نمودار علت و معلول

اولین نمودار علت و معلول به وسیله پرفسور «كاآروایشی كاوا» از دانشگاه توكیو هنگام تدریس چگونگی تجزیه عوامل مختلف و ارتباط آنها با یكدیگر به مهندسان كارخانه كاوازاكی در تابستان ۱۹۴۳ با طرح و شكلی كه شبیه یك ماهی بود ساخته شد.

آیا تا به حال علتهای مختلف به وجود آمدن یك مشكل را بررسی كرده اید؟ آیا عوامل مختلفی را می شناسید كه در به وجود آمدن این مشكل دخیل بوده اند؟ آیا تا به حال این علتها را دسته بندی كرده اید؟ یا تاكنون نموداری برای آنها رسم كرده اید؟

زمانی كه یك عیب، اشكال و یا اشتباه شناسایی می شود، باید علل بالقوه و بالفعل آنها تعیین گردد، در مواقعی كه علل بروز مشكل واضح نیست نمودار علت و معلول (CAUSE AND EFFECT DIAGRAM) می تواند ابزارمفیدی برای شناسایی این علل باشد. در این مقاله به طور مختصر به معرفی یكی از ابزارهای هفتگانه عالی (۱) (كنترل كیفیت آماری) به نام نمودار علت و معلول می پردازیم و درباره تاریخچه، چگونگی رسم، كاربرد، ارتباط آن با نمودار پارتو و آنالیز تاثیر راه حل كه درواقع معكوس شــــــده نمودار علت و معلول است، بحث می كنیم.

در تعریف كنترل فرایند آماری (STATISTICAL PROCESS CONTROL=SPC) آورده اند كه مجموعه ای قدرتمند از ابزار حل مشكل است كه در ایجاد ثبات در فرایند تولید و بهبود كارایی آن ازطریق كاهش تغییرپذیری واقع می گردد، كنترل فرایند آماری را می توان برای هرگونه فرایندی مورداستفاده قرار داد. ازجمله ابزارهای كنترل فرایند آماری نمودار علت و معلول است. این نمودار را نمی توان یك روش آماری درنظر گرفت. این نمودار كمك می كند كه تعیین كنیم برای دست یافتن به هدف چه باید كرد و عوامل مربوطه كدام هستند. بخصوص اگر این مطلب را درنظر داشته باشیم كه برای عموم مردم فكر كردن با نمودار ساده تر از آن است كه به ذهن خود متكی باشیم، از این نمودار همچنین می توان به عنوان ابزاری در بحث و گفتگو استفاده كرد، این نمودار برای استفاده جهت حل مشكلات عینی و واقعی به كار می رود و از آن می توان برای نشان دادن نحوه كنترل، تشریح دقیق حقایق، كنترل فرایندو یافتن علتها و معلولها سود جست.

● تاریخچه

اولین نمودار علت و معلول به وسیله پرفسور «كاآروایشی كاوا» از دانشگاه توكیو هنگام تدریس چگونگی تجزیه عوامل مختلف و ارتباط آنها با یكدیگر به مهندسان كارخانه كاوازاكی در تابستان ۱۹۴۳ با طرح و شكلی كه شبیه یك ماهی بود ساخته شد. نمودار علت و معلول از زمره روشهایی است كه از ژاپن سرچشمه گرفته و برای بهبود كیفیت به كار رفته است. این نمودار بعداً به كشورهای دیگر نیز برده شــده است و گاهی آن را نمودار «ایشی كــــاوا» یا نمودار استخوان ماهی (FISH BONE) نیز می گویند.

چرا كه این نمودار اولین بار توسط پرفسور <«ایشی كاوا>» مطرح گردید و ازطرفی دیگر شكل آن شبیه استخوان اسكلت ماهی است كه مشكل، عیب یا معلول در سر آن قرار گرفته است. سپس این نمودار به وسیله دكتر «ادوارد دمینگ» به عنوان ابزاری سودمند برای بهبود كیفیت به كار برده شد. او مدیریت كیفیت فراگیر را پس از جنگ جهانی دوم در ژاپن آموزش داد و «ایشی كاوا» و «دمینگ» از این نمودار به عنوان اولین ابزارها در فرایند مدیریت كیفیت استفاده كردند.

● رسم نمودار علت و معلول

نمودار علت و معلول ارتباط بین ویژگی كیفی و عوامل و فاكتورهای مرتبط به آن را نشان می دهد. رسم آن كار چندان ساده ای نیست و حتی با اطمینان می توان گفت كه موفقیت درحل یك مسئله كنترل كیفیت، موفقیت در ساختن یك نمودار علت و معلول است.

●● مراحل رسم یك نمودار علت و معلول

● مرحله اول: مشخص ساختن معلول یا مشخصه كیفی، معلول همان عیب یا نقصی است كه به عنوان هدف بهسازی مطرح شده است كه به یكی از دسته های زیر تعلق دارد:

▪ كیفیت: تعداد محصولات معیوب، عیوب محصولات، تعداد اشتباهات، اندازه محصول، وزن، ضخامت و... .

▪ هزینه: مصرف برق، آب، گـاز، مواداولیه، دوباره كاری، انبار، گارانتی و... .

كارآیی: زمان بازرسی، ساعت كار، زمان تعمیرات و... . ایمنی: تكرار حوادث

▪ روحیه: غیبت كاركنان، وجدان كاری، تعهدكاری، تخصص، مشاركت در كار. زمان تحویل: بارگیری، بسته بندی، كالاهای برگشتی و... .

● مرحله دوم: رسم استخوان پشت: یك محور باریك و بلند از چپ به راست به طرف مستطیل مرحله اول را رسم كنید.

● مرحله سوم: رسم استخوانهای بزرگ. این استخوانها، علتها و فاكتورهای اصلی هستند كه می توان آنها را به صورت زیر طبقه بندی كرد.

▪ تكنیك ۴M شامل

الف ) عوامل مربوط به انسانها؛

ب ) عوامل ماشینی؛

ج ) عوامل مربوط به مواداولیه؛

د ) عوامل مربوط به روش كار.

▪ تكنیك ۴P شامل:

الف ) عوامل مكانی؛

ب ) عوامل سیستمی و برنامه ها؛

ج ) عوامل انسانی - كاركنان؛

د ) عوامل سیاستگذاری و خط مشی سازمان.

▪ تكنیك ۴S شامل:

الف ) محیط؛

ب) تامین كننده، تهیه كننده؛

ج ) سیستم؛

د ) مهارتها

در بسیاری از موارد باتوجه به نوع مشكل از تركیبـــی از تكنیك های اشاره شده استفاده می شود، استخوانهای بزرگ را به صورت پیكان مورب از سمت چپ شكل به طرف استخوان پشت رسم كنید، هریك از استخوانهای بزرگ معرف یك دسته از علتها هستند.

● مرحله چهارم: پس از تعیین علتها و فاكتورهای اصلی با استفاده از تكنیك های اعلام شده نوبت به شناسایی عاملهای موثر و جزیی تر است.

برای این كار استخوان بزرگ را به استخوانهای فرعی _(استخوان متوسط) و استخوان متوسط را مجدداً به استخوانهای فرعی دیگر _(استخوانهای كوچك) و به همین ترتیب استخوانهـــای مویی تقسیم بندی تقسیم بندی می كنیم. استخوانهای متوسط، كوچك و مویی معرف سلسله مراتب علتهای موثر در بروز معلول یا عیب هستند. ذكر این نكته مهم است كه سلسله مراتب علتها را آنقدر ادامه دهید تا به علتهایی برسید كه بتوان مستقیماً درمورد رفع آنها راه حل را اجرا كرد و نیز در پاره ای از موارد علتهای ریشه ای و بنیادی در دو یا چند استخوان مویی از زیر استخوان متوسط تكرار می شوند.

رابطه علت و معلول به گونه ای است كه علت یك معلول خود می تواند معلول علتهای دیگر باشد.

● مرحله پنجم: علتها را موردبررسی مجدد قرار دهید تا هیچ عاملی فراموش نشده باشد.

● مرحله ششم: موثرترین و مهمترین «علت» یا «علتها» را از میان سایر عوامل انتخاب كرده و آن را در یك شكل بیضی قرار دهید تا نسبت به سایر علتها مشخص شود.

مرحله هفتم: كلیه اطلاعات ضروری روی نمودار ثبت گردد و به طوركلی رسم نمودارها بدون ثبت اطلاعات فاقد هویت و ارزش است، اطلاعات ضروری یك نمودار همانند اطلاعات شناسنامه ای یك شخص است؛ یعنی هر نمودار باید حداقل دارای عنوان، شماره، تاریخ، مكان و نام شخص یا گروه تهیه كننده باشد.