آمده به شکل قلّاب دوزی در آمده و شکلهای هندسی پیوسته تکرار میشوند
اشکانیان:به منظور محفوظ ماندن دیوار های خشتی از رطوبت سفید کاری با گچ رواج یافت که خود نیز نوعی تزیین محسوب می شد و از زشتی دیوارهای خشتی می کاست.
ساسانیان:دیوارهای آجری ابنیه ساسانی با ضخامت زیاد گچ اندود شده و از خصوصیات تزئین آنها نقش های برجسته بزرگ بود که گذشته از طرحهای گلدار شامل تصاویر حیوانی و انسانی نیز می شد. در مقبره هایی که نزدیک زیگورات چغازنبیل قرار دارند،دیوارهای داخل مقبره ها را با اندود گچ سفید کرده اند ،همچنین تعداد زیادی پلاکهای تزئینی و حلقه هایی از گچ بدست آمده که دارای نقوش و طرحهای هندسی هستند،در دوره ساسانیان نمونه به کمال رسیده ای از آثار گچبری ارائه شده اند(تیسفون و بیشاپور)موضوع آنها طرحهای گیاهی و ساقه و برگ مو خوشه انگور میباشد.،کاخهای ساسانیان اغلب با سنگ و گچ ساخته میشد ولی آنها را با گچبری عالی،موزاییک ،نقاشی و ایجاد نقوش برجسته زینت میدادند.هنر گچبری در این دوران دیوار را در تصرف خود میگیرد ولی هیچگاه به آن متعلق نمیگردد. در تزیینات گچبری ساسانی طرح های هندسی و گلسازی بیش از شکل های هندسی دیگر وجود دارد،نقش ها و طرحهای روی آثار هنری قبل از تاریخ ودوران آغاز تاریخ حالت غیرطبیعی داشتند و موتیفهای ابتدایی طرح هایی در ردیف زیگزاگ یا خطوط موازی یا متحدالمرکز بوده است.این طرح ها در هر یک از دوره های تاریخی شکل و حالت مخصوص به خود گرفته در دوره ساسانیان هنرمندان سعی کرده اند تا تزئینات با حالت طبیعی خود ظاهر شوند یعنی اگر شاخ و برگ درختی و یا نقش حیوان یا انسان مورد توجه بوده است به همان ترکیب رئالیستی و واقعی خود نقش گردد،در نتیجه طرحهای اصلی در این دوره دسته جات گیاهی و انسانی در هنر گچبری بوده است،نقوش هندسی دوره ساسانیان از خطوط مستقیم و شکسته در حالات مختلف به چشم میخورد و غالبا در حاشیه متن گچبری به کار رفته اند. از نقش صلیب شکسته که اغلب به طور مجزا و منفرد یا با ترکیباتی از گلهای لوتوس درآمیخته استفاده شده است در طرحهای گچبری این دوره اشکال مربع و مستطیل شکل به عنوان قاب گچبری استفاده شده ودر حالی که حاشیه را در بر دارد فراوان به چشم میخورد، اینگونه طرح ها در آثار طاق کسرا وجود دارد.در طرح های این دوره قطعاتی از گچبری دارای طرحهای گیاهی با نقوش استیلیزه (غیرطبیعی)به طور فراوان موجود میباشد،ازجمله این طرحها در شهر تیسفون بدست آمده است،نقوش این دوره شامل گل لوتوس،نیلوفر،بلوت،ذرت،میو ه انگور،نقش شبیه برگ انجیر و نخل و نقوش کنگره ای است.در آثار گچبری دوره ساسانیان از نقش انسان بسیار کم و نادر استفاده شده است و آنچه که وجود دارد الهامی از حجاری و سنگ تراشی بوده است از جمله (نیم تنه اردشیر دوم).نقش انسان و حیوان و نقوش اساطیری که اینگونه با کیفیت سمبلیک در نظر گرفته میشد گاهی درون قابهای گچی ظاهر میشد و نیز نقشی از یک درخت که نامش در دوران اساطیری درخت زندگانی است. طرح های حیوانات روی آثار گچبری ساسانیان نقش شتر،گراز،شیر،عقاب و پرندگان کوچکی که بیشتر در تزئین فضاهای خالی به کار میرفت میباشد.
گچبری در دوران اسلامی: با حمله اعراب به ایران دوره جدیدی در تاریخ صنعت این مرزبوم شروع می شود و پاره ای از هنر ها مدت های مدید چون دوران گذشته ادامه مییابد و عناصر اصلی فرهنگ ساسانی در چهار چوب فرهنگ اسلامی همچنان به کار خود ادامه میدهد. نیروهای اسلام با نفوذ به ایران هیچ نوع معماری و هنری را تولید نکردند زیرا اصلا هنر نداشتند ولی هنر و صنعت این مرزوبوم را به اقصی نقاط مناطق تحت تسلط خود بردند.هنر اسلامی بر اساس تعالیم و روش های قرآن و پیامبر شکل میگیرد و اثر خاصی بر هنر دیوار نگاری دوران بعد میگذارد و از آن حمله است وارد شدن خطوط در حواشی و کتیبه های مختلف در دیوار نگاری. هنرمندان کم کم تمام معیار های شرقی و غربی دوران پیش را تغییر داده تا دور از هر گونه ریا و تزویر باشد. و حتی در فرم نقاشی ،مجسمه سازی و معماری شهر ها و روستاها دست به خلاقیت زدند. با تحولی که هنر دیوار نگاری در دوران اسلامی به خود گرفت،کم کم طرح های سیمرغ،برگهای مو،گل و بوته و نقوش ختایی و اسلیمی نمودار گشت ابنیه عهد بنی امیه تحت نفوذ سبک بیزانس قرار گرفته بود، ابنیه بنی عباس از نظر تکنیک و مصالح و تزیینات کاملا ایرانی بود ، فقط طرح ابنیه مذهبی تقلیدی از طرح مسجد مدینه بود ، در عهد امویان ساختمان مسجد کوفه مرمت و تجدید بنا شد و المانهای معماری و طرح های گچبری به کار برده شده در این مسجد به سبک معماری اسلامی در ایران است که تحت تاثیر واقع شده و آمیزهای از هنر معماری اسلامی و هنر گچبری ساسانیان میباشد. در دوره عباسیان با استفاده از آجر در کارهای ساختمانی از پوشش گچی برای تزئین استفاده گردید و این دو ماده جای سنگ را در معماری شام گرفت در ایران از بهترین نمونه های سبک عباسی گچبری های مسجد جامع نائین را میتوان نام برد.
سلجوقیان: در این دوران هنر گچبری راه تکامل خود را می پیماید و محراب ها ی گچبری شده زیادی از این دوره باقی مانده که با مهارت زیادی کار شده اند ، در دوران سلجوقی گچبری نه تنها در مساجد بلکه در قصر ها و منازل اعیان و اشراف نیز استفاده میشده که اغلب طرح ها شامل مناظر شکار و مهمانی بود.
ایلخانی:از خصوصیات برجسته این دوره مهارت فوق العاده در گچبری و استفاده بسیار از آن بود. راحتی کار با گچ در شکل دادن ان نسبت به آجر باعث گردید که از گچ برای تزئینات در این دوره بسیار استفاده شود گچبری در این دوره به چند صورت گچبری : برجسته،نیم برجسته و شیر و شکری تقسیم میشود. از ابنیه این دوران که درآنها گچبری شده میتوان از مسجد جامع اصفهان و مقبره بایزید بسطامی نام برد.
صفویان: با سلطنت شاه عباس اول دوره بزرگ معماری صفوی افتتاح گردید . از آثار گچبری این دوره میتوان بنای عالی قاپو و هشت بهشت را نام برد، در این دوره شیوه های جدید در تکنیک گچبری بوجود آمد از جمله آرایش های تنگ بری که بیشتر در آرایش دیوارها استفاده میشد و در بناهایی مانند عالی قاپو و هشت بهشت کار شده است.شیوه دیگر تزئینات این دوره تخمه در آوری است از تزیینات دیگر این دوره یکی کتیبه گچبری شده و دیگری گچبری تزیینی با برجستگی کم ، که کشته بری و نقاشی روی گچ محسوب میشود.
بعد از صفویان: بیشترِِِِِ هنرها ، و از جمله گچبری پیشرفت دوره های قبل را از دست داده تا جایی که در دوره زندیه آثار گچبری زیادی به چشم نمی خورد و در منازل شخصی این دوره میتوان آثار گچبری یافت که پیشرفت چشم گیری ندرند و شباهت زیادی به تزئینات دوره صفوی دارند. سلاطین قاجار عموماً بر عکس شاهان ادوار گذشته فاقد ذوق هنری بوده و علاقه زیادی به هنر نشان نمی دادند،نقاشی های بزرگ روی دیوار متعلق به این دوره و نیز نقوش کاشی کاری متاثر از هنر غرب بودند با نقوش جدیدی مانند: طرح های خوشه انگور به سبک فرنگی،تصاویر زنان و مردان ملبس به لباس آن زمان که همگی فاقد ظرافت و زیبایی نقوش گل و برگ زمان صفوی بودند. اما نسبت به دوره صفویه گچبری های برجسته شامل تزئینات،گل و گیاه و ترنج بیشتر دیده می شوند و بیشتر خانه های قاجار دارای گچبری همراه با نقاشی است. یکی از خصوصیات گچبری این دوره قطاربندی مقرنس مانندی است که دور اتاق های اصلی این خانه ها در محل اتصال دیوار به سقف اجرا شده اند و بیشتر آنها طلا کاری شده اند.
چگونگی کار گچبری: (کاربری اصلی گچ به عنوان ملات است به خصوص هنگام اجرای پوشش های گنبدی شکل)
مواد کند گیر کننده گچ:
1 – آهک شکفته:اضافه کردن گرد آهک شکفته به گچ آنرا کمی کند گیر میکند با اضافه کردن 10% آغاز گرفتن گچ به 12 دقیقه میرسد.
2- سریش: افزودن آن بر گرد گچ ملات را کندگیر میکند با افزودن 5% سریش آغاز گرفتن گچ به 32دقیقه میرسد.
3- سریشم نجاری: با افزودن آن به گرد گچ آنرا کندگیر میکند، افزودن 1% آن آغاز گرفتن ملات گچ به 20 دقیقه و با افزودن 5% به 130 دقیقه میرسد.
نحوه درست کردن گچ:
1- دستی: مقداری آب را در یک ظرف میریزند و گچ به آن اضافه می کنند و آنرا هم زده تا گچ دستی بدست آید.برای کارهای فوری در ساختمان به کار می رود(مثل محکم کردن سر تیرها و چهار چوب ها)
2- گچ زبره نیم کش: مقداری آب را در یک ظرف میریزند وگرد گچ زبر به آن اضافه می کنند بعد از اینکه تا سطح آب را گچ گرفت آنرا خوب هم میزنند و برای چند دقیقه به حال خود میگذارند تا دانه های گچ آبخور شوند،موقع استفاده آنرا کمی به هم زده و مصرف میکنند. این نوع گچ دیرتر گرفته میشود و برای زیر کار به کار میرود.
3- گچ نرمه نیم کش:مانند گچ زبره است و تفاوت آن در نوع دانه های گچ میباشد و برای روی کار استفاده میشود.
4- گچ کشته: این گچ را مانند گچ نیم کش تهیه میکنند و پس از آنکه شروع به سفت شدن کرد آنرا دوباره به هم میزنند،مالش میدهند و هر چقدر آب خود را از دست بدهد به آن آب اضافه میکنند تا سیراب شود وبه صورت خمیر در آید (برای تهیه گچ کشته از گچ خیلی نرم استفاده میکنند)
(گچ کشته برای گچبری استفاده میشود به این صورت که

ابتدا گچ کشته را برای ایجاد زیر سازی طرح به مقدار زیاد مالش داده و روی دیوار میمالند بطوریکه برای قسمت های عمده نقش برجسته روی دیوار بماند ، سپس همین که گچ به غلظت پنیر خود را گرفت ،نقش ها و تصاویر اصلی توسط کاردک های مخصوص تراشیده شده و برای قسمت های کوچکتر هر کجا که لازم باشد گچ تازه می افزایند سرانجام پس از آنکه گچ مانند سنگ سخت گردید آنرا می تراشند.

منبع : نقش و نگار

گچ و گچبری

مطالب مشابه :

عکس نمونه کار

لیست کلمات کلیدی

گچ و گچبری

گچبری در بناهای تاریخی

عکسهای گچ کاری

تاریخچه ی گچبُری