روشهای تحقیق در علوم اجتماعی _تکنیک مشاهده

مشاهده در تحقیق

مشاهده از تکنیک هایی است که غالباً در مطالعات مردم شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در عین حالی که گاهی هم در جامعه شناسی خصوصاً رشته جامعه شناسی روستائی بکار برده می‌شود. معمولاً از تکنیک مشاهده در مواردی استفاده می‌گردد که نمونه گیری و کاربرد پرسشنامه تحقیقاتی عملی نباشد . مثلاً زمانی که قصد مطالعه جابجائیهای فصلی یک از ایلات را از ییلاق به قشلاق داریم از این تکنیک استفاده می‌شود.
مشاهده را بطور کلی به دو نوع می‌توان تقسیم نمود بشرح زیر:
1_مشاهده با مشارکت مستقیم و فعالانه محقق در جامعه مورد مطالعه
2_مشاهده بدون مشارکت محقق
مشاهده از نوع اول در موردی مصداق پیدا می‌کند که محقق خود عضوی از جامعه مورد مطالعه شده باشد و بنابراین مانند فردی از افراد جامعه در حقیقت خود نیز در محدوده پژوهشی قرار گیرد که می‌خواهد آنرا انجام دهد . بعنوان مثال محققی که خود ساکن یک روستا بوده و قصد مطالعه بعضی از رفتارهای گروهی یا مراسمی را دارد غالباً بدو آنکه اعضاء آن جامعه در جریان تحقیق وی قرار بگیرند. رفتار مردم را زیر ذره بین گذاشته و با استفاده از ابزارهایی مثل دوربین عکاسی , اسلاید , دوربین فیلمبرداری و فیش های ثبت وقایع به بررسی جامعه مورد مطالعه خود می‌پردازد.

در این نوع مشاهده محقق چون خود عضوی از جامعه است. گذشته از اینکه فرصت زیادی برای تعمق و دقیق شدن در رفتارهای گروهی مردم خود را دارد , از این امتیاز نیز برخوردار است که افراد جامعه مورد مطالعه وی در مقابل او و رفتار طبیعی خود را از دست نداده و بنابراین مستقیماً با واقعیت های موجود آنچنان که وجود دارند روبرو می‌گرد. در چنین روشی زمان جمع آوری اطلاعات زمان معینی نیست بلکه محقق در تمام مدتی که در جامعه مورد نظر بسر می‌برد, می‌تواند به مشاهده بپردازد.

در نوع دوم مشاهده , محقق عضو جامعه مورد نظر نبوده بلکه از خارج بدان جامعه وارد می‌شود, در چنین مواردی مشکلات تحقیق بسیار زیادتر از نوع پیشین است زیرا ورود محقق به جامعه مورد مطالعه , عکس العملهایی در بین افراد جامعه بوجود می‌آورد که موجب تغییر در رفتار طبیعی آنها می‌شود. مشاهده نوع اول را می‌توان به نوعی فیلمبرداری یا عکسبرداری تشبیه نمود که بدون مقدمه و ناگهانی از فرد یا افرادی صورت می‌گیرد بنابراین رفتار مردمی که جلوی دوربین عکسبرداری قرار گرفته‌اند کاملاً طبیعی است ولی در حالت دوم عکس العملهای ناشی از ترس , تردید , سوظن و ابهام موجب می گردد که نتایج تحقیق اعتبار و اطمینان خود را تا اندازه‌ای از دست بدهد . برای برطرف نمودن این مشکل , محقق در بدو ورود خود به جامعه‌ای که قصد مطالعه آنرا دارد بایستی سعی در جلب اعتماد مردم آن جامعه نموده و تردید و سو ظنی را که احتمالاً از آمدن وی در آنها ایجاد گردیده است از ذهن آنها بزداید , بعبارت دیگر محقق یابد هنگامی کار خود را آغاز کند که افراد جامعه به منظور و مقصود علمی وی پی‌برده و بدون واهمه به سئوالاتش جواب دهند. در حقیقت چون تکنیک مشاهده بیشتر بوسیله مردم شناسان و در مطالعه ایلات و جوامع ابتدایی و محدود بکار برده می‌شود . بنابراین لازم است دانش پژوهانی که از این تکنیک استفاده می‌نماید. شرایط و خصوصیات جامعه مورد مطالعه و مردم آن را بدقت در مد نظر داشته و قبل از هر نوع تماسی با مردم جو دوستانه و قبل اعتمادی برای ادامه کار خود ایجاد نمایند.

در هر دو نوع مشاهده , مشاهدات و اطلاعات که ابتدا بصورت یادداشتهای پراکنده‌ای جمع آوری شده‌اند بایستی به فیش های موضوعی خاصی که بدین منظور تهیه گردیده وارد گردیده و سپس دسته بندی شوند.
استفاده از فیش
در مطالعاتی که محقق با پدیده اجتماعی با جامعه مورد مطالعه مستقیماً نمی‌تواند تماسی داشته باشد در جمع آوری اطلاعات از اسناد و مدارک و کتب استفاده می‌کنند, این تحقیقات را کتابخانه‌ای می‌نامیم . در این نوع تحقیقات برای جمع آوری اطلاعات از ابزاری تحت عنوان "فیش"بهره می‌گیریم و اصطلاحاً این شیوه را فیش برداری می‌گوئیم . فیش مورد استفاده در تحقیقات کتابخانه‌ای به دو نوع تقسیم می‌شود بشرح زیر:
1_فیش مآخذ 2_فیش موضوعی
1_فیش مآخذ
فیش مآخذ است که مشخصات کتاب ,مقاله یا مدرک مورد استفاده در تحقیق را بر روی آن می‌نویسیم. از قطعه کاغذ یا مقوایی به طول دوازده و عرض هشت سانتیمتر می‌توان یک فیش ماءخذ تهیه نمود. فیش ماءخذ حاوی نکاتی است که به قرار زیر :
نام کتاب
نام نویسنده
نام مترجم( در صورتیکه کتاب از زبان خارجی به فارسی ترجمه شده باشد)
نام ناشر
سال انتشار
چاپ( در صورتیکه برای دومین بار با دفعات متعدد کتاب به چاپ رسیده است دفعات چاپ ذکر می‌شود)
قطع (قطع جیبی , وزیری و...)
تعداد صفحات
محل کتاب (در مواردیکه کتاب نایاب است بایستی نام کتابخانه یا مکانی که کتاب در آنجا یافت می‌گردد ذکر شود).
محقق پس از ارائه طرح تحقیق و انتخاب جامعه مورد مطالعه و انجام مراحل مقدماتی با ید کلیه ماءخذ و منابعی را که در ارتباط با موضوع مورد تحقیق وی وجود دارد جمع آوری نموده و مشخصات هریک را بر روی یک فیش بنویسید. بدین ترتیب در ارتباط با موضوع تحقیق دهها و گاهی صدها فیش ماءخذ جمع آوری می‌گردد که منابع آنها به ترتیب خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2_فیش موضوعی
فیش موضوعی فیشی است که برای استخراج محتوای کتب و مقالات مورد استفاده قرار می‌گیرد. در قطع‌های مختلف تهیه می‌شود ولی رایجترین آنها فیشی است به طول پانزده و عرض ده سانتیمتر محتوای کتب و مقالاتی را که بعنوان منابع تحقیق قبلاً از طریق فیش ماءخذ مشخص نموده‌ایم به حسب موضوعات اصلی و موضوعات فرعی در فیش های موضوعی وارد کرده و بدین ترتیب می‌توانیم در پایان مرحله استخراج , عصاره منابع استخراج شده را بصورت صدها و هزاران فیش موضوع داشته باشیم و سپس با استفاده از آنها نوشتن گزارش خود را آغاز کنیم.

مشاهده مشاركتی

مقدمه :

مشاهده را به حق می توان روش كلاسیك تكنیك علمی نامید.معرفت زیست شناسان،فیزیك دانان،علمای علم نجوم ودیگرعلوم طبیعی بیشتر از راه مشاهده منظم درپدیده های محیط طبیعی اطرافشان حاصل شده است تا درنتایج آزمایشات وآزمایشگاه ها،درتعریف دقیق كلمه مشاهده از چشم بیش از گوش و زبان استفاده می شود.

فرهنگ كوچك آكسفورد مشاهده را به صورت نگاه كردن صحیح و یادداشت كردن پدیده ها آن طور كه در طبیعت وروابط علت ومعلولی یا روابط متقابل اتفاق می افتد تعریف كرده است.(ایزدی،208:1374) به طوركلی هرعلمی با مشاهده وملاحظه شروع می شود ویك مشاهده ساده اولین قدم هرعلم وهر مبحث علمی است (نبوی،90:1371) واز مهمترین،طبیعی ترین وپركاربردترین شیوه ها و ابزارتحقیق است در همه دانش ها جای دارد اما در دانش انسان از اهمیت خاصی برخوردار است.«دانش جدید اجتماعی برپایه مشاهده استوار است،دانشمندان سیاسی دربین پدیده های دیگر رفتار سیاست مردان را مشاهده می كنند،انسان شناسان به مشاهده جوامع ساده و كوچك دست می زنند،روانشناسان اجتماعی به مشاهده رفتار انسان ها در گروه های كوچك می پردازند./ به تعبیر وب تمامی تحقیقات اجتماعی با مشاهده آغاز می شود،و با آن نیز پایان می پذیرد،به بیان دیگر به درستی باید گفت مشاهده جزئی اجتناب نلپذیر از هر مطالعه در باب هرپدیده ی اجتماعی می باشد،مشاهده شخصی،امری عمری ومستمر است و از این مشاهده است به محقق به نكته های بسیاری می رسد،اندیشه اش روشنی می یابد همچنان كه كارش دقت وصراحت می پذیرد.محقق بااستفاده از این ابزار نظرات اولیه خود را بازبینی می كند ،فرضیه های موقت را مورد آزمون قرار می دهد،مهمترین جنبه مثبت مشاهده این است كه به طور مستقیم پدیده را به بررسی می نهد،این امكان را فراهم می سازد كه رفتار آن طوركه واقع می شود مشاهده می شود.در این حال محقق از افراد نمی پرسد در این زمینه خاص چگونه عمل می كنند؟زیرا او آنان را را در حین گفت و گو یا عمل می بیند این امر خود موجبات پیدایی داده های مستقیمی را فراهم می سازد كه توسط عواملی كه معمولا و بااستفاده از دیگر شیوه های تحقیق مورد مطالعه قرار می گیرند آلوده نمی شوند.به عنوان مثال زمانی كه از گروهی می خواهیم تا درباب رفتار گذشته خود توضیح دهند،عدم یادآوری درست می تواند موجب بسیاری از سوگیریها یا انحرافها در دستاوردها گردد وحال آنكه تمامی این مسائل در كاربرد مشاهده مستقیم از بین می روند.(ساروخانی،174:1385-173)

با توجه به اینكه مشاهده به دو صورت مشاركتی وغیرمشاركتی انجام می شود تاكید ما دراین تحقیق بر مشاهده مشاركتی است.

تاریخچه مشاهده مشاركتی: اصطلاح مشاهده مشاركتی اولین با درقرن 19 از سوی یك دانشمند وفرانسوی قرن نوزدهم به نام ژوزف هارژراندو مطرح شد.(استفاده از این روش به قرن ها پیش از این تاریخ باز می گردد،هرودوت كه گاهی او را پدر مردم شناسی نیز می خواندند از روشی شبیه مشاهده مشاركتی برای به دست آوردن داده هایش استفاده می كرد. هم چنین باید به سنت گسترده ای بین مورخین وجغرافی دانان مسلمان رایج بود اشاره ای كرد.ابن بطوطه،ادریسی،ابن حوقل،ابن خلدون،از آغاز رنسانس در غرب وحتی كمی پیش از آن دو دسته از؟؟؟؟ اروپا به سمت جوامع وسرزمین های دوردست و ناشناخته روانه شدند دسته اول: مسیونرها و مبلغان مذهبی بودند كه برای تبلیغ آیین مسیح و ترویج آن بین كفار به سرزمین های آنان می رفتند. دسته دوم:جهانگردان بودند كه براساس حس كنجكاوی وجهت ارضاء این حس مخاطرات سفر و زندگی در میان اقوام ناشناخته را به جان می خریدند. بسیاری از این افراد دیگر هرگز به سرزمین و وطن خود بازنگشتند.بولو كه دانشجوی جوان در آكسفورد بود در پی سفری به قبیله ای در مالزی، ظاهرا در نون ،همان جا ازدواج كرد وعلیرغم جستجوی طولانی كه برادرش برای یافتن وی انجام داد، دیگر هیچگاه غربیان موفق به دیدن وی نشدند.این گرایش به بومی شدن در جوامع تحت مطالعه دربسیاری از پژوهشگران و مردم شناسان دیده می شده است.این امر ناشی از طبیعت كارمیدانی نیز علاوه برجاذبه هایی كه هر فرهنگ برای غریبه ها دارد پژوهش میدانی فرصتی است تا ما ازكارهای روزمره مان كه در بسیاری از موارد هست وبرایمان كسل كننده هستند جدا شده و دست به تجربه های نوینِی بزنیم. اهمیت این روش بیش از آن است كه تنها مردم شناسان از آن استفاده كنند.

مكتب جامعه شناسی شیكاگو اولین مكتبی بود كه به طور گسترده از مشاهده مشاركتی در انجام پژوهش های اجتماعی استفاده كرد.این مسئله تا حدزیادی تحت تاثیر حضور رابرت پارك،كه قبلا حرفه روزنامه نگاری داشت توانست مشاهدات توام بامشاركتش را به اینگونه پژوهش ها در دهه ی 1930 كه اوج انجام اینگونه پژوهشها توسط پژوهشگران مكتب شیكاگو بود وارد كند.مردم شناسان هنوز علاقه مند به پژوهش در میان مناطق دورافتاده بودند در حالی كه پژوهش گران مكتب شیكاگو متوجه انواع شیوه های زندگی در شهرخودشان بودند. این سپژوهش ها معمولا درچارچوب نظریه كنش متقابل نمادین صورت می گرفته وپژوهشگرها در آن برمشاهده آدمها در زیستگاه های طبیعی شان،گفت وشنود با آنها و گردآوری وثبت در سرگذشت هایشان تاكید داشتند، تقریبا باافول مكتب شیكاگو، ستاره بخت مشاهده مشاركتی میان جامعه شناسان روبه خاموشی گرایید تااینكه در دهه ی 1960ودر پی نقدهایی كه به شدت براین روش های صرفا كمی وارد شد این ستاره درخشش دوباره آغازید.طی این مدت بین دهه ی 1940تا1960 این روش همچنان اصلی ترین شیوه ی گردآوری داده برای مردم شناسان بود.به هرحال امروزه این شیوه كاربرد بسیار در پژوهش اجتماعی اعم ازجامعه شناسی وانسان شناسی دارد وكمتر پژوهشگری است كه به اهمیت این شیوه آگاه نباشد.

معرفی روش مشاهده:

الف- كاربردها:هنگامی می توان از روش مشاهده استفاده كرد كه:پدیده های اجتماعی مخصوصا در سطح جامعه شناسی كلان و جامعه شناسی میانه جای دارند و امكان دستكاری داده ها فراهم نیست. موضوع مورد مطالعه چنان است كه برای محقق امكان مصاحبه فراهم نیست. 1)- خواه به نیت اینكه نمی تواند به آن بپردازد.2)- خواه به دلیل اینكه عملا استفاده از روش دیگری نظیر زمانی كه با مشكل زبان مواجه ایم. 3)- خواه از آن جهت كه پاسخگو از ارائه پاسخ های درست بهر دلیل خودداری می كند.(ساروخانی،175:1385)

ب- شاخص ها محقق در آغاز باید تصمیم بگیرد چه چیز را مورد مشاهده قرار می دهد،دقت تحقیق نیز از همین جا امكان پذیر است و یك یا 4 نوع شاخص را مطرح می كند: فضایی حركتی- زبانی،فرا زبانی شاخص های فضایی: با استفاده از این شاخص دو نوع تصویر از یك جمع ارائه داده و بایكدیگر مقایسه می نمایند.

كه یكی بااستفاده از پرسیدن از افراد تشكیل دهنده فضا و یكی دیگر با تصویر فضایی و عینی تهیه می شود.

عوامل تخریب این شاخص بدین قرارند:1- اضطراری 2- عادت3- شاخص های حركتی (غیر بیانی): هر عمل ، رفتار یا حركتی كه از جانب موضوع های مورد مشاهده بروز می كند در زمره ی شاخص های حركتی محسوب می گردد.4- شاخص های زبانی: جستجوی سخن یا كلام از مهمترین شاخص های مورد تحقیق است.5- شاخص های فرازبان: رفتار فرازبان نظیر بلند یا آهسته سخن گفتن،قطع كردن سخن دیگران،آهنگ كلام...همگی دال بر معناهای ویژه ای است كه باز از طریق مشاهده به آن می رسیم.(همان ،118-177)ج: مسائل اساسی در مشاهده مهمترین مساله این است كه مشاهده صورتی منظم باید و ایجاد طرح تحقیق منتظم به معنای برنامه ریزی در این جهت است محقق باید بداند از كجا آغاز كند ودر كجا پایان دهد. مساله دیگر استنتاج درست از رفتار مورد مشاهده یا به تعبیر دیگر توان درست خواندن علائم رفتاری است. مساله دیگر كه به عنوان ابزار تحقیق در مشاهده مطرح است، زمان انجام مشاهده است. آخرین مساله با تطابق و تناظر عقاید و رفتار مطرح می شود.(همان 184-180)

د: انواع مشاهده1- مشاهده نامرئی 2- مشاهده فعال 3- مشاهده ناپیوسته 4-مشاهده پذیرا

5- مشاهده جزئی 6- مشاهده كانونی 7- مشاهده مستقیم 8- مشاهده همراه بامشاركت 9- مشاهده ساخت یافته و ساخت نایافته 10- مشاهده كنترل شده (همان،190-185)

ه- عوامل مؤثر در مشاهده:

منظور از عوامل مؤثر در مشاهده عبارت است از تعدادی از عواملی كه در مشاهده هر محقق اثر می گذارد بر محقق واجب است كه این عوامل را بشناسد و بر تاثیر هریك از آنها در مسائل تحقق و اثرپذیری خویش از این عوامل ، آگاه و هوشیار باشد. مهمترین این عوامل عبارت است از :

تمایلات شخصی: درك واستنباط محقق در عواملی كه مورد مشاهده قرار می دهد بسته به آنكه نسبت بدان دارای نظر خاصی باشد،اعم از نظر مثبت یا منفی ،متفاوت ومتغیر خواهد بود این موضوع به دو شكل تحقق می یابد.الف:محقق تحت تاثیر عواملی،آگاهانه بعضی مسائل را نسبت به بعضی مسائل دیگر رجحان می دهد یا به عبارت دیگر در مشاهده بعضی از مطالب غلو می نماید.ب: شعور باطن یا ناخودآگاه نسبت به بعضی از عوامل نیز موجب می گردد و مشاهده محقق باعمق بیشتری انجام گیرد یا به عكس و گذران باشد.زیركی و تیزهوشی: زیركی و تیزهوشی اشخاص ،یا گوش به زنگ بودن آنان نیز از عوامل بسیار مهمی است كه در امر مشاهده اثر می گذارد. عوامل فرهنگی عامل بسیار مهمی است كه عامل زیركی وتیزهوشی را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. بسته به اینكه محقق در چه محیطی به دنیا آمده،تربیت وی چه باشد،دوستان ومعامرانش چه كسانی باشند،سنن و روال زندگی اجتماعی وی چگونه باشد و به طور خلاصه از چه عوامل فرهنگی متاثر باشد مشاهده اش با دیگران تفاوت پیدا می كند.

حدود اطلاعات وزمینه ی قبل محقق : هر محقق ،درپاره ای از موارد تحقیق دارای اطلاعات و زمینه ی قبلی است،این آشنایی قبلی موجب می گردد كه محقق در مشاهده اش به مراتب موفق تر از كسانی باشد كه بدون معلومات قبلی در راه تحقیق مساله خاصی قدم می گذارند.هدف تحقیق در مشاهدهمشاهداتی كه محقق را در راه رسیدن به هدف مطلوب خویش یاری می دهد به مراتب دقیق تر و عمیق تر از مشاهداتی است كه در زندگی روزمره پیش می آید.بسته به اینكه هدف تحقیق چه باشد، دقت و تعمق شخص محقق نیز كاهش می یابد.(نبوی،1370: 96-92)

مزایا ومعایب روش مشاهده:

مزایای روش مشاهده1- چون خود محقق در محیط اجتماعی مورد وطالعه شركت می كند،حجم اطلاعاتی كه به یكباره كسب می كند، زیاد است.2- چون محقق در حین بروز حوادث و وقایع به جمع آوری اطلاعات می پردازد، لذا به این اطلاعات اعتماد بیشتری می توان داشت.3- محقق در بسیاری از موارد از طریق پرسش نامه و شیوه های دیگر جمع آوری اطلاعات به كشف حقایق و واقعیات قادر نیست حال آنكه در روش مشاهده می تواند اطلاعات مورد نیاز را به سهولت جمع آوری كند.4- مشاهده بهترین شیوه جمع آوری اطلاعات در مورد كودكان،بیماران روانی، مجروحین وامثال آنان است.5- در بسیاری از موارد افراد مورد مطالعه به علل مختلف (نداشتن اوقات بیكاری) مایل به همكاری با محقق نیستند در اینگونه موارد مشاهده ساده ترین شیوه جمع آوری اطلاعات خواهد بود.6- محقق می تواند صحت وسقم مطا لب واظهارات را تشخیص بدهد.

7- محقق در این شیوه به فراهم آوردن موجبات همكاری افراد مورد تحقیق نیازی ندارد.(نبوی،1371: 100-99)

معایب روش مشاهده:1-چنانچه مشاهده كننده به عللی نتواند خود را بامحیط مطالعه همرنگ سازد و وجود وی به عنوان یك محقق برای همه روشن و آشكار باشد غالبا این اشكال به پیش می آید كه دیگر تن از وجود وی متاثر می شوند وهمین عامل موجب می گردد كه رفتار و گفتار خود راكنترل نمایند.به همین دلیل آگاهی بر واقعیات قضایا برای محقق امری بعید ومشكل خواهد بود.2-محیط دید محدود است،كلیه ی اطلاعات جمع آوری شده محدود به همان محیط دید یا مطالعه است.چون زمان وقوع و حدوث بسیاری از وقایع اجتماعی قابل پیش بینی نیست امكان اینكه محقق بتواند در كلیه ی موارد تحقیق از شیوه ی مشاهده استفاده كند، وجود ندارد. در پاره ای از موارد كه مشاهده كننده خود را با جامعه مورد مطالعه همرنگ می سازد چون با محیط خود می گردد كه بی طرفی خویش را از دست می دهد.به این ترتیب امكان به دست آوردن اطلاعات قابل اعتماد نقصان می یابد.3- اطلاعاتی كه محقق از این طریق به دست می آورد غالبا از نوع كیفی است، تبدیل مطالب كیفی به كمی از مشكلاتی است كه از اهمیت و ارزش اطلاعات كیفی جمع آوری شده می كاهد. تحقیقات محققی كه اطلاعات مورد نیاز را به این طریق جمع آوری می كند جنبه شخصی و انحصاری پیدا می كند.(همان،102-101)

مشاهده مشاركتی :مشاهده مشاركتی مثل الگوی سنتی تحقیق ناب، الگوی نخبه اندیشانه ای از روابط تحقیق است در مشاهده مشاركتی بعضی از افراد سازمان تحت مطالعه در گردآوری اطلاعات و آراء به منظور هدایت عملیات آتی مشاركت فعالانه ای دارند. (فوت وایت،1387: 26-27) مشاهده مشاركتی در واقع شكلی از پژوهش عملی است كه اجرا كننده آن آن هم سوژه پژوهش است و هم كننده به امر پژوهش.مشاهده مشاركتی مبتنی است بر گزاره كرت لوین كه مدعی است استنتاج های عملی درباره رفتار آدمی احتمالا زمانی معتبر و قابل اجر است كه انسان مورد بررسی خود در تحقیق و آزمودن نتایج مشاركت داشته باشد. به همین جهت هدف مشاهده مشاركتی خلق فضایی است كه در آن مشاركت كنندگان اطلاعات معتبر را بدهند و بگیرند، حق انتخاب آزادانه و آگاهانه داشته باشند و نسبت به نتایج بررسی انجام شده احساس تعهد درونی كنند. (همان،107) در این روش مشاهده گر در زندگی روزمره گروه یا سازمان مورد مطالعه، شركت جسته در رویدادهایی كه برای اعضای آن اجتماع رخ می دهد و چگونگی رفتار آنان را زیر نظر می گیرد، با آنان گفتگو و تبادل نظر می كند تا واكنش ها و تفسیرهایشان را از رویدادهایی كه اتفاق افتاد بشناسد (ایزدی،1371: 314-213) یكی از مطالبی كه باید در اینگونه موارد مورد توجه محقق باشد این است كه عقاید خود را در اجتماع مورد مطالعه نفوذ و دخالت ندهد و اظهار نظری ننماید كه موجب انحراف وضع یا مورد تحقسق را فراهم كند.(نبوی،98:1371) در این روش محقق با پندارهای پیشین كه می توانست مانع دیدار و درك درست واقعیت باشد فاصله می گیرد. نحله هایی چون پدیدار شناسی، روش تاویل جامعه شناسی تفهمی و... به این شیوه، تمسك می جویند، آنان در صدد ایجاد همدلی بین محقق و افراد مورد تحقیق هستند، همدلی به معنای احساس مشترك است و مستلزم آن است كه فرد بتواند خود را جای مخاطب(موضوع مورد تحقیق) قرار دهد. و با شادی ها و آلام او آشنا شود و با درك دست و همراه با درون ؟؟؟؟ صورت پذیر شود.(ساروخانی،189:1385-188)زندگی مردم آن اجتماع را به صورت یك كل می بیند و همبستگی بین اعضا، فعالیت ها و نهادهای آن را مطالعه می كند، یعنی مطالعه نوعا انسان شناسی اجتماعی است . این اجتماع می تواند در حركت خانواده ی كوچك یا در حركت شهر بزرگ باشد ممكن است بسته، مثل خانواده و ایل یا باز مانند كارخانه، شهر یا یك روستای بزرگ باشد. تفاوت عمده در اجتماع باز و بسته در این است كه در دومی گاهی مشاهده گر می تواند خود را از نظرها پنهان سازد. در حالی كه در اجتماع بسته این كار تقریبا غیر ممكن است. در روش مشاهده مشاركتی مشاهده كننده باید سعی كند خود را در موقعیتی قرار دهد تا بتواند تصویر كامل و بدون انحرافی از موضوع مورد مطالعه به دست آورد. برای نیل به این هدف نقشی كه مشاهده گردر اجتماع مورد مطالعه ایفا می كند بسیار مهم است. نقشی كه او می پذیرد به طبیعت و بزرگی اجتماع مورد بررسی موضوع در زندگی و در انجام كارهای آن سهیم شود ولی نهایتاً نمی تواند عضو آن خانواده شود و در مواردی باید خارجی بماند در اجتماع بزرگ تر و كمتر محدود شده، نحوه ی مشاركت پژوهش گر تا حد زیادی جنبه انتخابی دارد. اگر مشاهده گر بتواند به عنوان عضوی از آن اجتماع چنان پذیرفته شود كه افراد مورد مطالعه متوجه مورد مشاهده قرار گرفتن خویش نشوند، طبیعتا به دلیل همین عدم آگاهی اطلاعات معتبری از رفتار و گفتار خود، ارائه خواهد داد. در اجتماعات كوچك این خطر احتمالی وجود دارد كه معرفی یك فرد خارجی به ویژه هنگامی كه به او نقش خاص پژوهش گری محول شود فرایند كارها را در این جهت كه او برای مطالعه رفتار و گفتارشان در آنجا زندگی می كند تغییر دهد. اگر مشاهده گر در اجتماع مورد نظر نا آشنا باقی بماند خطر چنین انحرافی كاهش می یابد. مثلا در آن حمل خود را به كاری مشغول دارد و قصد حقیقی خود را پنهان كند. (ایزدی،214:1371-213) البته گرفتن جواب صحیح بستگی زیادی به چگونه معرفی كردن پژوهش گر در اجتماع مورد نظر و رابطه حسنه ای كه با اعضای آن برقار می كند دارد. پژوهشگر باید بتواند هدفش برای افراد كلیدی آن اجتماع به نحو قابل درك و قبولی نیست و علاقه وافر به آنچه كه در دست انجام دارد را نشان دهد. در مشاهده مشاركتی این خطر وجود دارد كه نقش محول، مشاهده گر را در درك درست وضعیت محیط اطرافش دچار اشكال ساخته و در نتیجه نقطه نظرات انحرافی به دست آید. ایفای نقش كاملا روشن در اجتماع مورد بررسی موجب می شود كه درك مشاهده گر از وضعیت موجود به محدوده وموارد خاصی منحصر شود. او فقط به منابع وابسته به آن وظیفه تقرب خواهد داشت. دوستی او با برخی از اعضای آن اجتماع، احتمالا بین او و سایرین فاصله ایجاد می كند به علاوه اگر نقش محول چنان باشد كه او را نسبت به آن اجتماع خیلی متعهد سازد احتمال دارد دید او سایه دار شود. و از مطلبی كه جدید واساسا قابل بیان و مطالعه است بعد از یك دوره ی برخورد عمیقی با اجتماع مورد بررسی به عنوان امری پیش پا افتاده تلقی كرده و از آن چشم پوشی كند. به همین دلیل است كا در مواردی سعی می شود تا از مشاهده گران غیربومی به دلیل آنكه حداقل درشروع تحقیق ایستاده و افراد را از دریچه تازه ای می بیند استفاده می شود. (همان،215) ویژگی ها (فواید) مشاهده مشاركتی در مقایسه با سایر انواع پژوهش دارای محسنات متعددی می باشد.تاكید بر دخالت سهامداران و تصمیم گیرندگان در ایجاد فرایند پژوهش و نتایح آن. زمانی كه افراد در تصمیم گیری ها دخالت دارند با احساس بهتری همكاری می كنند كه این امر امكان استفاده از نتایج را به شیوه های مختلف در سطح گوناگون افزایش می دهد. شركت كنندگان در درك و استفاده از فرایند پژوهش برای حل مسائل در زمینه های مختلف توانمند می سازد. این پژوهش با در هم آمیختن دیدگاه ها، اطلاعات، آگاهی ها و نظریات متفاوت به تقویت موقعیت مطالعه می انجامد. معایب:هیچ گاه نمی توان یك كتاب راهنما برای روش مشاركتی در نظر گرفت. موفقیت در پژوهش، به پژوهشگران و توان آنها در انتخاب و انطباق استراتژی و به كارگیری روش های مناسب با موقعیت بستگی دارد. در ابتدا زمان زیادی مصرف می شود تا نقش های افراد در فرایند پژوهش مشخص شود. منافع متضاد، نظام های ارزشی و داده های مورد نیاز ممكن است به سختی بتواند رضایت همه را جلب كند. این نوع پژوهش به پژوهشگری با ویژه گی های خاص نیاز دارد و در كنار تخصص، پژوهش گر باید مهارت های زیادی در ارتباطات فردی داشته باشد. درك و آگاهی از روش های مشاهده مشاركتی ممكن است از طرف افرادی كه دخالت ندارند، مشكل باشد،بنابراین خطر روایی پژوهش وجود دارد. (فرشاد گوهر و گبیدلی،1380،25-23) نقش ها و ویژه گی های پژوهشگر مشاهده ی مشاركتی نوآوری پژوهشگر: یك پژوهشگر مشاركتی در جست وجوی راه حل های موثر و خلاق برای حل مشكلات است، برای چنین كاری نیاز به ابتكار، سازش، اقتباس، نسخه برداری و نیز تفسیر انواع مختلف از شیوه های پژوهش می باشد.

ابزار پژوهش انسانی: در هریك از موقعیت ها پژوهشگر به ابزاری برای انجام مشاهدات و تجزیه و تحلیل اطلاعات نیاز دارد. بنابراین روایی نتایج به اعتبار و موقعیت پژوهش گر و نیز به مقبولیت وی بستگی دارد.تسهیل كننده: پژوهشگر مشاهده مشاركتی مسئول تسهیل كار در كلیه ی مراحل فرایند پژوهش را به عهده دارد. پژوهشگران مشاركتی باید توانایی لازم را برای برقراری و هماهنگی چنین بحث های گروهی و ایجاد فضای مناسب برای ارائه نقطه نظرات انتقادات و نیز جلوگیری از بروز تضادها داشته باشد.مربی: اگر پژوهش را مجموعهای از مسائل در نظر بگیریم و پژوهش گر رایك تحلیل، گر دراین حالت پژوهشگر مشاركتی باید توجه به سؤالات پژوهش و شیوه های مختلف ارائه اطلاعات همواره در این كار نقش مربی را ایفا كند.

مؤثر بودن: اصولا پژوهش گران مشاركتی با توجه به موضوع در ایجاد اطمینان در استفاده ا ز نتایج و افزایش احتمال پیگیری فعالیت ها، نقش های مهمی را ایفا می كند.هر پژوهشگر مشاركتی باید مسئولیت خود را در پیگیری و ترغیب استفاده كنندگان از یافته های پژوهش، مشخص نماید. (فرشاد گوهروبیگدلی38:1380)

مراحل پژوهش مشاهده مشاركتی مرحله اول:

درخواست اطلاعات: پژوهش مشاركتی با یك درخواست از سوی جامعه یا یك سازمان یا مدیری پروژه آغاز می شود.این نوع پژوهش معمولا توسط كارمندان پروژه كه با مدیریت پروژه ارتباط نزدیك دارند، یا توسط افرادی كه برای تسهیل مطالعه به كار گرفته شده اند هدایت می شود، اگر هیچ درخواستی وجود نداشته باشد پژوهش گر می تواند با استفاده از فنون گوناگون مراحل مطالعه را تعیین كند تا از این طریق تفكر درباره جامعه و سازمان ها و نحوه برخورد با آن را برانگیزد.

مرحله دوم: سؤالات پژوهش: آغاز یك مطالعه با سؤالات زیاد بدون پاسخ از اتمام یك مطالعه با پاسخ های فروان بدون سؤال بهتر است. اولویت پژوهش باید از طریق بحث ها مشخص و تعیین شود، این امر می تواند از راه های گوناگون انجام گیرد. برای مثال می توان فهرستی از مسائل مردم را تهیه و از طریق رای گیری از مردم آنها را طبقه بندی نمود ویا در بحث های گروهی كوچك مردم می توانند آن چه را كه می دانند و آن چه را كه به درك آن نیاز دارند به تصویر بكشند.

مرحله سوم: تجزیه و تحلیل داده ها: فرایند سازمان دهی برای تشریك مساعی جهت گردآوری داده ها بین مصرف كنندگان ارتباط خاصی برقرار می كند و موجب از بین رفتن بسیاری از مشكلاتی می شود كه پژوهشگران با آن مواجه هستند. زمانی كه مردم با سؤالاتی از قبیل چه مواردی از تصمیم گیری را باید در نظر داشت؟ ویا با چه فردی مصاحبه شود؟ احتمال بروز اشتباه در انتخاب ها بیشتر خواهد بود پژوهشگر مشاهده مشاركتی مالكین انحصاری برای تجزیه و تحلیل داده ها نیست، بلكه با همكاری دیگران حالات دیگر تجزیه و تحلیل نیز مشخص می شود. این فرایند نه احتمال اشتباه در كار را از بین می برد، بلكه برای یافته ها ایجاد جهت و اعتبار می نماید. (فرشاد گوهر و بیگدلی،1380: 61-60 )

اعتبار:

در روش مشاهده مشاركتی نمی توان تعریف مطلقی از مطالعه كامل یا بهترین روش داشت آن چه پژوهش گران دقت خود را معطوف آن می سازند ارائه نتایج مناسب، مشخص كردن و استفاده از روش مناسب برای یك موقعیت و زمینه خاص است. بهترین مطالعات مشاركتی آنهایی هستند كه به دلیل بیان نیازهای استفاده كنندگان در یك زمینه خاص مورد استفاده قرار می گیرد. و اطلاعات پایا و معتبری را ارائه می دهند. مهمترین معیار برای طراحی یك مطالعه مشاركتی و انتخاب روش های به كار گرفته شده روایی، پایانی ارتباطات و عملكرد مطلوب است بررسی طرح وروش های مورد استفاده باید از نظر استفاده كنندگان و تصمیم گیرندگان معتبر باشد و نتایجی كه باوری برآنها وجود ندارد نباید مورد استفاده قرار گیرند، همه تصمیم گیرندگان شبیه هم نیستند. برخی با مسئله عمیق برخورد می كنند، بعضی دیگر توجه زیادی نیز به محاسبات گسترده آماری، بعضی ها به بیان آماری هر قدر ناچیز، اهمیت می دهند. بعضی دیگر نیز توجه زیادی نیز به محاسبات گسترده آماری و كامپیوتری دارند. ارائه هرگونه اطلاعات جدید جمع آوری شده بایستی بادقت انجام گیرد تا مشخص شود كه چه میزان از اطلاعات مستقیما به حل مسئله ارتباط دارد. زمانی كه استفاده كنندگان خود در جمع آوری اطلاعات دخالت دارند. اطلاعات نسبت به زمانی كه توسط دیگران جمع آوری می شود روایی بیشتر دارد. (فرشاد گوهر و بیگدلی،1380: 22-21)

پایایی :

اعتماد به پژوهش از اعتماد به پژوهش گر ناشی می شود. اگر تصمیم گیرندگان سازمان، مدیران یا افراد جامعه به پژوهشگر اعتماد نداشته باشند آنها تمایلی برای پذیرش قضاوت ویا صلاحیت فنی او از خود نشان نمی دهند، شخصیت فردی، نگرش انعطاف پذیر، ذهنیت باز و صبر و تحمل به هنگام خشم و اضطراب از مهمترین ویژه گی های پژوهش گری است كه می خواهد قابل اعتماد تلقی شود.

نتیجه گیری:

مشاهده یكی از مهمترین ابزار تحقیق در دانش های اجتماعی و انسانی است به درستی می توان گفت هر تحقیق، حتی اگر از ابزاری دیگر نیز استفاده كند از مشاهده سود می برد. چون این ابزار كاربردی وسیع دارد، انواعی بسیار نیز می پذیرد. مشاهده مسائل خاص خود را دارد مشاهده كننده باید حتی الامكان خود را از قید ارزش های شخصی برهاند تا بتواند واقعیت را آن طور كه هست ببیند، باید پدیده ها را در عمق ارزشی آنان مشاهده كرد.غربیها به هنگام برخورد با ملل غیر صنعتی و غیر اروپایی چنان از دیدن رفتار آنان تعجب می كردند كه به نظرشان این مردم وحشی و دارای رفتار غیرعقلانی بودند .

پس در كار مشاهده باید از سطح فراتر رفت و به اعماق رسوخ كرد. در جریان این عمل تحول ادراكی معناداری نیز در محقق رخ می دهد. او در آغاز ادراكی خاص و اغلب نادرست از واقعیت دارد ولی بعد از شناخت ریشه های كیفی، معنای آن ادراك تازه ای می یابد و تصویر واقعیت در برابرش رنگ دیگری می پذیرد و چنانه چه همه ی شرایط تحقق پذیرد باید مشاهده را در زمره ی یكی از جاذب ترین و مفیدترین روش های تحقیق در دانش انسان دانست.

منابع س1. موزر/ ج. كالتون، ایزدی، كاظم (1374) روش تحقیق در علوم اجتماعی (چاپ چهارم) انتشارات كیهانساروخانی، باقر ( 1385) روش های تحقیق در علوم اجتماعی، جلد اول. چاپ نهم) تهران، پژوهش گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی فرشاد گوهر، ناصر رضایی بیگدلی، محمد تقی (1380) (پژوهش مشاركتی تهران پژوهشكده اقتصادی)

فوت وایت، ویلیام. رفیعی، محمد علی (1378) پژوهش عملی مشاركتی، تهران دفتر پژوهش های فرهنگی .

روشهای تحقیق در علوم اجتماعی _تکنیک مشاهده

مطالب مشابه :

نمونه گیری در تحقیقات اجتماعی

روش تحقیق در علوم اجتماعی

روش تحقیق در علوم اجتماعی

روش تحقیق در علوم اجتماعی

روش تحقیق در علوم اجتماعی

روش تحقیق در علوم اجتماعی

دانلود جزوه روش تحقیق در علوم اجتماعی

پاور پوینت روش تحقیق در علوم اجتماعی - ریمون کیوی

قابليت اعتماد(reliability) و اعتبار (validity) در تحقيق

روشهای تحقیق در علوم اجتماعی _تکنیک مشاهده