نقاشی در ایران (دوران پیش و پس از اسلام )

به نام خدا

THE KEEPER<?xml:namespace prefix = o />

ميراثدار

نقاشی

پیش از اسلام

قدیمیترین نقاشی که در ایران پیدا شده است متعلق به دوران نوسنگی است.(هزاره۷ ق م). نخستین نقاشیهایی که ساکنان فلات ایران کشیدند روی صخره ها بوده است.

چرا در هزاره های ق م نقاشیها را روی دیوار میکشیدند ؟ زیرا وسایل و ابزار نقاشی همانند امروز وجود نداشت و ابزار آنها سنگ و گلهای رنگی بود.

نکته : خاک نواحی مختلف میتواند رنگهای مختلف داشته باشد .

نقاشیهای ق م موضوعی است که با جادو در ارتباط بوده اند انسانهای اولیه با نقش آفرینی روی صخره ها قصد تصرف جهان مادی را داشتند .

+ ابزارهای دیگری که برای نقاشی کردن مورد استفاده بود چربی حیوانات بود .پس از کشف آهن آتش زغال نیز بکار گرفته میشد.

+ در اغلب نقاشیهایی که روی صخره ها یا دیوارهای غارها نقش میبست از پر پرندگان استفاده میشد .قدیمیترین آن در دشت لرستان در محلی به نام غار دوشه میباشد. که موضوع آن صحنه رزم و شکار که در ان تیر و کمان هم دیده میشود . حیواناتی چون اسب ، بز کوهی و گوزن.نکته جالب این است که چهره حیوانات به صورت نیم رخ کشیده میشده است. و همکنون هم رنگهایی که استفاده کرده اند قابل رویت هستند. . نکته دیگر اینست که اندازه هیچکدام از این تصاویر بیشتر از ۲۵ سانتی متر نیست.

+ پس از نقاشی روی صخره ها و غار ، روح تصویر سازی ایرانی روی سفال جلوه گر شد. (سفالهای تپه سیلک وتپه حصار دامغان)

+ این سفالها به لحاظ تصویر سازی روی آنها جزو بهترین و کم نظیر ترین هستند .

نکته: نقاشی روی سفالها برای مرحله ای است که انسان وارد عصر کشاورزی شدند .

+ چرا انسان ق م روی سفال نقاشی میکردند؟ نقاشی در دوران پیش از میلاد وسیله ای برای ابراز احساسات بوده است . بخشی به لحاظ تصرف جهان مادی است و بخش دیگر دغدغه های جامعه های انسانی است.

+ قدیمیترین نقاشی روی سفال برای هزاره ۶ ق م است . از هزاره ۳ ق م نقاشی های روی سفال از حالت واقعگرایانه خارج میشود و حالت سمبلیک به خود میگیرد. هنگامی که حرف از سمبلیک زده میشود منظور آداب و رسومی است که اغلب مذهبی هستند . که به جادو گرایش دارند و یا روی آنها بخشی از زندگی روزمره را نقاشی کردند . و اندیشه ی خود را انتقال داده اند .

+ بهترین نقاشی های روی سفالها متعلق به ۳۵۰۰ ق م است . که از شوش بدست آمده است . آنها بهترین هستند که خطوط و اشکال نقاشی روی سفال با هم روابط منطقی دارند. و سنجیده کشیده میشوند .

+ درست از همین سال (۳۵۰۰ ق م) ، نقاشی وارد مرحله سوم میشود . بررسی نقاشیهای روی سفال از دید محققین ، ما را به این نکته رهنمون میسازد که برخی از نقوش نشانه گر بیم و امید انسانهای اولیه است. دوره ای که انسان بر طبیعت مسلط نیست و همین باعث وحشت از آن میشده است.

+ رسم مکرر حیوانات شاخدار بر روی سفالها به معنای آرزوی انسان اولیه در تسلط بر قوای طبیعت قدرت و باروری اوست.

نقاشی در ایران در دوره های مختلف سلسله های پیش از اسلام

+ در دوره هخامنشی سنت استفاده از نقاشی بر روی سفالها متعلق به اصول هنری دوران پیش از مادها است.

+ در دوران پارتها یا اشکانیان بیشترین نقاشی روی این ظروف دیده میشود . : ۱. بخوردان ۲. عود سوز

روی این ظروف مراسم مذهبی با این مفهوم که یک شاهزاده یا یک پیشوای مذهبی یا یک مرد پارسا مراسم مذهبی را به جا می آوردند.

+ در عصر اشکانیان گچبریهای رنگی و نقاشیهای روی دیوار از هنرهای رایج به شمار می آمده است. اشکانیان ابتدا دیوارهای گچی درست میکردند . سپس با کمک ماده های رنگی متنوع با طرحهای هنری و نقوش حیوانات و انسانها روی دیوارها را میپوشاند .

(تصاویر انسانی باقی مانده منشا ایرانی رومی دارد)

+بنایی در سیستان وجود دارد که ویرانه های کاخ " کوه خواجه " است این کاخ متعلق به قرن اول میلادی است. و دیوار نگاره های ان بسیار مشهوراست .در این دیوار نگاره های صحنه نشستن شاه و شهر بانو برروی تخت دیده میشود این اولین تصویر سازی زن در همه تاریخ پیش از اسلام است.

+ از منظر دیگر نقاشیهای دوره پارتی به تصاویر مربوط به شکار است.

+ نقاشی دیواری (موسوم به میترا در نخجیرگاه یاشکارگاه) که در کاووشهای نقاشی در سوره دیده میشود. در این نقاشیها میترا بر روی اسب در حال تیراندازی است .لباس او زین و یراق است حیوانات در حال فرار و گیاهانی که در پس زمینه نقاشی روی دیوار وجود دارد دیده میشود. میترا در نخجیرگاه سمبل نقاشی ایرانی بر روی دیوار است که بی نظیر میباشد.

+ در دوره ساسانی نقاشیها وجهی شاهانه دارند یعنی تا حدودی رسالت به تصویر کشیدن و نشان دادن عظمت امپراطوری هنر هخامنشی بر دوش نقاشی بود.اما با این وجود در نقاشیهای این عصر بیشتر از از نمادهای گیاهی و جانوری استفاده میشود.این موضوعات در مقیاس بسیار بزرگ بر روی صخره ها نقاشی میشود و در مقیاس های کوچک بر روی پارچه ها . دیوار کاخها ظروف سیمین (نقره ای) مهره های سنگی دیده میشود.

+ سر منشاء تمامی نقاشیهای کشیده شده در دوره ساسانی که شامل نقشهای گیاهی ، قوچه با درخت زندگی ، گاو بالداربا سر انسانی ، نبرد شیر و گاو ، شاهینهای حمله ور بر جان.ران همگی برگرفته شده از آسیای غربی به عبارتی تمدنهای بین النهرین بوده است.

+ بهترین نقاشیهای دوره ساسانی در این مکانها دیده میشود :

۱. ایوان کرخه در شوش

۲. حاجی آباد فارس

۳. طراحی های تخت جمشید

۴. طراحی های معروف در نقش برجسته های ساسانی مانند : نقش برجسته های پیروزی شاپور ساسانی بر امپراطور روم شرقی در نیشابور. یا نقش برجسته های خسرو دوم ساسانی در طاق بستان کرمانشاه.

+ همانند دوره اشکانی نقاشی روی دیوارگچی و انجام تزیینات گچبری در دوره ساسانی هم ادامه داشت .اما کار برجسته ساسانیان استفاده از موزاییک برای تزیین بناهای داخلی کاخها بود. که بهترین این نمونه در کاخ نیشابور دیده میشود . این کاخ باقی نمانده است و فقط تکه های کوچی است که در موزه های مختلف نگهداری میشود. که نمونه ای از آن در موزه ملی ایران نگهداری میشود.

+ از نظر تصویر سازی بسیاری از مفاهیم در طرحهای ساسانی دردنیای مسیحیت تقلید شده است .حرکت احترام آمیز اردشیر اول با انگشت سبابه خمیده در برابر اهورا مزدا در نقش برجسته رستم در تصاویر مسیحی جای گرفته است و.ایرانیان یک رسم مذهبی هم داشتند که در دربار هخامنشی و پس از آن معمول بوده است یعنی اینکه مغان به نشانه احترام دست خود را زیر یک لت دامن لباس پنهان میداشتند که این رسم به کلیسای مسیحیان راه یافت .

+ از آنجا که عصر ساسانی مرحله های با اهمیت از تحول زیبا شناسی ایرانی دارد در تمام جهان از غرب تا اقیانوس اتلانتیک و در شرق تا چین تاثیرات خود را گذاشته است. البته این تاثیرات تا مدتها پس از انقراض ساسانیان دیده میشود.

+ نقاشی به مفهوم بیان اندیشه و القای تعالیم مذهبی در اوایل دوره ساسانی مطرح شد.مانند تعلیمات مانی در کتاب " ارژنگ" که برروی پوست کشیده شده و قبلا اشاره شده است. بخش مهمی از این نقاشی توسط مانی کشیده شده است که در موزه آرمیتاژ مسکو نگهداری میشود. احتمالا نقاشیهای مانویان بر هنر اسلامی تاثیر گذارده است و برخی پا را فراتر نهاده و نقاشی های مانی را پایه گذار نقاشی ایرانی - اسلامی میدانند.

+ ویژگی برجسته نقاشی مانویان در این است که آنان تصاویر را با خطوط موزون ورنگها درخشان میشاختند. واز رنگهایی مانند لاجوردی ، آبی روشن، تنارنچی، قرمز و سبز استفاده میکردند . مانویان خوشنویسی ار مکمل نقاشی میدانستند . از اینرو در کنار انجام تعالیم مذهبی دست اندرکمار حرفه تصویر اسزی برای کتاب و تزیین کتاب شدند.

+ نگارگری مانوی تا مدتها در آسیای میانه باقی ماند.سپس این نقاشی با قوم سلجوقیان وارد ایران شد.

نقاشی در ا یران

پس از اسلام

اطلاع دقیقی از نقاشی در صدر اسلام در دست نیست اما مطمئن هستیم که هنر ساسانی در دوره اسلامی نیز تداوم یافت.

خلفای عباسی از سه جهت از دست آوردهای هنر ساسانی در قلمرو هنر خود تقلید کردند.

الف : درساختن و آراستن کاخها

۲.در ساخت اشیا گرانبها

۳.در ضرب سکه

+در دوره خلفای عباسی که با یاری ایرانیان روی کار امدند مرکز خلافت از دمشق به بغداد که در نزدیکی شهر تیسفون پایتخت ساسانیان ساخته شده بود انتقال یافت مصداق تاثیر پذیری عباسیان از هنر ساسانی دیوارنگاره های کاخی بنام "جوسق الخاقانی" در نزدیکی سامراست که متعلق به ربع اول قرن سوم هجری است که تصویر زنی رانشان میدهد که گوساله ای بر دوش دارد که احتمال قریت به یقین این نقاشی از شخصیت زنی در داستان "بهرام گور و فتنه " اقتباس شده است.

+ با پیدایش حکومتهای مستقل ایرانی مانند سامانیان شهرهایی مانند بخارا و سمرقند تبدیل به کانونهای فعال فرهنگی شدند . دیوار نگاره های حوالی شهر قدیم نیشابور و آثار سفالی منقوش متعلق به نیشابور از همین دوره یعنی قرون دوم و سوم هجری باقی ماندند. در دوره تسلط ترکان مخصوصا غزنویان ، رسم چهره پردازی مغولی جا افتاد و صفتهایی چون ماهرو ، چشم بادامب، ابرو کمانی و دهان فنچه رایج گشت.

+ دوره ترکان سلجوقی که یکی از مهمترین ادوار تاریخ است . در زمینه هنر اسلامی و ایرانی و ادبیات پارسی بود.معماری ، فلزکاری ، سفالگری همانند ادبیات پارسی به اوج رسید. در این دوره خمسه نظامی سروده شد .در این دوره آثار نقاشی رووی سفالها در شهر کاشان رواج یافت . در این نقاشیهای عموما پیکره های انسانی اغلب در برابر یک منظره های که میتوانست شچشم اندازی کوچک داشته باشد با جزییات تمام رسم شده باشد در برابر هم کشیده شده است .

+ در دوره استیلای مغول بر ایران .در کارگاههای سلتنی آنها نقاشانی به کار مصور کردن کتابها گمارده شدند . در این دوره با آمیختن شعر و ادبیات با نقاشی سبک نقاشی شکوفا شد. در این دوره خواجه رشید الدین فضل الله همدانی که وزیر دو ایلخان به نامهای غزان خان و الجایتو بود شهرکی بنام ربع رشیدی در نزدیکی تبریز ساخته شده او در این شهر دانشمندان ایرانی و خارجی را به کار گماشت تا مجموعه با ارزش " جامع التواریخ " که به سرگذشت ملل مختلف از جمله مغواها پرداخت مصور شد. دو نسخه از این کتاب موجود است اولی در دانشگاه اوین بورگ و دومی درانجمن اسیای شهر لندن نگهداری میشود. اولین کتاب هفتاد تصویر دارد و در سال ۷۰۷هجری مصور شده است . دومین کتاب شامل ۱۰۰ تصویر است که در سال ۷۱۴ هجری نگاشته شده است.

+ بررسیها نشان میدهد که سبک نقاشی ایلخانان از سلجوقیان فاصله گرفته است. یعنی ایلخانان از نقاشیهای خارجی الهام کرفته اند .

+ در نیمه قرن ۸ هجری و با تسلط جلایریان بر ایلخانان بغداد تبدیل به کانون هنری عالی شد. سبک نقاشی بغدادی همان سبک تبریز بود . مهمترین اثر این دوره مصور کردن کتاب دیوان شعر خواجوی کرمانی به سال ۷۹۹ هجری بود . در همین عصر ایران دارای مرکز فرهنگی دیگری در شهر شیراز میشود . در همین دوره است که مصور کردن نسخه های ادبی مخصوصا شاهنامه رایج میشود. یکی از قدیمیتیرین نسخه های شاهنامه مربوط به سال ۷۳۳ هجری است که در کارگاههای شیراز مصور شده است.

+ در دوره تسلط تیمور بر ایران ، در اواخر قرن ۸ هجری کانون سیاسی و به تبع آن مرکز هنر پروری از ایران غربی(بغداد)به شهرهای خراسان و سمرقند منتقل میشود . اما پس از مرگ تیمور همه این مراکز به هرات منتقل میشود . که شاهرخ پسر تیمور در آنجا حضور داشت . او کارگاهی برای نقاشان به راه انداخت تا کتابها را مصور کنند .مرجع انان در این کار کتاب جوامع التواریخ بود.

+ غیر از هرات دو مرکز فرهنگی دیگر یعنی شیراز و سمرقند نیز همزمان به کار خود ادامه میداد . این اتفاق در دوران جانشینان شاهرخ روی داد .

+ در قرن ۹ هجری کارگاههای صنعتی ترکمانان آق قویونلوها و قراقویونلوها ، هنرمندان ایرانی و خارجی را بکار گرفتند .در همه این کارگاهها نقاشیهایی با ویژگیهای زیر کشیده میشد. :

پیکره های چاق با دهان و بینی کوچک ، ابروان قوس دار و مناظر قریب و خیالی از ویژگیهای این نقاشیها بود.

+ در دوره مجد هرات در دوره سلطان " میرزا بایقرا " در دوره وزارت "امیر علی شیر نوایی " محفلهای هنری در این شهر تشکیل شد. شخصیتهای برجسته ای در این محافل بودند که از جمله آنها :

میر خواند(مورخ)، واعظ کاشفی، ادیب کمال الدین بهزاد، و جامی شاعر و صوفی نامداردر این محافل حضور داشتند.معروفترین نقاش این عصر کمال الدین بهزاد بود . او علاوه بر نقاشی در تهذیب ، قلم زنی و ظریف کاری استاد بود. بهترین نقاشیهای این استاد متعلق به سالهای ۸۹۴ تا ۹۱۶ ه ق است. و بهترین کتابهای مصور شده به دست بهزاد "بوستان سعدی "و "خمسه نظامی " بود. بهزاد برخلاف نقاشان پیشین ،به واقعیت توجه میکرد . او در سنت رنگی نیز تحولات تازه ای بوجود آورد . یعنی در آثارش رنگهای واقعی اشیا را به کار برد.

+ در دوره شاه اسماعیل اول تبریز پایتخت ایران شد و او هنرمندان آق قویونلو را به کار دعوت کرد. بنابر این سبک نقاشیهای این دوره دنباله رو ترکمانان بود . در دوره شاه تهماسب اول هرات مرکزکتاب نگاری شد لذا از ترکیب سبک تبریز با هرات سبک نوینی بوجو آمد .که اوج آن در شاهنامه تهماسبی و خمسه تهماسبی دیده میشود . نقاشی این دوره دارای چند ویژگی است:

۱ . پیچیده تر شدن فضای ساختاری نقاشی

۲. ایجاد فضای دوبعدی برای اشیا و انسان

۳. بی ارتباط بودن وقایع مختلف بخ لحاظ مکانی و زمانی . البته لازم به ذکر است که این فضا سازی چند ساحتی متاثر از بینش ساختاری عرفنی نقاش بوده است . که درواقع اوج نظام زیباشناختی در نگارگری ایرانی است .

+ از نیمه قرنن دهم هجری دوره جدیدی در نقاشی ایران آغاز شد و آن طراحی و نقاشی مستقل از کتاب بود. این دوره دوره ای است که تهذیب در خوشنویسی در نقاشی معمول شد .

+ در سال ۹۹۶ همزمان با سلطنت شاه عباس اول ، هنرهای ایران از نو رونق گرفت . شاه عباس دستور داد هنرمندان ایران برای آراستن کاخها و بناهای عمومی دست بکار شوند . معروفترین نقاش این دوره صادق بیگ " بود که آثار ماندگاری بجای گذارد. اما کسی که در نقاشی این دوره تحول ایجاد نمود " رضا عباسی " بود.ویژگیهای نقاشی رضا عباسی :

۱. ثبت وقایع روزمره با طرحهای سیاه قلم

۲. استادی تمام در نگار گری تک چهره ها

۳. نشان دادن ابعاد زندگی ثروتمندان و فقرا

۴.در نقاشی استاد خط برتری قابل توجهی نسبت به رنگ دارد .

۵. رضا عباسی حجم ها و شکنها را با طراحی پیچ وتاب با قلم ونی استادانه با ظرافت به تصویر کشیده است .

+ در قرن یازدهم دیوارنگاری در کاخها و بناهای خصوصی و عمومی رواج یافت . مهمترین جلوه های نقاشی این عصر در دیوارنگاره های "چهل ستون" قابل مشاهده است. دیوار نگاره های " چهل ستون" به روشنی بیانگر تغییر سلیقه نقاشان اواخر عهد صفوی است.در این دیوارنگاره ها تبعیت از نقاشی طبیعت نگار اروپایی دیده میشود.

-----------------------------------------------------------------------------------

تخت‌جمشيد . پاسارگاد . كندوان . تخت‌سليمان . غارسهولان . قره‌كليسا . گنبدسلطانيه . تپه‌حسنلو . شهرسوخته . كوه‌خواجه . بيستون . طاق‌بستان . معبدآناهيتا . قلعه‌فلك‌الافلاك . غارعليصدر . گنجنامه . هگمتانه . آتشكده‌زرتشتيان . چغازنبيل . كاخ‌آپادانا . ارگ‌بم . ارگ‌راين . باغ‌شاهزاده . باغ‌ارم . پل‌خواجو . ميدان‌نقش‌جهان . منارجنبان . عالي‌قاپو . چهل‌ستون . سیلک . قلعه لشتان . ستاره افتاده . حریره

استفاده از این مطالب با ذکر منبع مجاز میباشد

نقاشی در ایران (دوران پیش و پس از اسلام )

مطالب مشابه :

انواع تکنیک های نقاشی روی ظروف چینی

نقاشی روی سفال

ترک ساده روی سفال ( با ترکیب رنگ هایلایت )

نقاشی در ایران (دوران پیش و پس از اسلام )

نقاشی روی سفال

طراحی فنی ظروف سفالی در باستان شناسی