نگاهی دوباره به تاریخ "عجب شیر"

نگاهی دوباره به تاریخ "عجب شیر"

منطقه عجب شیر با تاریخ پرفراز ونشیب خود سهمی در جریانهای تاریخی مختلف داشته که بعضا" از دید کاوشگران تاریخی مغفول مانده است.

بی شک واکاوی عظمت تاریخی آذربایجان وبه تبع آن عجب شیر نیازمند استفاده بیشتر از اساتید گرامی واسناد مختلف است که انشاءالله توسط سایر علاقمندان به این خطه سرفراز انجام پذیرد.

شهرستان عجب شير در سينه جلگه ای حاصلخيز ، روي رسوبات غني رودخانه قلعه چايي، در دامنه جنوبي ارتفاعات تورچان از پيشكوههاي توده سهند واقع شده است. ظاهرا" انگيزه پيدايش و علل وجودي آن داشتن موقعيت جغرافيايي ممتاز، اقليم مساعد، خاكهاي بارور، منابع آب، روستاهاي آباد و دسترسي به درياچه اروميه بوده است.

از تاريخ بناي شهر اطلاع درستي در دسترس نيست اما يكي از علل پیدایش شهر موقعيت خاص آن بوده و به لحاظ عبور جاده قديمي و معروف (آذربايجان – عراق و شامات) از اهميت زيادي برخوردار بوده است. به همين جهت منزلگاههاي معتبري در آن قرار داشت. كاروانهاي بزرگ تجارتي و زيارتي كه از نقاط مختلف آذربايجان عازم زيارت عتبات عاليات و مكه مكرمه بودند، پس از توقف كوتاه و يا بيتوته در آن به سفر خود ادامه مي دادند. لذا براي پذيرايي از زائران و تجار قافله ها كه در اين محور رفت و آمد داشتند تأسيسات مجهزي چون مهمانخانه و كاروانسراهاي متعدد در طول شبانه روز آماده پذيرايي بودند. در غرفه هاي دو طبقه آنها علوفه چهارپايان و ديگر كالاهاي مورد نياز قافله عرضه مي گرديد. اغلب اين سراها در مراكز شهر و اطراف بازار پراكنده بود كه امروزه نمونه هاي چندي از آنها مانند: كاروانسراي حاج علي، حاج محمد، حاج علي شيشواني، حاج خيراله، حاج دوشاب(حاج اللهوردي سعدآبادي)، حاج ميلاني، حاج مطلب، حاج حيدر در دور بر راسته بازار به چشم مي خورد.

تا آغاز دهه 1340 روند شهر به آرامي و يكنواخت ترسيم شده است اما از اواسط آن همزمان با ساير شهرهاي كشور حركت سريع خود را در جهت افزايش جمعيت و گسترش وسعت آغاز نمود و با تأسيس پادگان نظامي 03 ارتش در جوار اين حركت شتاب بيشتري به خود گرفت.گسترش اين خطه در ساحل درياچه اروميه (چيچست) و دامنه كوه زيباي سهند، همراه با رودهاي خروشان و چشمه هاي جوشان و طبيعي دلپذير از گذشته هاي دور بدان اعتبار خاصي بخشيده است. درياچه چيچست با بيش از 35 نام تاريخي، خاصيت شفابخشي، سواحل كوهستاني، امواج آرام و اقليم مطبوع، آفتاب دلچسب، آسمان آبي، آبزيان شگفت انگيز (آرتميا) و جزاير كبودان، اشك،آرزو و اسپير با دنيايي از حيات وحش و پوشش گياهي منحصر بفرد ، براي انسان قرن بيستم كه از فعاليت هاي روزمره و اقامت اجباري در محيط كوبنده و يكنواخت شهري خسته شده است، مي تواند محيطی آرام و مكاني دلخواه جهت تمديد اعصاب ، تلطيف روان و رفع خستگي باشد.

در كنار آبهاي گرم درياچه و مرواريدهاي غلطانش ، مواهب طبيعي و ديدنيهاي ديگري چون آب طلايي گنبد، چشمه شگفت انگيز (قندرغالوي) روستای چهار برود، آبشار زيباي چاخ چاخ، شكوه دره كبوتران، تفرجگاه خاطره انگيز باغدره، مناظر توتلوق رحمانلو، صفاي دشت بهرام چوبينه، دره قودلار قيه سي روستای النجق، صلابت دربند كوروش ، چشمه هاي تگرگي خاتون بيگ ، قيز گلين و آغ ماغان ، كوههاي رفيع داغ داغان ، دره هاي خرم آريان ، رودهاي خروشان آلان و روان ، غارهاي خمره اي هرگلان ، همگي از اعتبار و قابليتهاي طبيعي و استعدادهاي جهانگردي آن سخن مي گويد .

علاوه بر مواهب فوق ، وجود ابنيه و امكنه مذهبي و تاريخي كهن نظير ، مسجد شيرلوي عجب شير ، مسجد محمد حنيفه روستای گوروان ، مسجد قاضي شيشوان با معماريهاي بديع و تزئينات تحسين آميز بقاع متبركه ديگري چون امامزاده سيد ابولقاسم عجب شير ، سيد علي بوكت ، شاه ابراهيم جوان قلعه ، پير موسي پسيان جملگي به غناي فرهنگي و ريشه هاي اعتقادي مردم اين سامان گواه است .

استحكامات حيرت انگيز دژهاي حصين ضحاك ماران و روئين دژ ، وجود الواح و كتيبه هاي ارزشمند سنگي در گورستان شيراز ، حوري ، زاويه ، قوزلوجه ، ديزج و استقرار واحدهاي بزرگ صنعتي ، خدماتي و فرهنگي عصر قاجاريه چون : كشتي سازي ، باروت سازي ، شيشه سازي ، ريسندگي ، بافندگي ، موم سازي ، كفش دوزي و مراكز درماني و پزشكي ( مدرسه شكسته بندي ) و محيط هاي تفريحي ( باغ وحش ) در محل روستاي شيشوان و انتخاب آن به عنوان دومين مكان سياسي آذربايجان بعد از تبريز بيانگر شكوه و تمدن و غناي فرهنگي اين ديار كهن است.

عَجَبْ‌شیرْ یکی از شهرهای غربی استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان عجب شیراست. این شهر کوچک و سرسبز در ۳۵ کیلومتری شمال غرب مراغه،در ۳۷ درجه و ۲۸ دقیقهٔ عرض شمالی، ۴۵ درجه و ۵۵ دقیقهٔ طول شرقی و در ارتفاع ۱۳۳۰ متری از سطح دریا قرار گرفته‌است.آب و هوای عجب‌شیر محلی بوده و منابع آب آشامیدنی و کشاورزی این شهر از طریق رودخانهٔ قلعه چای وقوری چای، چشمه‌های موجود در پیرامون شهر و نیز چاه‌های نیمه‌عمیق تأمین می‌شود.دریاچه ارومیه در سمت غربی عجب‌شیر واقع شده ا‌ست.

شهر عجب‌شير در سينه جلگه حاصلخيز، روي رسوبات غني رودخانه قلعه‌چايي، در دامنه جنوبي ارتفاعات تورجان از پيشكوههاي توده سهند واقع شده است. ظاهراً انگيزه پيدايش و علل وجودي آن داشتن موقعيت جغرافيايي ممتاز، اقليم مساعد، خاكهاي بارور، منابع آب، روستاهاي آباد و دسترسي به درياچه اروميه بوده است.

نام (عجب شير) چون بعضي از شهرهاي كشور تا امروز بالصراحه در هيچ مدرك و منبعي مربوط به تاريخ باستان ايران ديده نشده است و اين بيش از آن كه به معني اين باشد كه عجب شير پيش از اسلام وجود نداشته است، از كمي مدارك و بي تفاوتي گذشتگان به تاريخ شهر خبر مي دهد. اگر نتوان با دانش اندكي كه امروزه درباره تاريخ اين شهر كهن داريم، از تاريخ بناي آن در عهد باستان خبر دهيم، دستكم از روي پاره اي از نامها و قراين باستان شناسي، اهميت تاريخي شهر را حتي در گذشته هاي خيلي دورتر نمي توان انكار كرد.

گذشته عجب شیر با سرزمينهاي اطرافش آميخته است،كشف سنگ نبشه معروف (حاج نصير) روستاي جوانقلعه كه در سال 1381 صورت گرفت قدمت منطقه را به 2800 سال پيش برد كه تا آن تاريخ هيچ سند مكتوبي با اين قدمت توجه مورخان را به خود معطوف نداشته بود.

بر اساس نتايج مقدماتي سرشماري عمومي نفوس و مسكن درسال 1385،جمعيت شهرستان عجب شير حدود 84841 نفر مي باشد كه 26810 نفر درمناطق شهري و 58031 نفر در مناطق روستايي ساكنند.

از جمله ارتفاعات شهرستان عجب شير مي توان به ارتفاعات روستا‌هاي هرگلان ، حوري، چنار و قوزولجه اشاره نمود كه ارتفاع آنها از سطح دريا بيش از 2200 متر ميباشد. ارتفاع بلندترين آن در روستاي قوزولجه به نام سلمان كوه، 2610 متر است.

در گذرگاه تاریخ اتفاقات مهمی دراین شهرستان روی داده است ازجمله:

ماجراي جنگ بين قواي آزاد خان افغان و فتحعليخان افشار در روستاي شيراز عجب شير،ماجرای حمله ی شیخ عبیدالله نهری به حوالی عجب شیر به سال 1297 ق ،جنگ شیرامین،اشغال تبریز توسط روسها و انتقال ستاد لشکر 3 به عجب شیر،جنگ خانیان و تشكيل نخستین گروه مسلح فرقه دمكرات آذربايجان در شيشوان.

نوشته هاي پژوهشگران تاريخ و جغرافيا و همچنين سياحانی نظیرابن حوقل، ژاك دومرگان ، دكتر هوگوگروته، جرج . ن . کرزن و راولينسون در مورد عجب شير ، بيشتر به توصيف اوضاع روستاي شيشوان ، مباحث كشتيراني در درياچه اروميه و نيز وجود قلعه رويين دژ در اين منطقه اختصاص دارد .

مردم عجب شير در پايبندي به باورها و اعتقادات مذهبي و بنيان خانواده ، نيز در سخت كوشي و شجاعت در برابر مصائب و مشكلات ، شهره خاص و عام اند . وجود اين خصلت ها باعث شده تا با گذشت زمان همچنان آداب و رسوم نياكانشان را مثل يك ميراث ماندگار از نسلي به نسل ديگر منتقل كنند . احترام به بزرگترها، نيكي به پدر و مادر و قدر شناسي تنها گوشه اي از خصوصيات مردم اين منطقه است .چيلله گئجه سي ( شب يلدا )، چرشنبه آخشامي (چهارشنبه سوري ) و شال ساللاماق، مراسم ايام محرم ورغئييب بايرامي (ليله الرغايب) از جمله مراسم مذهبي و ملي در اين شهرستان است.

بعد از نهضت مشروطه در ايران و اصلاحات و تغييرات بنيادي كه در اركان فرهنگ و معارف صورت گرفت، افراد لايق و آگاه عهده دار تدريس و اداره مدارس و مكاتب شدند و عجب شیر هم از این قافله عقب نماند. اولين رئيس فرهنگ عجب شير ميرزا احمد بصيري از شهروندان تبريز بود كه در سال 1327 شمسي از طرف آقاي نفيسي رئيس فرهنگ مراغه به اين سمت انتخاب گرديد .

آثار تاریخی فراوانی در این شهرستان مانندمسجد جامع (شيرلو)، زندان حمزه

، زندان حمزه، داش قلعه(ضحاک)، امامزاده سید ابوالقاسم، قیزیل کورپی، مسجد قاضی شیشوان

، مسجد محمد حنفیه گوروان، خانه اربابی روستای جوان قلعه(گون کله)، حمام نوبهار عجب شیر، قارقا بازاري (كركي بازار)، اُزدمير (يوزدمير)، گورستان تاریخی روستای زاویه، گورستان تاریخی روستای شیراز و كتيبه ي صخره اي روستاي جوان قلعه (گون كله) عجب شير وجود دارد.

به استثناي صدها صخره هاي سنگي كه گاهي بيرون آب و زماني در زير آب قرار مي گيرند، در درياچه بيش از 56 جزيره كوچك و بزرگ وجود دارد كه بيشتر آنها در ناحيه جنوبي و جنوب شرقي يعني قلمرو شهرستان عجب شير و چند جزيره نيز در شمال و شمال غربي آن واقع شده اند كه مهمترین آنها كبودان (قويون داغي)، جزيره اشك، جزيره اسپير و جزيره آرزو هست وقديمي ترين نام اين درياچه در دوره آشورها و مادها (ريما) بوده است.

شيشوان به معني ني زار مي باشد گويا در زبان ارمني قديم يا آشوري به ني زار – شيشوان يا شوشوان مي گفته اند كه با توجه به وضع زمين هاي قريه در سابق و پيش از تغيير مسير قوري چاي اسم بامسمايي بوده است.

اين قريه در ضلع جنوب غربي شهر و دژ معروف تورچان قرار دارد و شهر فعلي عجب شير در مجاورت تورچان ساخته شده و خرابه اين دژ تاريخي و قبرستان آن هنوز باقي است موقعي كه ملك قاسم ميرزا شيشوان را مي خريد اين دهكده 40 خانوار ساكن داشته است چون دور اين قريه حصاري كشيده شده بود، نام شيشوان را با قلعه يكي كرده و قلعه شيشوان مي ناميدند كه هنوز هم اين قلعه يكي از محلات 10 گانه شيشوان مي باشد ولي حصار اطراف آن از بين رفته است و مسجد اين محله را نز به نام (قلعه مسجدي) مي خوانند. ملك قاسم ميرزا بعد از خريد قلعه شيشوان،عجب شير را نيز خريداري كرده است وعلاوه بر شيشوان در عجب شیر نيز آثار عمران داشته كه ده ها سال باقي مانده است.

مظفرالدين شاه قاجار (1286- 1231 هـ. ش) منطقه ديزجرود را به يكي از شاهزادگان قاجار به نام ملك قاسم ميرزا (متولد 1185 هـ.ش) به تيول داد. نامبرده نظر به اهميت اقتصادي، سياسي روستاي شيشوان (يكي از روستاهاي دهستان ديزجرود) در آنجا مستقر شد و دستور داد مسير رودخانه قلعه چايي (مهم ترين رودخانه منطقه) را به طرف شيشوان تغيير دادند كه خود در عمران و آبادي اين روستا موثر بود. اقامت وي در شيشوان باعث رونق بيش از پيش اين روستا شد. و آن را به محل رتق و فتق امور سياسي و قضايي منطقه تبديل كرد. باقيمانده بازارچه شيشوان كه در آن زمان ساخته شده، همچنين وجود خاندان ملك قاسمي در محل حكايت از اين امر دارد. با افزايش قدرت اين خاندان حق كشتيراني نيز در درياچه اروميه از بندر دانالو به نقاط ديگر درياچه در انحصار آنها قرار مي گيرد. حمل و نقل محصولات كشاورزي، چهارپايان ومسافران عموماً از اين طريق به آذربايجان غربي صورت مي گرفت. پس از مرگ ملك قاسم ميرزا منطقة تحت تسلط وي، به دو تن از فرزندانش به نامهاي رضاقلي ميرزا و امامقلي ميرزا به ارث مي رسد.

در زمان امامقلي ميرزا امتياز كشتيراني درياچه اروميه در انحصار او بود. وي كه فرزند ملك قاسم ميرزا است، اقدامات موثري در عمران و آبادي جزاير درياچه انجام داده است.

دعوت از محمد علي ميرزا (محمد علي شاه) وليعهد وقت از تبريز به شيشوان و پذيرايي چند روزه از وي، امامقلي ميرزا را بعد از اينكه ايشان به سلطنت رسيد از موقعيت و اعتبار و نفوذ خاصي برخوردار مي كند.

در زمان سلطنت مظفرالدين شاه، وي ديزجرود را به ملك قاسم ميرزا متولد (1185 هـ.ش) به تيول مي دهد.

مسيو فلاندن فرانسوي از اجزاء سفارت مسيو سرسي سفير دولت فرانسه كه به دربار محمد شاه مأمور بود، در سال هزار و دويست و پنجاه هجري به اتفاق سفير مذکور به ايران آمده و از تبريز عبور كرده است.

شكوفايي و ترقي شیشوان همه مديون اقدامات متعدد ملك قاسم ميرزا بوده كه مواردي از آن عبارتند از:

1- خشكاندن قسمتهايي از اراضي باتلاقي غرب شيشوان، با تغيير دادن مسير جريان رودخانه قوري چاي، در جهت گسترش فعاليتهاي كشاورزي، جنگل كاري فضاي سبز .

2- ايجاد صنايع مهم كشتي سازي، باروت سازي، شيشه سازي، ريسندگي، بافندگی و كفش دوزي.

3- تأسيس مدارس از جمله مدرسه طب كه خود به عنوان مدرس در آن مشغول بود و در رشته هاي جراحي و شكسته بندي افرادي را تربيت كرده بود كه تني چند از آنها تا اين اواخر به خدمات و طبابت سنتي مشغول بودند كه كربلائي سلطان علي خانياني جراح و خانواده جليلي هاي دانالو متخصص شكسته بند، از آن جمله اند.

4- احداث مسجد، پل، گرمابه و بازارچه و محلات جديد در سطح شيشوان

5- ايجاد پارك وحش بزرگ كه در آن انواع مختلف پرندگان و حيات وحش كمياب از قبيل كبك، تيهو، قرقاول، طاووس، گرگ، شغال، خرس، روباه، كل بز، جيران و غيره نگهداري و پرورش داده مي شد .

6- ايجاد خطوط كشتي راني بين بنادر مختلف درياچه اروميه

7- ايجاد پارك وحش در جزاير درياچه اروميه

8- حفر قنوات متعدد در چندين روستاي ديزجرود

9- احداث قصر مجلل در شيشوان با اندرون و بيرون، با تأسيسات خنك كننده و گرما دهنده كه در عصر خود بي نظير مي نمود.

10- ايجاد جنگل معروف شيشوان در جهت توسعه صنايع كشتي سازي و قايق سازي در بنادر درياچه اروميه، كه بعدها اين جنگل توسط قواي روس به آتش كشيده شد.

اوژن اوبن دیداری از شیشوان داشته ودر پائيز سال 1245 هـ . (اكتبر 1838 ميلادي) هنري رألين سون يكي از افسران برازنده ارتش انگليسي كه به خدمت در ايران مأمور شده بود ناحيه شيشوان را جالب‌ترين نقطه آذربايجان ديده است. ظاهراً شيشوان به ملك قاسم ميرزا يكي از پسران فتحعليشاه تعلق داشته است و از نوشته‌هاي جهانگرد انگليسي برمي‌آمد كه درآمد ساليانه آن شاهزاده از زمين‌هاي خالصه‌ي اين ناحيه سر به دوازده هزار تومان مي‌زده است. با اين درآمد كلان ، ملك قاسم ميرزا به اجراي طرح هاي گوناگوني در اين ناحيه دور افتاده از پايتخت همت گماشته بود و در پرتو روش‌هاي بخردانه‌اش شيشوان با سرعت شگفت‌انگيزي به شكل آبادي نمونه‌اي درمي‌آمد.

ملك قاسم ميرزا در آذربايجان براي اقامت در سه نقطه ساختمان هايي احداث و مدت ها ماندگار گرديده است که مهمترین آنها شیشوان بوده است.

ملك قاسم ميرزا بعد از مستقر شدن در شيشوان و احداث خانه نسبت به عمران و آبادي آنجا همت گماشت و براي آباد شدن و توسعه يافتن شيشوان نياز به كوچ و اسكان مردمان ديگري بود كه در نتيجه حسن خلق و مساعدت همه جانبه ملك قاسم ميرزا خانواده هاي زيادي كوچ كرده و ساكن شدند. كه چند دسته ای از آن ها طايفه معتبري بودند و اسكان آن ها در شيشوان تاثيرزيادي نيز در وضع دهات مجاور و خصوصاً عجب شير به جاي گذاشت.

تغییرمسیر رودخانه قوری چای، ايجاد صنايع نظیر كارخانه شيشه سازي، كارگاه سفالگري، ساخت همه گونه چرخ هاي بزرگ ريسندگي و بافندگي براي تهيه پارچه هاي مختلف منجمله ابريشمي،پرورش نوغان، كارگاه هاي آماده كردن چرم و دوخت كفش و احداث بنادر وساختن كشتي ها و ایجادكشتيراني در درياچه اروميه از جمله اقدامات ملک قاسم میرزا برای عمران شيشوان و عجب شيربوده است.

واقعه حسينقلي خان شیشوانی (گنجه ای) و خلع سلاح پاسگاه هاي عجب شير، شيشوان و رحمانلوتوسط وی و اعدام او از مهمترین وقایع معاصر منطقه عجب شیر است.

نگاهی دوباره به تاریخ "عجب شیر"

مطالب مشابه :

نگاهی دوباره به تاریخ "عجب شیر"

بررسی رابطه و همبستگی بین سبکهای رهبری و رضایت شغلی کارکنان (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی)

نظریه توسعه پایدار

شبكه‌هاي ماهواره‌اي فارسي زبان اساس خانواده را هدف گرفته‌اند

اگرهاي تاريخ

روان‌شناسي عمومي: روان‌شناسي پول (قسمت 1)

پانزده نفر که جهان مارا تغيير دادند

کرامات حضرت امام حسین علیه السلام

نظر يك كارشناس درباره هدفهمند كردن يارانه ها

قشر و طبقه در اندیشه مارکس، وبر و پولانزاس