آموزش حشره شناسي پزشكي ( مخصوص دانشجویان داروسازی و پزشکی )

 

د – راستــه‌های ( orders) مهم پزشکی حشــرات (insecta ) :

1-     راسته سوسری‌ها ( cockroaches )- ( dictyoptera )

سوسری‌ها که در فارسی به سوسک حمام مرسومند یکي از آفات بسیار قدیمی انسان می‌باشند . قدمت این بند پایان به 250  میلیون سال قبل یعنی دوران کربونیفر می‌رسد که به لحاظ مورفولژیک  دستخوش تغییرات چندانی نشده‌اند حدود 4000  گونه از این راسته شناسایی شده است که حدود 50 گونه از آنها آفت‌های اصلی شده‌اند و 6-5 گونه آنها به لحاظ پزشکی حائز اهمیت است که 3 گونه مهم‌تر از بقیه هستند :

سوسری آلمانی         ( germanica‌Blattella)

سوسری شرقی          (Blatta orientalis )

سوسری آمریکای       (americana periplaneta )

مورفولژی : معمولا" قهوه‌ای بلوطی یا سیاه رنگ هستند و طول آنها 5-1 سانتی‌متر است . پرونوتوم بزرگ دارند و سر در زیر آن پنهان است . دارای 2 جفت بال هستند . جفت اول بالها حالت براق و چرمی شکل دارد وtegima گویند  جفت دوم بال‌ها حالت کاملا" غشائی دارد و بکار پرواز می آید . بدن سوسري‌ها معمولا " در سطح پشتی شکمی پهن و تخم مرغی شکل است . قطعات دهانی ساینده و ( جونده ) دارند .

 

اکولژی و بیولژی : دارای دگردیسی ناقص هستند . حشره‌ای (nocturnal ) یعنی شب فعال هستند . اماکن گرم و مرطوب را برای زندگی انتخاب می‌کنند ، زیر آبگرمکن ، زیر یخچال ، زیر کابینت‌ها ، پشت رادیاتورها ، در حمام ، در آشپزخانه ، نانوایی‌ها و ...  را به عنوان زیستگاه انتخاب می‌کنند . حشراتی همه چیز خوار و پر خور هستند. کپسول تخم آنها مجتمعی از چندین تخم است که بوسیله ترشحات غدد ضمیمه بهم متصل شده و (Ootheca )ااتکا نام دارد . از انواع مواد از نشاسته‌ايی گرفته تا مدفوع انسان و حیوانات و یا خون خشک شده تغذیه می‌کنند . در سراسر کره زمین پراکنده هستند ولی تراکم آنها بیشتر در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری می‌باشند . سوسري‌های بالغ از یکماه تا حتی بیش از یکسال می‌توانند عمر کنند . سوسري‌ها عمدتا" زندگی تجمعی دارند.

- اهمیت پزشکی و بهداشتی:

به سبب اینکه به منبع غذایی خاصی جهت تغذیه نیازمند نیستند و همچنین در حال رفت و آمد در محیط‌هايی نظیر فاضلاب و یا توالت‌ها هستند براحتی می‌توانند عوامل مختلف بیماری‌زایی را از این منابع گرفته و به محیط‌های انسانی منتقل کنند :

اینها به دلایل زیر می‌توانند عامل بيماريزا را منتقل کنند :

1- از طریق قطعات دهانی   2- توسط استفراغ مواد غذایی خورده شده

3-  مدفوع  4- پاها و سایر قسمت‌های بدن .

 

بنابر این می‌توانند ناقل مکانیکی عوامل بیماریزایی باکتریایی مثل جذام ، طاعون خیارکی ، اسهال شیگلایی خونی ، اسهال کودکان ، عفونت مجاری ادراری ، عفونت‌های استافیلوکوکی و سالمونلایی ، مسمومیت‌های غذایی باشند . همچنین می‌توانند تخم کرم‌های روده‌ایی (که دومین گروه بزرگ ارگانیزم‌های بیماری‌زای منتقله توسط سوسری‌ها هستند ) نظیر : تنیا ،آسکاریس ، آنکلیوستوما و نکاتور آمریکانوس ، هیمنولپیس را منتقل می کنند . از تک یاخته‌ها می‌توانند ژیاردیا ، آنتوموبا ، بالانتیدیوم و توکسوپلاسما را منتقل کنند. همچنين مي‌توانند قارچ‌هاي آسپرژيلوس را نيز احتمالاً منتقل كنند. اينها همچنين مي‌توانند ناقل پوليومليت باشند. از ديگر بيماري‌هاي باكتريايي مي‌توان به تب مالت در بين دام‌ها و نيز وبا به عنوان بيماري‌هاي منتقله اشاره كرد. همچنين با ترشحات بدن خود منجر به بدبو شدن مواد غذايي و فساد و غير قابل استفاده بودن آنها مي شوند.

-روشهاي كنترل :

شامل رعايت بهداشت محيط نظير جلوگيري از انباشته شدن مواد غذايي و همچنين جمع آوري و دفع صحيح زباله‌ها مي‌باشد. همچنين جمع‌آوري و انهدام كپسو‌ل‌هاي تخم اين حشرات روشهاي بسيار مناسبي جهت كنترل جمعيت آنها مي‌باشد.

استفاده از حشره‌كشها به صورت گردپاشي در طي مسير حركت آنها با حشره كشهاي آلي كلره نظير كلردان و يا حشره كشهاي آلي فسفره نظير ديازينون و مالايتون مفيد است. همچنين از حشره كشهاي آلي جديدتر كاربامات مثل بايگون (پروپوكسور) و حشره كشهاي آلي پيروتروئيد مي‌توان در مسير حركت آنها استفاده كرد. با استفاده از اسپري و يا طعمه‌هاي مسموم بايگون وقتي كه جمعيت آنها زياد است جمعيت اين حشرات را مي توان كنترل كرد.

روشي ديگر، كنترل بيولوژيكي است. كنترل بيولوژيكي توسط زنبورهاي پره داتورpredatour  مثل خانواده زنبوران گل مالsphecidae و يا پارازيتوئيد مثل دم پرچميهاevanidae كه كپسول تخم را پارازيته مي‌كنند، انجام مي گيرد.

2-د- راسته نیم بالان hemiptera

در اين راسته گونه‌هاي متعددي وجود دارد ولي دو خانواده cimicidae و reduvidae  از لحاظ پزشكي حايز اهميت هستند. جفت اول بالها داراي ساختماني دوگانه درابتدا چرمي و سخت و قسمت  دوم بال غشايي است كهhemilytra گويند. جفت دوم غشايي است.

·                            خانواده cimicidae : شامل ساس‌هاي موسوم به ساس رختخواب يا همانbed bug است و گونهcimex lectolarius  است البته ساس ديگري هم وجود دارد كه به ساس مناطق حاره معروف است كهci-hemipterus گويند. ساس رختخواب از زمان انسان غارنشين غارنشين به انسان  از خفاش منتقل شده است.  اين ساس پراكندگي جهاني دارد.

مورفولوژي: از لحاظ ظاهري فاقد بال هستند. جفت اول بالها به صورت تحليل رفته و يك جفت زائده پولك مانند روي بدن است. جفت دوم بالهاي كاملاً از بين رفته است. بالغين حشراتي بيضي شكل هستند. قبل از خونخواري زرد يا قهوه اي آجري هستند. و بعد از خونخواري كامل به طور تيره شده و به رنگ قهوه اي قرمز يا قهوه اي در مي آيند. پروتوراكس از جوانب رشد كرده است و تشكيل يك فرو رفتگي را مي دهد كه سر درون آن قرار مي گيرد. قطعات دهاني سوزن مانند و از نوع سوراخ كننده مكنده مي باشد. عمل جفتگيري از طريق berlese organ         كه در سمت چپ شكم وجود دارد و اين خاص دنياي حشرات براي سالها است و اين اندام را ribaga نيز مي گويند.

نرها در انتقال بدن داراي تيغه خميده آدگاس هستند و ماده ها انتهاي بدن صاف و كروي است. اندازه بالغين بين 5-4 ميلي ليتر مي باشد.

اكولوژي و بيولوژي :

داراي دگرديسی ناقص هستند. جنس نر و ماده هر دو عمل خونخواري را انجام مي دهند.خونخواري در شب صورت مي گيرد.انگل اجباري ولي موقت بدن هستند.در طي روز نمفها و بالغين بي حرکت بوده و در محل هاي مختلف تاريک و خشک مثل شکاف ها و درز هاي وسايل منزل،ديوارها،سقف ها،لابلاي کف پوش هاي چوبي وبين تشک و تختخواب مخفي مي شوند.زندگي دسته جمعي دارند.داراي 5 مرحله ي نمفي هستند.

در صورت نبودن انسان از حيوانات مختلفي مثل خرگوش،جوندگان،خفاش و حتي مرغ و خروس خونخواري مي کند.

اهميت پزشکي و بهداشتي:

در اثر خونخواري شديد مي توانند باعث نوعي کم خوني در بين کودکان شوند.همچنين باعث واکنش هاي آلرژيک و ناراحتي هاي پوستي مي شوند.نيش دردناکي دارند.بطور مکانيکي مي توانند از طريق گزش و له شدن بدن (همولنف آلوده)ناقل بيماري هايي مثل جذام و تبهاي راجعه بشوند.ممکن است بيماري هپاتيت B را نيز به طريق مکانيکي منتقل کنند.

روشهاي کنترل:

سمپاشي تمامي يک ساختمان با استفاده از حشره کش هاي آلي کلره مثل گامکسان، حشره کش هاي آلي فسفره ديازينون و با حشره کشهاي آل پيروتروييد مثل بيورزمترين مي توان آنها را تحريک و وادار به خروج از پناهگاه کرد و سپس تماس آنها با سطوح سمپاشي شده با ساير حشره کش ها بيشتر مي شود.گرد پاشي و يا سمپاشي وسايل خواب (به جز وسايل خواب بچه ها )و نيز استفاده از دستگاههاي الکتريکي دور کننده موجود که حشره کشها را به صورت دود متصاعد مي کنند براي ساختمانهاي آلوده مفيد هستند.

لوازم خواب را پس از سمپاشي بايد اجازه داد تا در هواي بيرون خشک شوند.

قرار دادن وسايل خواب در آفتاب موجب خروج بالغين و نمف ها مي شود.

گروه خانوادهReduviidae

در اين خا نواده فقط يک زير خانواده به لحاظ پزشکي حاظ اهمييت است و  Triatominae    گويند .

اين ها را سن هاي قاتلKilling bugs يا ساس هاي بوسندهKilling bugs هم مي گويند.گونه هاي مهم از نظر پزشکي اهمييت دارند محدود به چند گونه مي شود.مثل:

Triatoma infestanns

Rhodnius prolixus

Panstrongylus megistase

پراکندگي اين تر پاتومينه ها محدود قاره امريکا است و از ايالات متحده تا آرژانتين وجود دارند.

مورفولوژي:

سن هاي درشتي هستند.1-4 سانتي متر طول دارند. داراي سر بلند پوزه مانند هستند.قطعات دهاني سوراخ کننده-مکنده  دارند که به صورت خرطوم مانند در جلوي سر قرار دارد.بر روي بدن داراي طرح هاي رنگين و مشخص هستند وفرم تيپيک نيم بالان هستند.

اكولوژي و بيولوژي :

داراي دگرديسی ناقص هستند. جنس نر و ماده هر دو عمل خونخواري را انجام مي دهند. در محل سكونت ميزبان خود و نزديك آن در شكاف ها و درزهاي ديوار، سقف و زمين و دركلبه هاي گلي روستايي وجود دارند كه به صورت كلني در مي آيند. بعضي ها در لانه پرندگان و روي درختان زندگي مي كنند و بعضي ها در لانه جوندگان.

 داراي 5 مرحله نمفی هستند. در هنگام شب وبدون دردخونخواري مي كنند و بنابراين به ميزان زياد و مدت زياد مي توانند خونخواري بكنند.

 

اهميت در پزشكي و بهداشت:

اينها ناقلين بيولوژيك بيماري شاگاس هستند.

تريپانوزوميازيس آمريكايي Trypanosoma cruzi

ساس بوسيله خونخواري انگل را دريافت مي كند. انگل ها وارد معده ساس شده و تمام دوره رشد خود را در معده طي مي كنند و پس از يك تا دو هفته تريپوماستيگوت هاي متاسيكليك بيماريزا در مجرای خلفي دستگاه گوارش وجود خواهند داشت. به هنگام خونخواري، فضولات خود را دفع مي كنند. اين مدفوع مي تواند حاوي تريپوماستيگوت هاي عفوني باشد و از طريق جاي زخم نيش، يا زخم هاي ديگر روي بدن يا از طريق مخاط چشم، ميزبان بعدي را آلوده كند. انگل در دستگاه گوارش ناقل ، هم تكثير پيدا مي كند و هم دچار تغيير مورفولوژيك مي شود. ولي بوسيله مدفوع نه بزاق.

 T.rangeli انگل ديگري است كه توسط ساس ها يا سنهاي تريا تومينه مستقل مي شود ولي براي انسان بيماريزا نيست و بوسيلهTriatoma ها منتقل ميشود مثلT.infestans وT.dimidiata  و از طريق گزش (بزاق) و مدفوع ، بيماري منتقل مي شود ولي انتقال بوسيله گزش مهم تر است.

روشهاي كنترل :

سمپاشي خانه ها با سموم حشره كشی آلي كلره ،از بين بردن خانه هاي گلي روستايي و ساير پناهگاههاي آنها و نوسازي خانه ها.

3-د- راسته شپشهاي مكنده sucking lice

در اين راسته، شپشهاي مكنده خون انساني قرار دارند. علاوه بر اين ساير شپشهاي خونخوار پستانداران نيز در اين راسته قرار دارند. اين شپشها به خانواده pediculidae  تعلق دارند.

شپشهاي مكنده خون انساني 3 تا هستند:

1)شپش سر و بدن pediculus humanus 2 زير گونه دارد:

- شپش سر p.h.h=p.h.capatis=head louse          

-شپش بدن p.h.corporis=body louse         

2)شپش عانه (خرچنگي) phthirus pubis=crab louse   

گاهي اوقات اين شپش را در خانواده ای جداگانه به نام  phthiridae  فتیريده قرار مي دهند. هر سه شپش انتشار جهاني دارند.

شپش سر و بدن:head and body louse                

 مورفولوژي :

تفاوت 2 زير گونه بسيار مشكل است. شپشهاي سر و بدن نر 5/3 – 5/2 ميلي متر و ماده ها 5/4- 5/3 ميلي متر هستند. داراي 3 جفت پاي قوي  و هم اندازه مي باشند. قطعات دهاني از نوع سوراخ كننده مكنده است روي ساق پا Tibia)) يك عدد خار وجود دارد و پنجه پا(Tarsus)  داراي يك چنگال خميده است كه به همراه خار ساق پا تشكيل اندامي را مي دهند كه شپش از آن براي چسبيدن به ميزبان استفاده مي كند.( مو و الياف لباس ). انتهاي بدن شپشهاي ماده داراي يك فرو رفتگي به نام gonopods  است كه شپش بوسيله آن به الياف لباس مي چسبد. انتهاي بدن شپش نر صاف و مجهز به سوزن (تيغه)آدگاس مي باشد.

اكولوژي و بيولوژي :

انتشار جهاني دارند. داراي دگرديسی ناقص هستند. داراي 3 مرحله نمفي هستند هر دو جنس نر و ماده خونخواري مي كنند و خونخواري در هر زمان از روز يا شب صورت مي گيرد. شپش سر و بدن انگل اجباري و دائمي بدن انسان هستند. 5-2 روز خارج از بدن انسان بیشتر نمي توانند بمانند. تراكم جمعيت آنها با عدم رعايت بهداشت فردي رابطه مستقيم دارد. بنابراين در اماكني مثل زندانها، سربازخانه ها، و خوابگاه ها و اردوگاههاي مصائب وبلايا كه جمعيت زيادي وجود دارد و نتيجتاً بهداشت فردي نظير استحمام منظم صورت نمي گيرد رخ می دهد

 روي لباس و بدن در حالت آلودگي شديد500 - 400 عدد شپش وجود دارد ومعمولاً در هر فرد كمتر از 100 شپش و تعداد شپش در اكثر مردم كمتر از اين است انتقال آلودگي شپش سر توسط تماس بسيار نزديك صورت مي گيرد و مي توان  به وجود كودكان در مهد كودك ها و ارتباط نزديك با معلمين اشاره كرد. شپش بدن هم از طريق تماس نزديك انتشار پيدا مي كند.

 

اهميت پزشكي :

وجود شپش بدن ، سر يا شپش عانه را روي شخص ، (pediculusis) پديكولوزيس مي گويند. آلودگي به شپش را نيز بيماري و لگردانvagabon’s disease و گاهي morbus errorum  گويند. ترشح بزاق مكرراً به بدن ميزبان صورت مي گيرد.

چون شپش روزي چندين بارخون مي خورد اثرات سمي آن در افراد آلوده باعث خستگي، حالت بدبيني و احساس تنبلي شود. آلرژی هاي شديد مثل خارش مي شود. در اثر استنشاق گرد مدفوع شپش علائم مشابه بيماري تب يونجه ظاهر میگردد.

بيماريهاي منتقله توسط شپش بدن :

شپش بدن ناقل بيماري در طبيعت است:

1-تيفوس اپيدميك(L.B.T)Louse Borne Typhus=Epidemic Typhus

ريكتزيا  پرووازكي Rickettsia prowazeki  عامل بيماري است. شپشهاي نر وماده بدن در اثر خونخواري، ريكتزيا ها را دريافت مي كنند.

ريكتزيا ها وارد سلولهاي اپي تليال جدار معده شپش شده و در آنجا به شدت و به سرعت تكثير پيدا كرده و سبب اتساع زيادسلولها مي شود. حدود 4 روز پس از تغذيه ، سلولهاي جداره معده پاره شده و ريكتزیاها وارد حفره معده حشره مي شوند. ريكتزياها به همراه مدفوع شپش دفع مي شوند.

مدفوع آلوده از طرق زيرباعث گسترش و انتقال آلودگي می شود:

- محل گزش شپش يا زخمهاي جلدي

- از راه مخاط چشم  واز راه مخاط دستگاه  تنفسي

مدفوع خشك شده شپش در حرارت طبيعي اتاق تا60 روز زنده باقي مي ماند.

 بين دو اپيدمي ، عوامل زير، عامل بيماري زايي را فعال نگه مي دارد:

- خود شپش عامل بيماري را نگه مي دارد و براي مدت كوتاهي است كه مصادف عمر شپش است. كه 40-25 روز است.

- ريكتزياي غير بيماريزا درون معده شپش به ريكتزيای بيماريزا تبدیل مي شود.

- مدفوع خشك شده شپش به طور معمول در درجه حرارت اتاق تا 60 روز عامل بيماري را درون خود زنده نگه مي دارد و در شرايط مناسب تا 10 سال هم مي تواند زنده باقي بماند.

- چون خود انسان تنها منبع آلودگي است كه به صورت آندميك است. كه به اپيدمي تبديل مي گردد.

افرادي كه قبلاً‌ تيفوس گرفته اند حاملين بدون علايم مي باشند و بامناسب شدن شرايط در اثر كمبود و ضعف و سوء تغذيه ، بيماري عود مي كند.

2-تب راجعه اپيدميك (تب راجعه شپشي) Epidemic Relapsing Fever

از زمانهاي قديم وجود داشته و به صورت اپيدميهاي بزرگ و كوچك در قرن 19-18 ميلادي بوده است. عامل بيماريBorrelia recurrentis است كه جزء اسپيروكتها است كه به راحتي درون بدن شپش تكثير پيدا مي كند. شپش با يكبار خونخواري عامل بيماري را كسب مي كند. عامل بيماري زا درون معده ناقل جايگزين مي شود. تعدادي از بورلياها از جدار دستگاه گوارش شپش عبور مي كند. و به محوطه عمومي و همولنف رفته و بقيه در دستگاه گوارش باقي مي مانند و مي ميرند. بورلياها به شدت در همولنف تكثير پيدا مي كنند. بور لياها در هموسل خيلي سريع و درعرض 7-5 روز به طريق ساده تكثير حاصل كرده و پس از ده روز به حداكثر خودمي رسند و در همان محوطه بسته بدن باقي مي مانند. و به هر طريق شپش له شود و يا مايع همولنف آزاد شود از طريق زخمهاي جلدي اين مايع آلوده شده مي تواند عامل بيماري رامنتقل كند.. يك شپش يك فرد راآلوده مي كند بنابراين براي پيدايش اپيدمي بايد وفور و تراكم شپش بدن خيلي بالا باشد.

3- تب خندق   Trench Fever  (تب 5 روزه)

عامل این بیماریR.quintanaاست .این بیماری براي اولين بار در شرايط جنگ جهاني اول بروز كرد و سپس به صورت اپيدمي‌هاي بزرگ و كوچك در بعضي از كشورها بروز كرد.

عامل بيماري توسط شپش كسب مي شود و در محوطه عمومي دستگاه گوارش  قرار گرفته و چون وارد سلولهاي جدار روده نمي شود شپش در اثر آلودگي نمي ميرد و تا آخر عمر شپش آلوده است و مدفوع شپش آلوده كننده باقي مي ماند. انتقال بيماري توسط تماس مدفوع آلوده شپش با محل گزش و يا خراشهاي جلدي است.

بعضي از دانشمندان معتقدند كه مدفوع و ادرار شخص آلوده مي تواند آلوده كننده باشد. بعضي از افراد به صورت حاملين بدون علامت تا 8 سال آلوده كننده باقي مي مانند.

روشهاي كنترل

1-رعايت بهداشت فردي  2- اطو كردن محكم لباسها بويژه در درز لباسها (شپش بدن) 3- شپش لباسها در آب550C

 4- جمع آوري و نگهداري لباسها در گنجه ها به مدت طولاني 5- استفاده از حشره كشها :د.د.ت 10%مخلوط با يك ماده بي اثر مثل پودر تالك به ميزبان 30گرم براي هر نفر ،گردمالايتون از حشره كشهاي آلي فسفره ،پودر بايگن 1%(پروپوكسور وپودرسوين 5%(کارباريل )ا ز حشره كشهاي آلي کاربامات ،تمفوس (آبيت temephos=abate  ) 2%نيز استفاده مي شود.در مورد حشره كشهايي مثل تمفوس كه تخم ها را هم مي كشندتكرار سمپاشي لازم نيست .همچنين درمورد سوين ومالايتون هم همينطور است . براي شپش سر ،شستشوي مرتب سر باصابون وآب گرم تعداد نمف وبالغين را كاهش مي دهد ولی روي تخم ها كه محكم به پايه مو چسبيده اند اثري ندارد فرمولاسيون هاي متعددي در دسترس است :گرد ، امولوسيون ولوسيون .تركيباتي مثل شامپوها كه چنددقيقه پس از مصرف شسته مي شوند خيلي موثر نبوده و توصيه نمي شود.

شانه كردن دائم موها از راههاي مهم جلوگيري است.

شپش عانه phthirus pubis مورفولوژي

اين شپش مامعمولاً كوچكتر از پديكولوس هستند (25/1-2 میلي متر) و براحتي از آن تشخيص داده مي شود. اين شپش، بدن گرد و کروي دارد (خرچنگ مانند). جفت اول پاها ضعيف تر از جفت 2و3 مي باشد. سه بند اول شكم به هم متصل شده و يكپارچه به نظر مي آيد و اينطور به نظر مي رسد كه بر روي يك بند3 جفت سوراخ تنفسي است. شپش عانه در ناحيه موهاي عانه وجود دارد. يعني به موهاي زير ناحيه تناسلي و اطراف معقد مي چسبد. در مواردي كه تراكم شديد است بر روي ريش و سبيل،مژه،زير بغل و گاهي اوقات سينه ديده مي شوند. انگل اجباري و دائمی بدن انسان است.

فعاليت كمتر و تحرك كمتري دارد. آلودگي از طريق مقاربت، تماس كودكان و بچه ها با توالت فرنگي صورت 

اهميت در پزشكي و بهداشت :

ناقل بيماري نيست.گزش و تزريق بزاق و دفع مدفوع در اطراف محل گزش واكنش آلرژي زا ايجاد مي كند. ممكن است در قسمت هاي آلوده بدن لكه هاي آبی مشخص (maculae ceralae) ظاهر  شود.

كنترل:        

حذف موهاي آلوده به شپش

پودر پاشي محل هاي آلوده در بدن

4-د- راسته  دو بالان diptera   

مهمترين راسته حشرات از نظر پزشكي است. بيش از 50 هزار گونه شناسايي شده است.

تمامي دو بالان داراي يك جفت بال در مزوتوراكس هستند و جفت بالها به يك جفت زائده به نام هالتر halter يا  بالانسيرbalancir هستند كه عضوتعادلی به هنگام پرواز هستند.

اين راسته به3زير راسته تقسيم شده است:

1)نماتوسرا   nematocera : شاخك بلندان كه شامل پشه ها مي باشد.

2)براكي سرا   brachycera : خرمگسها

3)سيكلورافا  . cyclorrhapha : كه شامل انواع مگسها مي باشد

*شاخك بلندان nematocera

داراي آنتن هاي ساده چند بندي هستند كه نسبتاً بلند و رشته اي شكل مي باشند. (15-11بند)

    *براکي سرا   brachycera

شاخك 3 بندي دارند و روي بند سوم شاخك ، تقسيمات كاذب وجود دارد

     *سيکلورافا cyclorrhapha

شاخك 3 بندي دارند و بند سوم شاخك ،مجهز به يك عدد مو به نامarista آريستا است.

Nematocera

4 خانواده از نظر پزشكي حايز اهميت هستند:

Mosquitoes culicidae(1

Sandflies psychodidae(2

Blacktlies simullidae(3

Midges ceratoposonidac(4 پشه کوره

خانواده culicidae  كوليسيده:

داراي يك خرطوم مشخص و طويل هستند كه از نوع سوراخ كننده مكنده است.

وجود تعداد زيادي فلس هاي متراكم روي سينه ها، شكم و رگبارلهاي آن.

قطعات دهاني شامل يك خرطوم است كه براي مكيدن خون سازگاري يافته است.

قطعات دهاني شامل يك لب بالا، يك جفت آرواره هاي بالا،يك جفت

آرواره هاي پايين  و يك لب پايين و زائده لب پايين است . لب بالا، آرواره هاي بالا و پايين به همراه زائده لب پايين يا هيپوفارينكس تشكيل خرطوم را مي دهند كه در غلاف كه همان لب پايين است قرار مي گيرند.

لب بالا، به همراهmaxilla,mandible و هيپوفارينكس خرطوم كشيده را تشكيل مي دهد كه در غلاف لب پايين كه طويل شده است قرار گرفته اند.

به3 زير خانواده تقسيم مي شوند:

1-توكسورينكيتينه toxorhinchitinae كه خونخواری نمي كنند و از نظر پزشكي اهميت ندارد.

2-آنوفلينه Anophelinae (مثل جنس آنوفل Anophele)

3-كوليسينه cullicinae مثل جنسculex وAedes تفاوت بين آنوفلها و كويسينه ها :

تشخيص نر و ماده:

 شاخك هاي پروش و پرپشت  درنرها و شاخكهاي داراي موهاي كوتاه و کم پشت در ماده ها. سر درشفیره (سر+ قطعات دهاني = (cephalothorax یکی مي شود و به دنبال آن شكم قرار مي گيرد.

اگر پشه مورد نظر نر باشد (یعنی شاخکها پوشیده از موهای پرپشت وبلند وانبوه باشد )جهت تشخیص آنوفل بودن یا کولکس بودن باید به ساختمان پالپهای آنها مراجعه کرد.اگر یک یا دوبند آخرپالپ به طور ناگهانی وتورم باشند پشه آنوفل نر است ولی اگر تمامی بند های پالپ از رشد یکسانی برخوردار باشند پشه کولکس (کولیسینه ) نر است .در صورتی که پشه مورد نظرماده باشد(يعنی شاخکها پوشیده از موهای کوتاه وکم پشت باشند )جهت تشخیص آنوفل بودن یا کولکس بودن باید به چگونگی وضعیت خرطوم وپالپها مراجعه کرد .اگر طول پالپهای ارواره های زیرین مساوی طول خرطوم باشد پشه آنوفل ماده است ولی اگر طول پالپها از طول خرطوم خیلی کوتاهتر باشد پشه کولکس ماده است .تفاوت دیگر بین انوفلینه وکولیسینه مربوط به مرحله لاروی آنهاست .لاروهای کولیسینه در انتهای بدن مجهز به یک سیفون تنفسی هستند در صورتی که لاروهای آنوفلینه فاقد این سیفون تنفسی هستند .بنابراین لاروهای کولیسینه وقتی جهت تنفس از اکسیژن هوا به سطح اب می آیند به صورت زاویه دار نسبت به سطح آب قرار می گیرند در صورتی که لاروهای آنوفلینه موازی سطح آب هستند .تفاوت دیگر مربوط به مرحله تخم است .تخم های کولکس ها به صورت توده ای در سطح آبهای راکد هستند .در صورتیکه آئدس با وجوداینکه جزء کولیسینه ها هستند تخم های خود را به صورت منفرد می گذارند .آنوفل ها هم تخم های خود را به صورت منفرد می گذارند ولی از طرفین تخم دارای یک جفت عضو برجسته بنام float یاشناور است که تخم های کولیسینه فاقد چنین ساختمانی هستند .در مرحله شفیرگی ،سر به قفسه سینه در کولیسینه ها در هم ادغام می شود ویک قسمت واحد به نام سفالوتوراکس را تشکیل می دهند وبه دنبال آن بند های شکمی قرار دارند. شکل شفیره به صورت حرف(واو)می باشد شیپور تنفسی به تعداد یک جفت روی سفالوتوراکس قراردارد که درکولیسینه ها سیلندری شکل وبلند است در صورتی که آنوفیلینه ها کوتاه است .  

اكولوژي و بيولوژي پشه هاي كوليسيده:

دگرديسي كامل دارند. انتشار جهاني دارند. بيشتر پشه ها به فاصله كمي پس از خروج از شفیره، جفتگيري مي كنند. پس از جفتگيري پشه هاي ماده براي دريافت غذاهای لازم، به منظور رشدو رسيدن تخمك ها در داخل تخمدان هايش، مي بايد يك ميزبان رانیش زده و خونخواري نمايد. پس از خونخواري پشه های ماده، به دنبال پناهگاهي گردند تا به استراحت پرداخته تا خون خورده شده هضم شود و تخم ها كاملاً رسيده و آماده گذاشتن شوند. تخمگذاري پشه هاي ماده در سطح آب هاي را كد صورت مي گيرد. پس از تخمگذاري ، پشه ماده يكبار ديگرخونخواري مي كند .و پس از 3-2 روز دسته ديگري از تخم هايش مي رسد. اين عمل خونخواري و رسيدن تخمك ها و تخمگذاري بعد از آن چندين مرتبه در دوران زندگي پشه ماده تكرار مي شود و به نام ((دوره گونوتروفيك))  Gonotrophic cycle  خوانده مي شود. پشه هاي نر فقط از شيره گياهي تغذيه مي كنند ولي ماده ها هم خونخواري مي كنند و هم از شيره نباتي تغذيه مي كنند. پشه هاي ماده در هر نوبت تخمگذاري بسته به گونه هاي مختلف حدود 30 تا 300 تخم مي گذارند. يك پشه ماده در طول عمر خود حدوداً تا 1000 تخم مي گذارد و بعد از يك دوره كوتاه چند روزه بسته به گونه پشه و شرايط محيطي تخمها باز شده و به لارو تبديل مي شود. پشه هاي كوليسيده داراي 4 مرحله لاروي هستند. طول دوره لاروي 3-1 هفته طول مي كشد و سپس به پوپ يا شفيره تبديل مي شود. طول دوره پوپي 6-2 روز است و سپس به حشره بالغ تبديل مي شود و آماده جفتگيري مي شود. از نظر رابطه پشه ها با اماكن انساني پشه ها به سه دسته تقسيم مي شوند.

1-پشه هاي اهلي domestic در امكان داخلي و مسقف خونخواری و استراحت مي كنند (آندوفاژ – آندوفيل).

2-پشه هاي نیمه اهلي sub-domestic كه براي خونخواري وارد اماكن داخلي مي شوند (خوانخواري از انسان و حيوان) و پس از خونخواري اماكن داخلي را ترك مي كنند. و بيرون مي روند. (آندوفاژ – آگزوفيل).

3-پشه هاي وحشي wild  پشه هايي هستند كه استراحت و تغذيه در اماكن خارج است (اگزوفاژ – اگزوفيل).

 از اين سه دسته پشه، پشه هاي اهلي و نیمه اهلی در انتقال بيماريها( مالاريا – آنسفاليت هاي ويروسي- فيلرهاي خوني ) مهم هستند. طول عمر پشه ها در مناطق معتدل و سرد 2-1 ماه ولي در مناطق گرم و ماده از چند روز بيشتر تجاوز نمي كند عمر نر ها كم است و 3-2 روز بيشتر نيست. بچه هاي بالغ جهت تغذيه پرواز مي كند و معمولاً 2-1 كيلومتر بيشتر از لانه هاي لاروي دور نمي شوند. نوع ميزبان در مورد پشه هاي مختلف فوق مي كند.

بعضي از پشه ها شديداً به انسان حمله ميكنند، اينها را آنتروپوفيليك گويند. تعداد ديگري كه در موقع خونخواري بيشتر به حيوانات حمله مي كنند را زئوفیلیک Zoophilic گويند. محل تخمگذاري ، سطوح آبهاي راكد مثل ماند ابها، پس مانده هاي آبهاي كشاورزي، آبهاي مانده در سوراخ تنه درختان، جای پاي حيوانات، آب انبارها مي باشد.

اهميت در پزشكي و بهداشت :

مالاريا : پشه هاي آنوفل ماده ناقل بيماري هستند. عامل بيماري تك ياخته اي از جنس پلاسموديوم است. كه 4 گونه آن موجب مالارياي انساني مي شود.

درایران 19گونه پشه آنوفل شناسایی شده است که 8گونه آن به عنوان ناقل شناسایی شده اند .

آنوفل استفنسی درجنوب ایران

آنوفل سوپرپیکتوس درنواحی مرکز ی وجنوب ایران

آنوفل دتالی درجنوب ایران

آنوفل فلوویاتیلیس در جنوب ایران

آنوفل کولسیفاسیس در جنوب به خصوص شرقی

آنوفل ساکاروی مناطق مرکزی ایران

آنوفل ماکولی پنیس در شمال کشور

از 4گونه پلاسمودیوم نیز 3گونه فالسیپاروم ،وایواکس ،مالاریه درایران است.

================================================================================

*بیماریهای آربوویروسی :

بیماریهای ویروسی که به طریق بیولوژیک توسط بند پایان خونخوار منتقل می شود رابیماریهای آربوویروسی می گویند .

(RTHROPOD BORNE VIRUSE)

بیماریهای آربوویروسی دارای مشخصات اپیدمیک لژیک مشخصی هستند :

دارای اپیدمیولوژی ناگهانی وفصلی هستند .

-مخازن بیماری باید نسبتاًمقاوم به خودویروس باشند .

دوره ویروسی کوتاه است ،بنابراین به هنگام انتقال عفونت از مخازن وفور ناقلین خونخوار باید خیلی بالاباشد .

1-                                     تب زرد YELLOW FEVERکه یک بیماریزئونوز است .درمناطق گرمسیری آمریکای جنوبی وآسیای جنوب شرق وجود دارد پشه های گونه های آئدس ناقل آن هستند پشه آئدس ناقل آن هستند .پشه آئدس (اجیپتی ناقل اصلی آن است (درآسیای شرقی )ودر آمریکای جنوبی پشه های هماگوگوس(Haemagogos) همان کاررا می کنند .

از نظر اپیدمیولوژی به 3فرم جنگلی ،رستایی وشهری وجود دارد . بيماريهاي زئونوز دو سيكل دارند.

1-سيكل وحشي sylvatic : بيماري در خود مخازن جانوري توسط ناقلين منتقل مي شود. ناقلين كه فقط روي جانوران خونخواري مي كنند.

2-سيكل اهلي domestic : كه بيماري به انسان منتقل مي شود توسط ناقلين خونخوار انساني و حيواني.

بيماريهاي آربوويروسي دوره viremiae  كمي دارند ( 2 روز) در اين دو روز آنقدر تراكم ناقل بندپا بايد زياد باشد كه بتواند خونخواري كند (مثلاً از ميمونها) و بعد سريع يك انسان پيدا كند و بيماري را منتقل كند، به همين دليل اين بيماريهاي آربوویروسي بصورت ناگهاني بروز مي كند.

بيماري تب زرد داراي 3 شكل است: سيكل جنگلي (وحشي) – سيكل روستايي  –سيكل شهري (سيكل اهلي) : در هر كدام از سيكل ها گونه هاي متفاوت پشه ناقل هستند.

در سيكل جنگلي پشه Aedes africanus ناقل است لارو آن در تنه درختان و پشه هاي بالغ در بالاي درختان زندگي مي كنند و هنگام غروب آفتاب سريعاً از ميمونها خونخواري مي كنند. مرگ و مير بين ميمونها بسيار نادر است.

در سيكل روستاييAdese simpsoni  ناقل است. لارو آن در آبهاي جمع شده در بين برگ درختان موز و آناناس زندگي مي كند، بالغين در طي روز خونخواري مي كنند (برخلاف ساير پشه ها)

درسيكل شهري Aedes aegyPti  ناقل اصلي است. دوره كون بيماري در انسان 5-4 روز است، پس از اين مدت ويروس در خون شخص ظاهر مي شود. در اين حالت ویرمی ايجاد شده است كه 2 روز به طول مي انجامد. ويروسها از جدار دستگاه گوارشي پشه عبور مي كنند و وارد همولنف پشه مي شود. و در بافتهاي متفاوت پشه تكثير مي كند، بخصوص در دستگاه عصبي تكثير ميكنند كه طول دوره آن 30-5 روز است.

افرادي كه از روستا به شهر و بالعكس رفت و آمد مي كنند و مورد گزش پشه ها قرار مي گيرند. و مي توانند عامل بيماري را منتقل كنند.

در آمريكايي جنوبي پشه هاي (( هماگوگوس)) نقش شبيه پشه هاي آئدس را ايفا مي كند.

ميهمونها حساس تر هستند.

تب دنگ dengue fever يا تب استخوان شكن:

گسترش بيشتری نسبت به تب زرد دارد زير انسان مخزن آن است. ولي مخزن تب زرد ميمونهاي جنگلي است. داراي دو فرم كلاسيك و هموراژيك است.

پشه Aedes aegypti   ناقل اصلي است.Aedes simpsoni و Aedes africanus ناقلين درجه دوم هستند.

آنسفاليتها: انواع انساني و حيواني دارند يك سري از آنها را پشه ها و يك سري از آنها را كنه ها منتقل مي كنند. ناقلين طراز اول آن پشه هاي جنس culex  هستند. West nile fever  تنها انسفاليت گزارش شده در ايران است.

2-تب دنگ که چندین استرین ویروس مسئول ایجاد آن هستند .

مسئول ايجاد بيماري تب استخوان شكن( بيماري دنگ) است. پراكندگي آن بيشتر از تب زرد است.

دو نوع كلي كلاسيك و خونريزي دهنده (هموراژيك)  دارد كه توسط Ad.aegypti منتقل می شود که ناقل  اصلي است. ناقلين كم اهميت تر      Ad.albopictusو    Ad.simpsoni می باشند.

1-                                     آنسفالیت های ويروسي : Ensphalitis

-                                       آنسفاليت ژاپني Culex tritaeniorhycus

-                                       آنسفاليت سنت لويی cx.tarsalis

-                                       آنسفاليت وست نايل(نیل غربی) west nile

cx.tarsalis              :

شرايط انتقال آن در ايران وجود دارد با احداث سدهاي متعدد به خصوص در نواحي جنوبي مثل بندر عباس محيط مناسبي براي مهاجرت پرندگان كه حامل پشه هاي كولكس مي باشند  به وجود آمده است.

==================================================================

 

 

☺پشه هاي آنوفل برحسب نوع خونخواري كه ميكنند. به دو دسته تقسيم مي شوند:

1-زئوفيليك: علي رغم وجود انسان در محيط زيست خود خونخواري خود را از دام موجود در محل انجام مي دهند زيرا اسيد آمينه هاي مورد نيازش در دام است.

2-آنتروپوفيليك : انسان دوست هستند و خونخواري از انسان را به دام ترجيح مي دهند

 اين دو بصورت درصدي هستند و با استفاده از آزمايشELIZA  مشخص مي شوند.

 در بيماري مالاريا پشه هايي كه باعث بيماري مي شوند درصد آنتروپوفيليك آنها بالاست. در ايران 19 گونه آنوفل هست كه فقط 8 گونه آنها ناقل بيماري است. بين اين 8 گونه يك سري ناقلين اوليه هستند و يك سري ناقلين ثانويه .

اهميت پزشكي پشه هاي كولیسيده

مهمترين آنها آنوفل ، كولكس ، آئدس است كه بيماريهایي مثل مالاريا ، فيلاريوزيس  و بيماريهاي آربوويروسي را منتقل مي كنند. فيلارياها يك سري از آنها انساني هستند، و يك سري حيواني، مثل "ووشرريا بانكروفتي" که عامل بيماري پيل پایي انساني است.W.b  توسط نيش پشه هاي مختلف كوليسيده( آنوفل كولكس آئدس ) منتقل مي شود.مكانيسم همگي شبيه است درتمام فيلاريوزيسها انتقال از نوع بيولوژيك فقط توام با تغیير مورفولوژيك  است. وقتي پشه آنوفل ماده يا كولكس يا آئدس، ميكروفيلر را  با خونخواری دريافت مي كند ، میکروفیلر در دستگاه گوارش پشه قرار مي گيرد و در طي 2-1 روز از جدار دستگاه گوارش عبور مي كند وبه قسمت عضلات توراكس حشره حركت مي كنند در آنجا پوست اندازي ميكند( 2 بار ) وبه حالت متورم در مي آيد( فقط تغيير مورفولوژيك )و به لارو مرحله سوم تبديل مي شود. ساير لاروها كه نمي توانند به عضلات قفسه سينه بروند می میرند. لارو سوم به سمت قطعات دهاني حركت مي كند و پشه  ناقل با وارد كردن خرطوم خود به پوست يك كانالي را در زير پوست ايجاد مي كند.اين ميكروفيلرها خرطوم را سوراخ مي كنند، و روي پوست مي افتند .میکروفیلرهایی مي توانند زنده بمانند كه حفره ای را پيدا كنند و خود را به سمت عروق برسانند و وارد  گره هاي لنفاوي شود و سير خود را طي كنند. يك ميزبان بي مهره دارد كه همان نوع ماده آنوفل، كولكس و آئدس است و يك میزبان مهره دار دارد كه انسان و يا دامهاي اهلي است. 3-بيماريهاي ديگر، بيماريهاي آربوویروس Arthropoda born viruses  هستند. يعني بيماريهاي ويروسي كه  توسط ناقلين بند پاي خونخوار منتقل مي شود كه مهمترين آنها پشه ها هستند. مثل آنوفل كولكس آئدس + كنه ها يا پشه خاكي انتقال از نوع بيولوژيك است.

 از جمله اين بيماريها تب زرد yellow fever است.

گسترش بيماري محدود به نواحي گرمسيري آمريكائي و قاره آفريقا است.

يك بيماري زئونوز است ولي اساسًا يك بيماري خاص ميمونهاي جنگلي است و تحت شرايطي خاص به انسان منتقل مي شود. بيماري بايد حتماً ابتدا بصورت زئونورني شديد رخ بدهد.

 

روش هاي كنترل پشه هاي کوليسيده

1-عمليات عليه پشه هاي بالغ:

a)سمپاشي اماكن دامي و انساني

b)استفاده از دوركننده ها

c)استفاده از توري براي درب و پنجره

d)استفاده از پشه بند ها

2-عمليات لاروكشي

a)خشكاندن باتلاقها

b)زهكشي

c)مبارزه بيولوژيك

d)استفاده از مواد نفتي و حشره كشها

e)مبارزه ميكروبي

مبارزه بيولوژيك : با  استفاده از ماهي گامبوزا انجام مي شود كه منبع آن از كلمبيا بوده است كه قادر به حركت در آبهاي كم عمق است و روزي تا 100 عدد لارو را مي خورد.

مبارزه ميكروبي: استفاده از باسيلوس تورينجنسیس و باسيلوس اسفريگوس( اسپورآنها براي پشه ها كشنده است. )

مواد دفعي لايه اي را روي آب تشكيل ميدهند كه باعث خفگي لاروها مي شود.

حشره كشها: مانند abate (temephos)كه جزء فسفرهاست كه علاوه بر لارو، تخم ها را از بين مي برد.

در سمپاشي از سم بايگون استفاده مي شود ولي از يك حشره كش به نام آيكون كه جزء پيروتيروئيدهاست به جاي بايگون استفاده مي كنند.

مواد دور كننده: درجبهه های جنگ به آن، كرم سنگر مي گفتند كه حاوي موادی مانند دي متيل فتالات، دي اتيل تولاميد است كه مشمئز كننده است ولي در نواحي گرمسير نیم ساعت تا 1 ساعت بيشتر دوام ندارد زيرا تبخیر مي شود ولي در نواحي معتدل 4-3 ساعت دوام دارد.

 

 

 

-خانواده پسيكوديده

اين خانواده به چندين زير خانواده تقسيم مي‌شود كه فلبوتومينه‌ها چون خونخواري مي‌كنند مهم‌تر ازبقيه هستند.فلبوتومينه‌ها در ايران شامل گونه‌هاي جنس فلبوتوموس مثل (فلبوتوموس پاپاتاسی و فلبوتوموس سرژنتي) و گونه‌هاي جنس سرژانتوميا هستند.

در دنياي جديد (قاره آمريكا) گونه‌هاي جنس  لوتزوميا ناقلين ليشمانيوز هستند.

سرژانتوميا‌ها ناقلين ليشمانيوز مارمولك هستند و با وجود اينكه خونخواري مي‌كنند ولي به علت وضعيت ساختمان دهاني از نظر آناتوميك قادر به بر گرفتن لپتوموناد‌ها جهت عبور از قطعات دهاني آنها نيستند.

مورفولوژي

اندازه كوچك 5-2 ميلي متر به قطعات دهاني سوراخ كننده مكنده با لها به حالت افراشته، بدنی مودار چشمان نسبتاً بزرگ خرطوم كوتاه و پاهاي طويل دارند. ماده ها اندام جفتگيري خارجي مشخصي ندارند.در نرها اندام جفتگيري چنگک مانند در انتهاي بدن وجود دارد كه به صورت زوج است و مشخص كننده فلبوتوموس هاي نر از ماده و ديگر حشرات مي باشد. ساير گروههاي فلبوتومين نيز بهمين شكل هستند. براي طبقه بندي ماده ها از شكل و فرم اسپرماتكا استفاده مي شود.

اكولوژي و بيولوژي: فلبوتومينه ها گسترش جهاني دارند. پشه خاكي ها در جاهايي که رطوبت به حالت اشباع است تخمگذاري ميكنند. مثلاً در انتهاي لانه جوندگان كه سطح آب زيرزميني بالا باشد. درشرق اصفهان و خوزستان اين موضوع حاصل است و باغچه هايي كه آبياري دائم دارند،‌محل نگهداري زباله ها، پشه خاكي های ساده خونخواري مي كنند و خونخواري از روي مختلف است. بعضي از گونه ها از خزندگان نيز خونخواري مي كنند. پرواز جهشي دارند و بنابراين محلهاي مختلف يك زخم را مي تواند براحتي جستجو كنند. داراي 4 مرحله لاروي هستند. زمستان گذاراني به صورت لارو مرحله 4 است. خونخواري محدود به شب، طلوع آفتاب و غروب خورشيد است.

اهميت پزشكي :

1-                                     انتقال انواع ليشمانيوز Leishmania

7گونه در دنيا وجود دارد.

پشه خاكي ماده بوسیله خونخواري اماستیگوت(جسم لیشمن) را كه در ماكروفاژهاي مهره داران هستند گرفته و اينها درمعده پشه خاكي به فرم لپتوموناد يا پروماستيگوت كه تاژك دار است تبديل شده و تكثير مي يابد و به طرف قطعات دهاني حركت مي كند و در اثر استفراغ خون خورده شده به صورت آلوده بيماري را به انسان و مهره داران منتقل مي كنند و ناقلين ليشمانيوز فلبوتوموسها، لوتزوميا


مطالب مشابه :


شپش سر چیست و راه مقابله با آن کدام است ؟

وقتى شپش روى سر راه مى رود يا از خون فرد تغذيه مى كند علائم اصلى بيمارى يعنى خارش ايجاد مى شود.



شپش سر چیست؟

لذا از شستشو درآبگرم واتوکشیدن لباسها جهت ازبین بردن شپش رعایت بهداشت محیط بهترین راه



کنه و انواع روش های مقابله با آن در دامپروری

ـ زه کشی مراتع، پر کردن باتلاق ها و شخم زدن مراتع جهت از بین بردن شپش ، کک و مگس سر راه



آشنایی با کنه در گوسفند و راههای پیشگیری از آن

راه هاي از بين بردن كنه ها را درصفحه هاي بعد اين بيماري ناقل ديگري هم دارد كه شپش



افات مهم برنج

راه هاي مبارزه : با با فرو بردن نيش در بافت گياه و مکيدن شير گياهي و ترشح بزاق که خاصيت سمي



آموزش حشره شناسي پزشكي ( مخصوص دانشجویان داروسازی و پزشکی )

شپش سر و بدن واز راه مخاط دارند می توان با ازبین بردن ناقلان بیماری



برچسب :