سفال کلپورکان

در حال حاضر در روستای کلپورگانِ شهرستان سراوان و روستای کوهکمِ سرباز از توابع ایرانشهر بصورت کاملاً فعال و در روستاهای اولُنچَکان ،‌گُلَک و شادی گور‌از توابع شهرستان نیکشهر به صورت نیمه فعال زنان بلوچ به تولید سفال اشتغال دارند . سفال‌های تولید شده در منطقه‌ی بلوچستان کلاً به رنگ قرمز جَغکی می‌باشند . ( جَغک نام گیاهی محلی است که از ریشه‌ی آن برای رنگ کردن کشک و خاج‌های پشم استفاده می کنند ) .

روستای کلپورگان
"کلپوره" نام گیاهی با مصرف دارویی، ویژه ی منطقه ی بلوچستان است.
بلوچستان در قسمت جنوبی استان سیستان و بلوچستان قرار دارد و "کلپورگان" روستایی است در جنوب شرقی بلوچستان و نزدیکی مرز پاکستان. این روستا در۲۵ کیلومتری شهرستان سراوان و در ۳۹۰ کیلومتری جنوب زاهدان قرار دارد.
در واقع کلپورگان یکی از روستاهای سراوان محسوب می گردد . این روستا در حاشیه‌ی ریگستان بزرگ دشت لوت واقع شده‌است .

سفال کلپورگان ـ سنتی هزاران ساله
در حال حاضر در روستای کلپورگانِ شهرستان سراوان و روستای کوهکمِ سرباز از توابع ایرانشهر بصورت کاملاً فعال و در روستاهای اولُنچَکان ،‌گُلَک و شادی گور‌از توابع شهرستان نیکشهر به صورت نیمه فعال زنان بلوچ به تولید سفال اشتغال دارند . سفال‌های تولید شده در منطقه‌ی بلوچستان کلاً به رنگ قرمز جَغکی می‌باشند . ( جَغک نام گیاهی محلی است که از ریشه‌ی آن برای رنگ کردن کشک و خاج‌های پشم استفاده می کنند ) .
در کلپورگان مراحل اصلی ساخت سفال به عهده ی زنان است. زنان سفالگر کلپورگان هرگز از چرخ سفالگری استفاده نمی کنند. در این روش تمام مراحل کار که شامل فشاردهی ، شکل دهی و قوس دهی است، با دست انجام می گیرد . سفال ها فاقد لعابند و سطوح ظروفِ کاربردی با یک سنگ ، صاف و هموار گشته و صیقل داده می‌شوند . مشخصه‌ای که کلپورگان را از سایر مناطق سفالگری متمایز کرده شیوه ی ساخت سفال با روش ۴ تا ۶ هزار سال قبل است که دست نخورده باقی مانده و تنها کارگاهی که هنوز به شیوه ی بدوی فعال و پا برجا کارش را ادامه می‌دهد کارگاه سفال کلپورگان است.

معرفی سفال کلپورگان
زینب مریخ پور،[email protected]
روستای کلپورگان
"کلپوره" نام گیاهی با مصرف دارویی، ویژه ی منطقه ی بلوچستان است.
بلوچستان در قسمت جنوبی استان سیستان و بلوچستان قرار دارد و "کلپورگان" روستایی است در جنوب شرقی بلوچستان و نزدیکی مرز پاکستان. این روستا در۲۵ کیلومتری شهرستان سراوان و در ۳۹۰ کیلومتری جنوب زاهدان قرار دارد.
در واقع کلپورگان یکی از روستاهای سراوان محسوب می گردد . این روستا در حاشیه‌ی ریگستان بزرگ دشت لوت واقع شده‌است .

سفال کلپورگان ـ سنتی هزاران ساله
در حال حاضر در روستای کلپورگانِ شهرستان سراوان و روستای کوهکمِ سرباز از توابع ایرانشهر بصورت کاملاً فعال و در روستاهای اولُنچَکان ،‌گُلَک و شادی گور‌از توابع شهرستان نیکشهر به صورت نیمه فعال زنان بلوچ به تولید سفال اشتغال دارند . سفال‌های تولید شده در منطقه‌ی بلوچستان کلاً به رنگ قرمز جَغکی می‌باشند . ( جَغک نام گیاهی محلی است که از ریشه‌ی آن برای رنگ کردن کشک و خاج‌های پشم استفاده می کنند ) .
در کلپورگان مراحل اصلی ساخت سفال به عهده ی زنان است. زنان سفالگر کلپورگان هرگز از چرخ سفالگری استفاده نمی کنند. در این روش تمام مراحل کار که شامل فشاردهی ، شکل دهی و قوس دهی است، با دست انجام می گیرد . سفال ها فاقد لعابند و سطوح ظروفِ کاربردی با یک سنگ ، صاف و هموار گشته و صیقل داده می‌شوند . مشخصه‌ای که کلپورگان را از سایر مناطق سفالگری متمایز کرده شیوه ی ساخت سفال با روش ۴ تا ۶ هزار سال قبل است که دست نخورده باقی مانده و تنها کارگاهی که هنوز به شیوه ی بدوی فعال و پا برجا کارش را ادامه می‌دهد کارگاه سفال کلپورگان است.
ویژگی های سفال کلپورگان
۱ـ تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط کارهایی مثل آماده کردن گل و پختن سفال را انجام می‌دهند.
2 ـ برای تهیه ی سفال از چرخ سفالگری استفاده نمی‌شود و تمام سفال ها با روش سنتی و به کمک دست ساخته می شوند.
3 ـ سفال ها بدون لعاب هستند.
4 ـ طرح ها و نقش های روی سفال ها بیشتر هندسی هستند و معمولاً شامل یک دایره ی توخالی یک دایره ی توپر و یک خط می‌باشد که با هم ترکیب یافته‌اند.

طرز تهیه سفال در کلپورگان
خاک مورد استفاده برای تهیه ی سفال ها از فاصله ۲ تا ۳ کیلومتری کارگاه کلپورگان یعنی معدن خاک رس مشکوتان تأمین می‌شود. در گذشته این خاک را با چهارپایان یا سبدهای مخصوص "کچو" به کارگاه حمل می کردند اما امروز با بیل مکانیکی خاک را جمع می کنند و با کمپرسی به محل کارگاه انتقال می‌دهند.

تهیه گل رس
برای جداسازی ناخالصی از خاک ابتدا آن را سرند کرده و سپس آن را در حوضچه ی دوطبقه ای می‌ریزند و به آن آب اضافه می‌کنند (شستشوی خاک) و سپس خاک را داخل آب به هم می‌زنند تا ذرات خاک در آب به صورت معلق درآیند. بعد دوغاب حاصل را از صافی و لوله به حوضچه ی دوم که با اولی اختلاف سطح دارد و پایین‌تر است منتقل می‌کنند و برای اینکه ناخالصی‌ها از حوضچه ی اول به حوضچه ی دوم وارد نشوند، معمولاً داخل لوله ی مذکور چند توری تعبیه می‌کنند تا آخرین ذراتی که در محلول باقی مانده جدا شوند.
دوغاب را در حوضچه ی دوم به مدت دو روز نگه می‌دارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداری از همان خاک قبلی ورز می‌دهند تا آماده کار شود. در اصطلاح محلی مخلوط به دست آمده "‌هاجک" نام دارد و رنگ این مخلوط معمولاً خاکستری متمایل به سبز روشن است. اما پس از پخت در کوره به رنگ نارنجی درمی‌آید. تا این مرحله، کارها به عهده ی مردان است.

تکنیکهای ساخت
- روش پینچ ((pinch
برای ساختن سفال با این شیوه از یک صفحه ی گردان که جنسش از سفال است، استفاده می‌کنند. این صفحه ی گردان "بونو" نام دارد. ابتدا مقدار مشخصی از گل را ورز می دهند و آن را بر روی بونو که معمولاً روی آن پارچه ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده، می‌گذارند و حفره ای با انگشتان دست در میان گل ایجاد می‌کنند و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ی ایجاد شده را با انگشتان دو دست به تدریج گشاد می‌کنند. با این عمل دیواره ی ظرف نازک می‌شود. در حین انجام این عمل از تکه چوبی به طول حداکثر ۲۰ سانتی متر برای هدایت دیواره ی ظرف به جهت‌های مختلف استفاده می کنند. با این شیوه ضخامت دیواره‌های ظرف در همه ی قسمتهای مورد نظر سفالگر یکسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تکه چوب "گل موش" می‌گویند.

- روش لوله ای یا فتیله ای (کویل(
در این روش ابتدا پارچه ای را روی بونو پهن کرده و مقدار مشخصی از گل را بر روی پارچه قرار می‌دهند. در این روش برای ساختن ظرف، گِل را به صورت لوله‌هایی با ضخامت مورد نظر درست کرده و به ترتیب بر روی هم می گذارند تا شکل مورد نظر درست شود، پس از آنکه ظرف ساخته شد آن را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا کاملاً خشک شود. این کار شاید چندین روز طول بکشد. پس از خشک شدن سفال، سطح خارجی آن را با سنگ مخصوصی به نام "سائنوک" صیقل می‌دهند و با این عمل سطح سفال خام برای نقاشی و تزیین آماده می‌شود.

تزیین سفال‌ها
سفالگران کلپورگان برای تزیین و نقاشی از سنگی به نام "تیتوک" استفاده می‌کنند. این سنگ از بین دو کوهِ "کوران" و "کمکار" در ۱۲۵ کیلومتری کلپورگان استخراج می‌گردد . این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی که از آن به دست می‌آید قهوه ای است و پس از پخت در کوره ثابت می‌ماند. برای به دست آوردن رنگ از این سنگ، تکه ای از آن را بر روی یک سنگ دیگر که بزرگتراست و "وانک" نام دارد می سایند. در نتیجه ی این سایش سنگ "وانک" گود می شود واز سنگ "تیتوک" نیز پودری به دست می آید که در همان گودی "وانک" جمع می شود، سپس برای ساختن جوهر نقاشی در همان گودی "وانک"، بر روی پودر سنگ "تیتوک" آب می ریزند و آن ها را در هم حل می کنند به این ترتیب جوهر نقاشی به دست می آید. برای رسم تزیینات روی قطعه‌های سفالی از یک تکه چوب به اندازه‌ی چوب کبریت استفاده می کنند. سفال گر چوبی را که معمولاً از جنس چوب درخت خرماست بین انگشتانش گرفته و بعد چوب و انگشت اول را مشترکاً در جوهر زده و همچون قلم روان نویس مقدار کمی مایع روی سر انگشتانش جمع می‌شود، با این کار می توان به دفعات و بدون توقف تزیینات بیشتری را رسم کرد.

نقش‌ها و طرح‌ها
تمام سفال ها پس از ساخت، ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرند تا کاملاً خشک شوند. سپس آن ها را با رنگی که از سنگ "تیتوک" می سازند، تزیین کرده و بعد از آن داخل کوره می گذارند تا پخته شوند.
"چت محیلوک" و "گل" نام برخی از نقشهای محلی است. این نقش ها ساده و تا حدی انتزاعی هستند.
بیشتر تزیینات از ۴ نوع نقش تشکیل شده اند:
۱ ـ دایره های توخالی
2 ـ دایره های توپر
3 ـ خطوط میله ای
۴ ـ نیم دایره ها

کوره ها و شیوه ی پخت
کوره‌های سنتی در بلوچستان در زمین حفر شده و معمولاً بصورت گودالی گرد هستند که قطر دهانه‌ی آن یک متر، قطر قسمت پائین ۳ متر و عمق آن حدود ۵/۲ متر است. داخل برخی کوره ها را با کاه گل اندود می‌نمایند. ظروف پس از آنکه در آفتاب خشک و رنگ آمیزی شدند ،‌ یک ردیف در کنار دیوار داخلی‌ کوره و ردیف دیگر با فاصله ی نیم متری از ردیف اول چیده می‌شوند. ظروف بر روی خشت‌های پخته شده گداخته می‌شوند و در چند ردیف روی هم قرار می‌گیرند . در وسط کوره و بین دو ردیف با چوب آتش روشن می‌کنند ، ‌آتش در تمام روز اول روشن است‌ و شب آن را خاموش می‌کنند. روز بعد برای بار دوم آتش را روشن می کنند و در پایان روز دوم درِ کوره را محکم با کاه گل می‌پوشانند و به مدت ۲ روز به همان حالت باقی می‌گذارند،‌ بعد از آن، درِ کوره را باز می کنند و پس از آنکه کوره کاملاً سرد شد سفال ها را بیرون می‌آورند.

انواع تولیدات سفالی
عکس شماره ی ۱، دیزُک: واژه‌ی فارسی آن دیگ است و از آن برای غذا پختن استفاده می کنند، دیزک را به اندازه‌ی قابلمه‌های معمولی می سازند و گنجایش ۶ الی ۷ لیتر آب را دارد.

عکس شماره ی ۲، چِلیم: واژه‌ی فارسی آن قلیان است و از آن برای کشیدن تنباکو استفاده می کنند . چلیم معمولاً از سه قسمت تشکیل شده است: ( ته چلیم ،‌بدنه ی چلیم و سرِچلیم ) ته چلیم ظرفی گرد و صاف با لبه‌ای حدود ۳ سانتیمتر است که زیر چلیم قرار می‌گیرد، بدنه ی چلیم قسمت اصلی آن است که در آن آب می ریزند، بدنه ی چلیم دو سوراخ دارد یکی برای قرار گرفتن نی چلیم و دیگری برای سرِ چلیم است . معمولاً سرِچلیم به وسیله ی‌ رابطی از جنس نی دورن چلیم قرار می‌گیرد اما در بعضی موارد این رابط از سفال چسبیده به سرِچلیم ساخته می شود . سرِ چلیم قسمتی است که در آن تنباکو و روی آن آتش ( زغال روشن) را می‌گذارند .

عکس شماره ی ۳، کاسه‌: اندازه‌ی آن تقریباً به اندازه ی کاسه‌های معمولی است .کناره‌ی آن کاملاً گرد بوده و اغلب قسمت بیرونی آن را تزیین می کنند.

عکس شماره ی ۴، پاچ: واژه ی فارسی آن پارچ است. بیشتر پارچ ها را با گردنی کوتاه می سازند و مانند پارچ‌های معمولی هستند که یک دسته به قسمت سر پارچ وصل می‌شود.

عکس شماره ی ۵، سوچَکی: واژه ی فارسی آن اسپند دودکن است که از آن برای دودکردن اسپند و یا سوچکی که ماده ای خوشبوست استفاده می‌کنند. این وسیله به شکل غنچه ای در حال باز شدن است که سه پَر دارد، در قسمت وسط آن از تمامی جهات سوراخ‌هایی برای عبور هوا تعبیه شده و در قسمت زیر آن یک پایه جهت جلوگیری از سوختن دست در نظر گرفته اند. نحوه ی استفاده از آن به این صورت است که مقداری زغال و یا چوب را درون آن قرار داده روشن می‌نمایند، چوب ها یا زغال ها با جریان هوا که از سوراخ‌ها می‌گذرد به خوبی می‌سوزند و درنهایت اسپند را درون آن ریخته تا دود آن در محیط پخش شود.

عکس شماره ی ۶، کلو: که واژه ی فارسی آن جا ماستی است. از آن برای نگهداری ماست استفاده می کنند.

عکس شماره ی ۷، آفتابه: که گنجایش آن حدود ۳ لیتر است.
تَندور سازی یا تِرون: واژه ی فارسی آن تنورسازی است و در آن نان می پزند. در سیستان به آن تَندورسازی و در بلوچستان تِرون می گویند.
کندان‌: واژه ی فارسی آن قندان است. قندان ها را به شکل استوانه، بیضی و یا ترکیبی از این دو شکل می سازند.
کمیردان: واژه ی فارسی آن خمیردان است. خمیردان ظرفی است که خمیر نان را در آن درست می کنند. اندازه ی کمیردان به اندازه ی یک طشت متوسط است و گنجایش تقریباً ۵ کیلو خمیر را دارد.
و برخی تولیدات دیگر مثل کوزه، زیر سیگاری، سینی، مجسمه ی حیوانات و …

عکس شماره ی ۸، مجسمه های تزیینی به شکل شتر.



عکس شماره ی ۹، کوزه برای نگهداری و حمل آب.

دلمراد دهواری کیست؟
استاد دلمراد دهواری از هنرمندان سخت کوش عرصه سفال کلپورگان و نیز حصیربافی بود که با پذیرفتن مسئولیت کارگاه سفال کلپورگان برای تعدادی از زنان روستایی ایجاد اشتغال کرد.دلمراد دهواری از اهالی روستای کلپورگان توانست به تمامی زنان روستا آموزش های لازم سفالگری را ارائه داده و آنان را تشویق سازد تا هنر هفت هزارساله سفالگری ایرانی را در روستای خود کلپورگان احیا ء ونام این روستا وهنر ش را در جهان زنده نگه دارد وماندگارسازد. او تلاش وسیعی نمود تا هنرمندان و صنعتگران روستا بیمه شوند ولی این خواسته او تحقیق نیافت مکاتبات عدیده ای با مسئولین عالی رتبه کشور انجام داد ولی پاسخ قاطعی در این راستا دریافت نکرد. با تلاش او ۱۵ نفر از ازکار افتادگان مستمری هنرمندان را دریافت می کنند. دلمراد دهواری با هزینه شخصی علی رغم ضرر و زیان در تمامی نمایشگاه های صنایع دستی در سراسر کشور شرکت کرد تا صنعت هنرمندانه ی هفت هزار ساله ی سفالگران کلپورگان را به هم وطنان معرفی کند. او در پنجم دیماه ۱۳۹۱ درگذشت.

عکس شماره ی ۱۰، هنرمند مرحوم دلمراد دهواری.

موزه ی زنده ی سفال کلپورگان در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ی ثبت ۶۴۷۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

                                        دانلود مقاله
منابع
-          گروه فرهنگ و هنر سیمرغ. www.seemorgh.com
-          پایگاه خبری تحلیلی سیستان و بلوچستان. http://www.nedayezahedan.com
-          وبلاگ فرهاد دهواری کلپورگان. http://kalpuregan.blogfa.com
-          گفتگوی تلفنی با مسعود دهواری کلپورگان از اهالی کلپورگان.
-          پایان‌نامه‌ی آتنا جهانتیغ دانشجوی دانشکده‌ی هنر سیستان و بلوچستان.
-           اداره‌ی فنی و پژوهشی صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان.
-          بررسی امکانات توسعه‌ی صنایع دستی در استان سیستان و بلوچستان پایان‌نامه‌ای از مسعود کرباسچی، محمد راحتی، شیرعلی مرعشی‌پور، علی دهقان‌پور.
،[email protected]

سفال کلپورکان

مطالب مشابه :

انواع تکنیک های نقاشی روی ظروف چینی

انواع تکنیک‌های نقاشی روی ظروف چینی

انواع تکنيک ‌هاي نقاشي روي ظروف چيني

سفال کلپورکان

آشنایی با خرید ظرف