بررسی مدیریت روستادرایران(باتاکیدبرعملکردشوراها)

نسیم خباززاده

کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی ترویج و آموزش

کشاورزی

N_kh@Dehyariha.com

نظام مدیریت روستایی ایران طی سا لها ب هلحاظ

ساختارهای اجتماعی، تحولات و دگرگون یهای

پیچیده ای داشته است و خلاء مدیریت کارآمد و اصولی در

روستاها در تمامی ادوار، به خصوص در ده ههای اخیر مشکلات

فراوانی را برای روستاییان ایجاد کرده است. از یک سو، با توجه

به تغییر شرایط و مقتضیات زمانی، دیگر ساختار سنتی مدیریت

قادر به حل و فصل مشکلات این جامعه ی مولد نبوده و از دیگر

سو، ساختار جدید مدیریت روستایی که مبتنی بر مشارکت مردم

در امور و برنامه ریزی از پایین به بالاست، به دلایل متعدد از

جمله غیربومی بودن، نتوانست جایگاه خود را پیدا کند. روستاها

به منزله ی مکان های تولیدی خاص با شیو هی زندگی و

فعالیت های متفاوت نسبت به شهرها، نیازمند الگوی مدیریتی

مجزا و منطبق با شرایط اقتصادی اجتماعی و بو مشناختی

.) حاکم بر روستاها هستند )رکن الدین افتخاری و دیگران، 1386

با توجه به اهمیت جامعه ی روستایی در نظام تولید کشاورزی

بررسی

مدیریت روستا

در ایران

*N35* با تأکید بر عملکرد شوراهای اسلامی 1

ماهنامه پژوهشي ،آموزشي و ترويجي

3

شمار ه 35

کشور، ضرورت های انکارناپذیری ما را وا می دارد تا در چارچوب

توسع هی ملی به مقول هی روستا و توسع هی روستایی عمی قتر

بیندیشیم، چرا که تأمین موادغذایی و خودکفایی نسبی جز از

طریق متحول ساختن روستاهای کشور میسر نیست. این تحول

باید افزون بر افزایش درآمد روستاییان، بهره مندی از خدمات و

شرایط مناسب زندگی را نیز برای آ نها فراهم آورد. این مهم

تنها با اعمال مدیریت شایسته و کارآمد و بهر هگیری از شیو ههای

مدیریتی مشارکتی امکان پذیر است.

وجود شورا و نظام شورایی کشور، به ویژه در سطح مدیریت

روستاها در سال های اخیر، از این ضرورت حکایت دارد و بیا نگر

خواست پنهان و آشکار مردم برای برخورداری از نهادهای مدنی

مناسب با مقتضیات این عصر تلقی می شود. نکت هی مهم آن است

که شوراها همانند دیگر مفاهیم جوامع نوین و مدنی، نه فقط یک

فرصت و انتخاب، بلکه یک مرحله از رشد فکری و فرهنگی هر

جامعه به شمار می آیند. مشارکت واقعی مردم در برنامه ریزی، اجرا

و ارزش یابی پیامدهای یک برنامه از مفاهیم مهم و باارزشی

است که تحقق تفکر و نظام شورایی را میسر می سازد. بر این

مبنا، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در راستای بسترسازی

برای تحقق مشارکت واقعی مردم در سرنوشت خود و اجرای

دموکراسی به مفهوم واقعی آن، ابزارهایی را تدارک دیده است که

از آن جمله می توان به شوراهای اسلامی روستایی اشاره کرد.

از آ نجا که یکی از مه مترین رخدادها در عرصه ی مدیریت

روستاهای کشور بحث شوراهای اسلامی روستایی بوده است،

پرداختن به این شیوه ی مدیریت که مبتنی بر مشارکت و دخالت

مردم در سرنوشت روستاییان است، ضرورت می یابد.

تعریف مفاهیم:

مدیریت روستایی

مدیریت مهم ترین عامل در حیات، رشد، بالندگی و یا مرگ

یک جامعه است و روند حرکت از وضع موجود ب هسوی وضع

.) مطلوب را کنترل م یکند )رکن الدین افتخاری و دیگران، 1386

روستاها به منزله ی نخستین واحدهای اجتماعی و مرکز استقرار

و اسکان انسان ها، سازمان اجتماعی و مدیریتی خاص خود را

داشته اند. الگوی جدید مدیریت روستایی در ایران در محورهای

مدیریت زمین و تولید کشاورزی، مدیریت زیرساخ تها و خدمات

زیربنایی، مدیریت مالی و نظام درآمد هزینه برای روستاها،

مدیریت محیط زیست و توسعه ی پایدار و برقراری عدالت

اجتماعی قابل بررسی است. مدیریت روستایی در واقع، فرآیند

سازماندهی و هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل

.) دادن به سازما نها و نهادهاست )رضوانی، 1383

مدیریت و توسعه ی پایدار روستایی

در ایران طی چند دهه ی اخیر، توسعه ی روستایی به طور اعم

و مدیریت روستایی به طور اخص، از روند منسجم و طراحی

شده ای برخوردار نبوده است. ذکر این نکته به معنای نفی اقدامات

سازنده ای که در برخی از جوامع روستایی صورت پذیرفته، نیست؛

بلکه به مفهوم گسیختگی اهداف و برنام هها و فقدان راهبردهای

مشخص برای توسع هی روستایی است )سعیدی، 1370 (. عل یرغم

خدمات گسترد هی دولت و نهادهای انقلابی در روستاها، هنوز

فاصله ی بین واقعیت های موجود و اهداف توسعه بسیار است و

مشکلات فراوانی در جامعه ی روستایی وجود دارد که از سر راه

برداشتن آن ها معادل از بین بردن محرومیت ها در جوامع روستایی

است؛ از این رو ایجاد زمینه ی توسعه تا حد زیادی در گرو تحقق

.) یافتن مدیریت کارآمد اجرایی در روستاهاست )مهدوی، 1381

توسع هی روستایی، فعالی تهای متشکل از بخ شهای متعدد است

که مهم ترین آن ها حصول عواید اقتصادی و رفاه اجتماعی برای

هر فرد روستایی است )همان(. در نهایت توسعه ی روستایی را

می توان نتیجه ی بلوغ اندیش هها و تلاش پیگیر و اقدام جدی

روستاییان برای به سازی جامعه ی خویش از طریق خودآموزی،

خودیاری و همیاری یا استفاده از سهم ملی که به آ نها تعلق

.) م یگیرد، تعریف کرد )مهدوی و نجفی کانی، 1384

شوراهای اسلامی روستایی - شکل گیری

بحث شوراها در ایران از حیث تاریخی به قبل از انقلاب

اسلامی برمی گردد. در اصول 90 تا 93 قانون اساسی مشروطیت،

موضوع شوراهای محلی و انجمن های ایالتی و ولایتی مطرح شده

است. پیشینه ی قانون شوراها یا به تعبیر آغازین خود انجم نهای

بلدیه، به تشکیل نخستین نهاد قانو نگذاری )مجلس شورای

ملی( می رسد. به عبارت دیگر، یکی از نخستین قوانین مصوب

شورای ملی، قانون بلدیه است که در سال 1286 خورشیدی

به تصویب رسید و به این ترتیب یکی از آرما نهای بزرگ

انقلاب مشروطه جام هی عمل پوشید. مشارکت واقعی مردم در

برنامه ریزی، تصمی مگیری، اجرا و ارز شیابی، از مفاهیم مهم و

باارزشی است که تحقق تفکر و نظام شورایی را میسر می سازد. با

پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جهاد سازندگی و همچنین بنیاد

مسکن انقلاب اسلامی، روستاییان با نهادهای تاز هی انقلاب آشنا

هر یک » شورا « شدند. گرو ههای مختلف سیاسی نیز با توسل به

به نوعی درصدد بودند تا با طرح تشکیلات شورایی در روستاها،

ضعف ارتباطی بین دولت و ده را که در جریان انقلاب شدیدا

.) لطمه خورده بود، احیا کنند )طالب، 1376

آخرین قانون در زمینه ی مدیریت روستایی در ایران تحت

4

شمار ه 35

ماهنامه پژوهشي ،آموزشي و ترويجي

تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی « عنوان قانون

در سال 1375 به تصویب رسید. بر » کشوری و انتخاب شهرداران

اساس این قانون، مدیریت روستاها ه مچنان بر عهد هی شوراهای

اسلامی روستایی است. این شوراها در روستاهای تا 1500 نفر

جمعیت 3 نفر و در روستاهای با بیش از 1500 نفر جمعیت 5 نفر

.) عضو دارد )کلانتری، 1384

نقش و عملکرد

نظام شوراهای اسلامی روستاها در مدیریت روستایی ایران

متاثر از اتخاذ راهبرد مشارکت مردم در روند توسعه است. مشارکت

را م یتوان روشی جهت افزایش و توزیع مجدد فرص تهای

شرکت جستن در تصمی مگیری اجتماعی و هم یاری در توسعه

.) و بهره مندی از ثمرات آن تعریف کرد )اوکلی و مارسدن، 1370

با این وصف، مشارکت روستاییان نیازمند برنامه ریز یهای محلی

است، بدین معنی که برنامه ریز یهای ملی و منطق های بیشتر به

توسعه ی شهرها و گاهی مناطق مستعد روستایی می انجامد و از

این رو تضمی نکنند هی توسع هی روستایی نیستند. چگونگی حل

مشکل با استفاده از منابع محدود و کمیاب و نیز بهره مندی از

دانش بومی از مهم ترین نکات در مشارکت روستاییان شمرده

می شود )دیاس و ویکرامانایاک، 1368 (. پس از پیروزی انقلاب

اسلامی، تصویب اولین لایحه ی قانونی انتخابات شوراها در

هیات دولت در سال 1358 ، زمینه ی تشکیل شوراهای اسلامی

روستایی را فراهم ساخت. با سپری شدن مدت قانونی اولین

دوره ی انتخابات شوراها، انتخابات مجدد به دلایل مختلفی انجام

نشد و از این رو، بسیاری از شوراهای اسلامی عملا منحل شدند

و گاهی ب هصورت نیمه فعال به حیات خود ادامه دادند. با این حال،

شوراها در مدیریت روستایی موفقیت قابل توجهی کسب نکردند

که در زیر به برخی از دلایل ناکامی اشاره م یشود:

1 به رغم کوتاه شدن دست مالکان و خوانین و عوامل

خانه های انصاف و انجمن ده از روستا، نفوذ غیرمستقیم بسیاری

از آن ها بر کارکردهای روستایی و گاهی در عملکرد شوراهای

روستایی وجود داشت و در نتیجه، نقش مدیریت شورایی کم رنگ

م یشد؛

2 از آن جا که جهادگران از تشکیل دهندگان شوراهای

اسلامی روستایی بودند، در تصمی مگیر یهای شورا به دلایل

خیرخواهانه به جای شورا تصمیم م یگرفتند و بدین ترتیب

به جای شورا در مدیریت روستایی نقش آفرینی می کردند؛

3 با توجه به این که از جنبه های اداری و قانونی جایگاه

روشنی برای شوراهای اسلامی وجود نداشت، تصمی مگیر یهای

شوراهای اسلامی فاقد ضمانت اجرایی لازم بود و به همین سبب

بسیاری از شوراها در همان سال های اولی هی انقلاب و تعدادی

دیگر در سال های بعد عملا کارایی لازم را از دست دادند؛

4 نفوذ و موازی کاری نهادها و سازمان های دیگر که به تدریج

در کنار شوراهای اسلامی در روستاها فعال شدند، نقش مؤثری در

کم رنگ شدن کارکردهای شوراهای اسلامی روستایی داشتند.

اهداف

تمرکززدایی از نظام اداری کشور ؛

مشارکت مردمی؛

سپردن کار به مردم ؛

تسریع در انجام امور؛

کنترل و نظارت اجتماعی ؛

رفع تبعیض؛

تکمیل کار دستگاه های دولتی ؛

آگاه سازی مردم؛

افزایش توان دولت و هدایت برنام ههای محلی؛

مشاوره به دولت و زیرمجموع ههای دولت )موسوی

.) کربلایی، 1385

آثار مثبت شوراها

1 شوراها به عنوان نهاد مردمی بر روی افراد جامعه از

نظر ارزشی و نگرشی، تأثیرات بسیار مثبت و خوبی بر جای

می گذارند؛

2 فعالیت شوراها باعث اجتماعی شدن افراد از طریق توجه به

ارزش ها و رفتارها می شود. از آثار اجتماعی شوراها این است که

کمک فزایند های به ثبات اجتماعی م یکنند. از جهت کارکردی

نیز، شوراها و دولت می توانند کارایی دو جانبه ی یکدیگر را رونق

بخشند؛

3 کاهش هزین ههای دولت، ایفای نقش نظارتی مشورتی،

بهبود و نقد برنام ههای ملی و شناسایی موانع، مشکلات و

ناهنجاری ها از جمله پیامدهای مثبت همکاری دولت با نهاد

مردمی شوراهاست؛

4 شوراها با ارائه ی اطلاعات و داده های خود از جامعه که

به دلیل در نظر گرفتن ملاحظات سیاسی در فرآیند جمع آوری،

طبقه بندی و تحلیل داد هها و نیز ارتباط مستقیم با مسائل و

مشکلات واقع یتر می نمایند، م یتوانند مراکز دولتی را در

تدوین سیاس تها با هزین هی کم تر یاری کنند و با تبادل تجارب

و اطلاعات تخصصی شوراها، امکان سیاست گذاری را فراهم

سازند؛

5 فعالیت شوراها بر خلاف سازما نها و مراکز سیاسی و

قانونی که مقررات و فضای سازمانی بر آ نها حاکم است، بر

هنجارهای عاطفی مشترک استوار است؛

ماهنامه پژوهشي ،آموزشي و ترويجي

5

شمار ه 35

6 تعامل و همکاری میان دولت و شوراها به افزایش ثبات و

.) گسترش امنیت اجتماعی می انجامد )موسوی کربلایی، 1385

آسی بشناسی شوراها

عمد هترین آسی بها و چال شهایی که شوراهای اسلامی را

تهدید م یکنند عبارتند از:

1 فقدان فرهنگ کاری جمعی و گروهی: فرهنگ عمومی

جامعه ی ما با آن که دارای قابلی تهای ویژ های است، ولی از

کمبودهایی رنج می برد که نبود فرهنگ کار گروهی و جمعی

از آن جمله است. عادات فردگرایانه و تک روی و خودمحوری

بر بسیاری از کارهای گروهی سایه افکنده و آن را با مخاطره ی

جدی مواجه ساخته است. بروز اختلافات و مناقشات در شوراها

گواه بر این مدعاست؛

2 سیاسی شدن شوراها: شوراها نهادهای مردمی فعال

در حوزه ی غیرسیاسی جامعه اند و چارچوب کارکرد آن ها امور

اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است )اصل 100 قانون اساسی(.

شوراها حزب نیستند و نباید کارکرد پنهان سیاسی داشته باشند،

بلکه باید به توزیع قدرت بپردازند و از تمرکز قدرت در دست

حاکمیت جلوگیری کنند. با این حال، در دور ههای گذشته شاهد

حرکت سیاسی از شوراها بود هایم؛

3 مشکلات قانونی: قوانین موجود با نارسایی های غیرقابل انکار

در خصوص شوراها مواج هاند. وضعیت سیاس تگذاری، نظارت و

مدیریت در امور شوراها چندان مشخص نیست؛

4 عدم نگرش تخصصی و علمی: متخصص نبودن برخی

از اعضای شوراها منجر به ناکارآمدی این نهاد در بعضی امور

شده است؛

با این حال، این آسیب ها و ناکارآمد یها نم یبایست به نفی

.) اصل شوراها بیانجامد )موسوی کربلایی، 1385

دهیاری بازوی اجرایی شوراهای اسلامی

روستا

تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای « پس از تصویب قانون

در سال 1375 ، مشکلات » اسلامی کشوری و انتخاب شهرداران

اجرایی آن سبب شد تا در سال 1377 با تصویب قانونی تحت نام

به وزارت » تأسیس دهیاری های خودکفا در روستاهای کشور «

کشور اجازه داده شود تا برای اداره ی امور روستاها، سازمانی به

نام دهیاری ها تأسیس کند. با اصلاح قانون وظایف، تشکیلات

و انتخابات شوراهای اسلامی در سال 1382 ، تجربه ی اجرایی

جدیدی در عرصه ی مدیریت روستایی شکل گرفت که همان

راه اندازی دهیاری ها بود. این نهاد اجرایی و مدیریتی جدید در

روستاها زیر نظر شوراهای اسلامی فعالیت می کنند و وظایف

متعدد خدماتی و عمرانی را بر عهده دارند. دهیار یها با توجه

به موقعیت محل و با درخواست اهالی، از سوی شورا برای مدت

4 سال انتخاب می شوند و به صورت خودکفا با شخصیت حقوقی

مستقل همانند شهردار یها به عنوان نهاد عمومی غیردولتی

مشغول کار می گردند.

تأسیس دهیار یها در روستا را می توان نقط هی عطفی در

تاریخ مدیریت روستایی به شمار آورد. زیرا از هنگام نقش آفرینی

در مدیریت روستاها و تأسیس انجمن ده، همواره مدیریت آ نها

بر عهده ی انجمن یا شورای ده بوده است. با تأسیس دهیار یها،

علاوه بر شوراهای روستا به عنوان قانو نگذار و تصویب کننده ی

برنام ههای عمران روستایی، مدیریت اجرایی امور روستا به

عهد هی دهیاری ها گذاشته شده است. آن چه بدیهی است این

موضوع است که الگوی تأسیس دهیاری در روستا برگرفته از

ساختار کنونی مدیریت شهری کشور است که دو نهاد شورای

شهر و شهرداری در آن حضور دارند .

منابع

اوکلی، پیتر و مارسدن، دیوید. 1370 . رهیاف تهای مشارکت در توسع هی

روستایی. ترجمه منصور محمودنژاد. تهران: وزارت جهاد سازندگی.

دیاس، هیران دی و ویکرامانایاک، بی .دابلیو.ای. 1368 . درسنام هی برنام هریزی

توسعه روستایی. ترجمه ناصر فرید. تهران: وزارت جهاد سازندگی، مرکز تحقیقات

و بررسی مسائل روستایی.

رضوانی، محمدرضا. 1383 . مقدم های بر برنام هریزی توسعه روستایی در ایران.

تهران: قومس.

. رک نالدین افتخاری، عبدالرضا؛ سجادی قیداری، سعید و عینالی، جمشید. 1386

فصلنامه روستا .» نگرشی نو به مدیریت روستایی با تأکید بر نهادهای تأثیرگذار «

. و توسعه، سال 10 ، شماره 2

سازمان شهردار یها و دهیار یهای وزارت کشور. 1384 . آمار دهیار یها. تهران:

دفتر امور دهیار یها.

سعیدی، عباس. 1370 . تحلیل و نقد شیو ههای طبق هبندی روستاها، گزارش

اول. تهران: بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، معاونت عمران روستایی.

طالب، مهدی. 1376 . مدیریت روستایی در ایران. چاپ چهارم، تهران: دانشگاه

تهران.

کلانتری، خلیل. 1382 . پردازش داد هها در تحقیقات اجتماعی و اقتصادی.

تهران: شریف.

بررسی محورها و چال شهای « . قدیری معصوم، مجتبی و ریاحی، وحید. 1383

. فصلنامه پژوه شهای جغرافیایی، شماره 50 .» مدیریت روستایی در ایران

شورا و مشارکت: شوراهای اسلامی، « . موسوی کربلایی، سید محمد. 1385

. ماهنامه شهردار یها، سال 6، شماره 74 .» تحقق آرمان جمهوری اسلامی

مهدوی، مسعود. 1381 . جغرافیای روستایی ایران. تهران: پیام نور

دهیار یها، تجرب های دیگر در « . مهدوی، مسعود و نجفی کانی، مسعود. 1384

.») مدیریت روستاهای ایران )نمونه موردی: دهیار یهای استان آذربایجان غربی

.21 – پژوه شهای جغرافیایی، شماره 53 ، صص. 3

مطالب مشابه :

اساتید شهرسازی ایران: دکتر مجتبی قدیری معصوم

بانک اطلاعات شهرسازی - اساتید شهرسازی ایران: دکتر مجتبی قدیری معصوم - urban information bank

---

فراخوان مجله پژوهشنامه جغرافیایی

مدیر داخلی: دکتر جعفر معصوم 7-دکتر مجتبی قدیری معصوم،استاددانشگاه

---

لیست کتب رشته جهانگردی

مجتبی جعفرزاده کرمانی علیرضا استعلاجی، مجتبی قدیری معصوم، معصومه پازکی

---

معرفی کتاب و منابع در باره توسعه فرهنگی

• قدیری معصوم، مجتبی،1379، « سیری در مفاهیم و ابعاد توسعه» مجله دانشکده ادبیات و علوم

---

پیامد اسکان غیر رسمی عشایر

مهدوی، مسعود؛ رضایی، پژمان؛ و قدیری معصوم، مجتبی، 1386 .

---

بررسی مدیریت روستادرایران(باتاکیدبرعملکردشوراها)

قدیری معصوم، مجتبی و ریاحی، وحید. 1383. فصلنامه پژوه شهای جغرافیایی، شماره 50 .» مدیریت روستایی

---

مهندسی فرهنگی

16-قدیری معصوم، مجتبی، « سیری در مفاهیم و ابعاد توسعه» مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی

---

برچسب :
مجتبی قدیری معصوم