آموزش ارایه های ادبی

تشبیه، استعاره، مجاز ، کنایه از مهمترین موضوعات علم بیان به شما می رود با این حال این چهار مورد گاهی در علم بدیع مورد استفاده قرار گرفته و در میان آرایه ها و صناعات ادبی مورد تحلیل قرار می گیرد. در اینجا تنها به بهانه آشنایی با معروفترین آرایه های ادبی به این چهار مقوله نیز نگاهی گذرا داریم:

تشبيه:

نشان دادن همانندي بين دو يا چند پديده است .هرتشبیهی در اصل 4رکن و پایه دارد:
اركان تشبيه : مشبّه و مشبّهٌ به ? ادات تشبيه ? وجه تشبيه
مثال:
بلم آرام چون قویی سبکبال // به نرمی بر سر کارون همی رفت
بلم=: مشبّه / چون= ادات تشبیه / قویی سبکبال = مشبّهٌ به / نرم و آرام پیش رفتن = وجه تشبیه
1- تشبیه انواع مختلف دارد:
تشبيه بليغ : دو ركن ادات تشبيه و وجه تشبيه حذف مي شود .
تشبيح بليغ اسنادي : مشبّه و مشبّه به با كسره به هم اضافه نشده اند : علم ، نور است ? قدش ، سرو است .
تشبيه بليغ اضافي : مشبّه و مشبّه به با كسره به هم اضافه شده اند : نورِعلم ? درختِ دوستي ? قدِ سرو
2- استعاره :
به كار بردن كلمه در غير معني اصلي .

استعاره مصرحه : تشبيه بليغي است كه مشبّه آن حذف شده باشد .
تشبيه ادعاي همانندي دو پديده است ولي استعاره ادعاي يكسانيِ آنها است .
مثال:
سبک تیغ تیز از میا ن برکشید // بر شیر بیدار دل بر درید
شیر بیدار دل استعاره برای سهراب است
بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد// بهار عارضش خطّی به خون ارغوان دارد
بت استعاره برای یار زیبای شاعر است.

3- مجاز:
به كار بردن واژه در غير معني اصلي آن است به شرط آن كه نشانه اي ، را به معني غير اصلي راهنمائي كند كه اين نشانه را قرينه مي گويند .
هر استعاره اي ، مجاز است و علاقه آن ، شباهت است .
پيوند و تناسبي كه معني حقيقي و مجازي را به هم مربوط مي سازد علاقه ناميده مي شود .
مثال:
طاقت سر بریدنم باشد// وز حبیبم سر ِ بریدن نیست
سر در مصراع اول معنی حقیقی دارد ولی در مصراع دوم مجاز است و به معنی اندیشه و تصمیم و قصد به کار رفته است.
کلام تو گیاه را بارور می کند و از نَفَسَت گل می روید
( نَفَس ، مجاز برای سخن است)
4 - كنايه:
سخني كه داراي يك معني ظاهري و نزديك به ذهن و يك معني باطني و دور از ذهن باشد و منظور، معني باطني و دور از ذهن باشد كنايه است .
مثال:
نرفتم به محرومی از هیچ کوی // چرا ازدر حق شوم زرد روی
زرد رویی کنایه از خجالت و شرمندگی است
بیفشرد چون کوه پا بر زمین // بخایید دندان به دندان کین
هردو مصراع ،کنایه از ابراز شدت خشم است
5 - سجع:
به آهنگ بر خاسته از كلمات پاياني دو جمله يا بيشتر گفته مي شود .
مثال:
توانگري به هنر است نه به مال و بزرگي به عقل است نه به سال ( حال و سال مسجع )
سجع موسیقی درونی (لفظی ) و تاثیر کلام را افزایش می دهد
ده روزه مهر گردون افسانه است و افسون // نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا
گردون ، افسون ، و یاران واژه های سجع متوازی اند که موسیقایی ترین نوع سجع است
سجع بیشتر در نثر به کار می رود اما گاهی در شعر نیز کاربرد دارد.
هنگام تنگ دستی در عیش کوش و مستی // کاین کیمیای هستی ، قارون کند گدا را
تنگ دستی ، مستی ، هستی واژه های سجع هستند.

روش تسجيع
تسجيع، يکي از روش هايي است که با اعمال آن، در سطح دو يا چند کلمه (يک جمله) يا در سطح دو يا چند جمله (کلام) موسيقي و هماهنگي به وجود مي آيد و يا موسيقي کلام افزوني مي يابد.
مدار بحث تسجيع، در نکته ي تساوي يا عدم تساوي هجاها و همساني يا عدم همساني آخرين واک اصلي کلمه (رَوي) است. بحث سجع، کلي تر از قافيه است. علاوه بر اين اصطلاح قافيه را فقط در مورد اواخر ابيات شعر به کار مي برند؛ حال آن که سجع در نثر و در حشو شعر هم واقع مي شود.
الف ? روش تسجيع در سطح کلمه
حدود : حداقل دو کلمه و حداکثر چند کلمه در يک جمله.
به مصاديق تسجيع در سطح کلمه، سجع مي گويند.

6 - موازنه:
هرگاه دو مصراع يا دو جمله تقريباً همه كلمات به ترتيب با هم سجع متوازن( کلمات پایانی جمله ها هم وزن باشند ولی واج های پایانی آنها مانند هم نباشد)باشند موازنه می نامند.
مثال:
دل به امید روی او همدم جان نمی شود // جان به هوای کوی او خدمت تن نمی کند
این لطافت کز لب لعل تو من گفتم که گفت // وین تطاول کز سر ِ زلفِ تو من دیدم که دید
گر عزم جفا داری سر در رهت اندازم // ور راه ِ وفا گیری جان در قدمت ریزم
7 - ترصيع:
هرگاه دو مصراع يا دو جمله تقريباً همه كلمات به ترتيب با هم سجع متوازی( کلمه های پایان جمله ها هم وزن باشند و واج پایانی آن ها نیز یکی باشد) باشند ترصیع می نا مند .
مثال:
برگ بي برگي بود ما را نوال // مرگ بي مرگي بود ما را حلال
ما چو ناییم و نوا در ما زتوست // ما چو کوهیم و صدا در ما زتوست
8 - جناس:
يكساني يا شباهت قابل توجه دو واژه يا بيشتر است در تلفّظ و اختلاف در معني
کلماتی که پدید آورندۀ جناس اند ارکان جناس نامیده می شوند
گاهي اركان جناس در تلفظ كاملاً يكسان و فقط تفاوت معني دارند .
گلاب است گویی به جویش روان // همی شاد گردد زبویش روان
روان(جاری) و روان(روح و جان)ارکان جناس اند که تلفظ یکسان و معنی متفاوت دارند
انواع جناس:
جناس تام :یکسانی دو واژه در تعداد و ترتیب واج ها ست
خرامان بشد سوی آب روان // چنان چون شده باز یابد روان
جناس ناقص حركتي :هرگاه اختلاف تلفظ دو یا چند کلمه تنها در مصّت کوتاه باشد ما نند: بُرد و بَرد ? گِرد و گَرد ? مِهر و مُهر
در این سرای بی کسی کسی به در نمی زند// به دشت( پُر )ملال ما پرنده( پَر ) نمی زند
جناس ناقص اختلافي : هرگاه دو کلمه یا بیشتر در یک صامت یا مصّت بلند اختلاف تلّفظ داشته باشند مانند :شمع و جمع ? رفيق و شفيق ? شير و سير ? چاه و جاه
هر تیر که در (کیش) است گر بر دل( ریش) آمد// ما نیز یکی باشیم از جملۀ قربانها
جناس ناقص افزايشي : اختلاف دو واژه یا بیشتر است در معنی و تعداد حروف مانند:رنج و مرنج ? قدم و مقدم ? دست و دوست
شادی مجلسیان در (قدم ) و (مقدم) توست
9- اشتقاق :
استفاده از واژه هاي هم ريشه كه سبب مي شود واج هاي آنها به يكديگر نزديك باشند آرايه اشتقاق ناميده مي شود . مانند : ديده و ديدار ? بينا و بينندگان ? لطف و لطيفه .
مثال:
موج زخود "رفته" ای تند خرامید و گفت// هستم اگر "می روم" گر " نروم" نیستم
به "لطف "خال و خط از عارفان ربودی دل//" لطیفه" های عجب زیر دام و دانه ی توست
10- تكرار :
هرگاه كلمه اي دوبار يا بيشتر در كلام بيايد به گونه اي كه برموسيقي دروني بيفزايد و تأثير سخن را بيشتر كند تكرار ناميده مي شود .
مثال:
اشك چون دريا و غم طوفان اشك دل بود كشتي و سرگردان اشك

11- تصدير :
اگر واژه اي در آغاز و پايان بيتي تكرار شود ، در اصطلاح ادب تصدير ناميده مي شود .
مثال:
قدم بايد اندر طريقت نه دم كه اصلي ندارد دم بي قدم
سعدي به روزگاران مهر نشسته بر دل بيرون نمي توان كرد الّا به روزگاران

12- مراعات نظير :
استفاده از واژه هاي يك مجموعه كه با هم تناسب دارند . تناسب بين واژه ها مي تواند از نظر جنس ، نوع ، مكان ، زمان ، همراهي ..... باشد .
مثال:
اشك چون دريا و غم ، طوفان اشك // دل بود كشتي سرگردان اشك
غم و دل و اشك و دريا و طوفان و كشتي مراعات نظیرند
بیستون بر سر راه است مباد از شیرین// خبری گفته و غمگین دل فرهاد کنید
بیستون، شیرین، فرهاد مراعات نظیرند
- مراعات نظير ، پركاربردترين آرايه در شعرو نثر فارسي است
- همواره اركان تشبيه ، مراعات نظير هم محسوب مي شوند
- آرايه تضاد ، مراعات نظير نيز به حساب مي آيد
13- تلميح :
هرگاه به حديث ، داستان ، خاطره ، آيه ، شعر ، ضرب المثل و هر موضوع ديگري كه اغلب مردم از آن سابقه ذهني دارند ? اشاره شود آرايه تلميح پديد مي آيد .
مثال:
- از خدائي كمك بخواه كه آتش را گلستان مي كند
- ما قصه سكندر و دارا نخوانده ايم // از ما به جز حكايت مهر و فا مپرس
- گفت آن يار كزو گشت سردار بلند // جرمش اين بود كه اسرار هويدا مي كرد

14- تضمين :
آوردن آرايه ? حديث ? مثل يا بيتي از شاعر ديگري است در اثناي كلام
مثال:
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد // که رحمت برآن تربت پاک باد
"میازار موری که دانه کش است"// "که جان دارد و جان شیرین خوش است"
بیت دوم از فردوسی است و سعدی عیناً آنرا در شعر خود تضمین کرده است
معمولاً شعر یا جملۀ تضمین را در "" قرار می دهند
15- تضاد :
كاربرد كلماتي در سخن است كه معني آنها متضاد است مانند : نيكي و بدي ? درويش و غني ? خواب و بيداري ? قناعت و حرص ? سپيد و سياه .
مثال:
بسیار سیه سپید کرده است// دوران سپهر لاجوردی

16- پارادکس(تناقض نما یا یگانگی دوگانه ها)
نسبت دادن دو حالت و ويژگي متضاد به يك پديده است . مانند : سير ِگرسنه - خاموش ِگويا .
مثال:
چيست اين سقف بلند "ساده بسيار نقش " // زين معمّا هيچ دانا در جهان آگاه نيست
طنز یعنی "گریه کردن قاه قاه"// طنز یعنی "خنده ی پر اشک و آه"

توضیح کامل تناقض نما را از کتاب "موسیقی شعر" و "شاعر آینه" (دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی) بخوانید:

يکی از مهم ترين عوامل رستاخيز واژه ها آن است که يک واژه به گونه ای به کار رود که خلاف انتظار خواننده باشد که به آن آشنايی زدايی می گويند . مثلا ً عادت بر اين است که هميشه کلمه ی زنهار با فعل منفی بيايد مثل : زنهار بد مکن که بد خواهی ديد .
اما وقتی حافظ می گويد :

روزی که چرخ از گِل ما کوزه ها کند ،
زنهار کاسه ی سر ما پر شراب کن

در حالی که خواننده انتظار فعل (مکن) را دارد بافعل(کن) روبرو می شود و احساس غرابت و بيش از آن احساس شگفتی می کند .
نمونه ی ديگر باز هم در شعر حافظ آوردن مصدر منفی (نشنيدن) است با فعل مؤکد ( واجب است ) در بيت زير:
عنان به ميکده خواهيم تاخت زين مجلس
که وعظ بی عملان واجب است ، نشنيدن

مثال ديگر " کژ و مژ " در شعر مولاناست . " کژ و مژ " از اتباع اند و سنت و عادت زبان آنها را از هم جدا نا شدنی می داند و بايد دنبال هم بيايند اما مولانا به رسم آشنايی زدايی آنها را از هم جدا می کند و می گويد :
چون کشتی بی لنگر " کژ می شد " و " مژ می شد "

دکتر شفيعی کدکنی در کتاب موسيقی شعر پارادوکس را بيان نقيضی می خواند . در همين کتاب آمده است که :
پارادوکس در ادبيات فرنگی نيز کاربرد بسيار دارد . برای نمونه می توان در اين عبارات شکسپير در رومئو و ژوليت تجلی آن را دريافت :

O heavy light ness ! Serious vanity !
Feather of Lead . bright smoke !
Cold fire sick health !

17- حس آميزي :
آميخته كردن دو يا چند حس است در كلام كه با ايجاد موسيقي معنوي به تأثير سخن مي افزايد و سبب زيبايي آن مي شود . مانند : ديدي چه گفت ؟بوي تلخ ؟ قيافه بامزه؟برخورد سرد.
مثال:
از اين شعر تر شيرين ز شاهنشه عجب دارم// كه سر تا پاي حافظ را چرا در زر نمي گيري
شعر تر شيرين آمیختگی حواس شنوایی، لامسه و چشایی.
از صدای سخن عشق ندیدم خوش تر// یادگاری که در این گنبد دوّار فتاد
دیدن صدا:آمیخته شدن دوحس بینایی و شنوایی.
18- ايهام :
آوردن واژه اي با حداقل دو معني قابل قبول كه يكي نزديك به ذهن و ديگري دور از ذهن باشد.
مثال:
خانه زندان است و تنهايي ملال // هر كه چون سعدي گلستانش نيست
گلستان به دو معني باغ و كتاب گلستان سعدي است.
هر كا و نكاشت مهروز خوبي گل نچيد // در رهگذار باد نگهبان لاله بود
لاله به معني گل لاله و چراغ لاله است.
نرگس مست نوازشگر مردمدارش // خون عاشق به قدح گر بخورد ، نوشش باد
نرگس مست مردم دار : چشمي كه داراي مردمك است و خوش رفتار با مردم .
استاد مسلم ايهام حافظ است.
ايهام تناسب:
آوردن واژه اي است با حداقل دومعني كه تنها يك معني آن مورد نظر است و معني ديگر با برخي واژه ها ي كلام تناسب و مراعات نظير دارد.
مثال:
هركاو نكاشت مهر وز خوبي گلي نچيد // در رهگذارباد نگهبان لاله بود
گل لاله با كاشتن،گل ،چيدن،باد، مراعات نظير است.
از اسب پياده شو بر نطع زمين رخ نه // زير پي پيلش بين مات شده ي نعمان
رخ= چهره و مهره اي در شطرنج.
پيل= فيل مهره اي در شطرنج.
اسب ،پيل ،رخ،پياده،مات مراعات نظير اند.
19- لّف و نشر:
دويا چند واژه در كنار هم در يك بخش كلام آورده شود و توضيح مربوط به آن ها در بخش ديگر آورده شود.
مثال:
افروختن وسوختن و جامه دريدن پروانه زمن، شمع زمن، گل زمن آموخت
اي شاهد افلاكي در مستي و در پاكي من چشم تو را مانم ،تو اشك مرا ماني
اي شاهد افلاكي من در مستي به چشم تو مي مانم و تودر پاكي به اشك من مي ماني
در مستي و ودر پاكي (لّف) و من چشم تو را مانم ،تو اشك مرا ماني (نشر مرتب )است.

20- اغراق:
هرگاه وجود حالتي يا صفتي را براي كسي يا چيزي بيان كنيم كه محال يا بسيار غير عادي باشد اغراق پديد مي آيد
اغراق مناسب ترين اسباب براي تصوير يك دنياي حماسي است ،بنابراين از آن در شاهنامه وآثار حماسي ديگر بسيار استفاده شده.
مثال:
بگذار تا بگريم چون ابر در بهاران // كز سنگ ناله خيزد وقت وداع ياران
مانند ابربهار گریستن وگریه ی در آلودی که حتی سنگ را هم به ناله وا می دارد بیانی آمیخته به اغراق است
هر شبنمي در اين ره،صد بحرآتشين است // دردا كه اين معما شرح و بيان ندارد
قطره ی ناچیز شبنم را در راه عشق صد دریای آتشین تصّور کردن بیانی اغراق آمیز است.

آموزش ارایه های ادبی

مطالب مشابه :

تحقیق در مورد انواع آرایه های ادبی

آرایه های ادبی و دانش های زبانی و ادبی

درباره‌ی ارثیه‌ی ادبی ما

آموزش ارایه های ادبی

آرایه های ادبی در ادبیّات فارسی

تحقیق قالب های شعری و آرایه های ادبی

آرایه ادبی

مصاحبه درباره‌ی ادبیات معاصر فارسی و نقد ادبی

آرایه های ادبی

دانلود جزوه آرایه های ادبی(استعاره-تشبیه همراه با مثال وتست های کنکور)