فلسفه اسلامی وتاریخ آن به روایت دکتر نصر

تاريخ فلسفه اسلامى, مجموعه نويسندگان, زير نظر سيد حسين نصر و اليور ليمن, ترجمه مجموعه مترجمان, چاپ اول, انتشارات حكمت, جلد نخست: 1383, جلد دوم وسوم: 1386 (3جلد).

سيد حسين نصر, مؤلف بخش هاى عمده كتاب و نيز سرويراستار دانشور اين مجموعه كه به همراه آقاى ليمن اين مجموعه ارزشمند را سامان دادند, مى گويد با درخواست ناشر انگليسى (راتلج) دست به تأليف كتاب تاريخ فلسفه اسلامى زده اند. وى در مقدمه اى كه بر ترجمه فارسى آن نوشته, مى نويسد: (ناشر انگليسى (راتلج) مسئوليت نشر يك دوره كامل تاريخ فلسفه از دوران قبل از سقراطى تا عصر حاضر را بر دوش گرفت و از اين جانب خواست كه با همكارى دانشمند انگليسى اليور ليمن كه متخصص ابن ميمون و ابن رشد و به طور كلى فلسفه قرون وسطايى يهودى واسلامى است, يك دوره كامل تاريخ فلسفه اسلامى به چاپ برسانيم. به علت اهميت اين مجموعه, حقير اين دعوت را پذيرفتم وطرح كتاب را كه مبتنى بر تماميت فلسفه اسلامى ودر بر گرفتن مكاتب گوناگون آن از آغاز تا عصر حاضر بود, تهيه كرد. به اصرار اليور ليمن قرار شد بخشى از كتاب نيز به فلسفه يهودى كه در قرون ماضى محتواى موازى با فلسفه اسلامى داشت اختصاص داده شود). آقايان ويراستاران براى تدوين اين مجموعه افزون از محققان بنام از پژوهشگران جوانى هم كه در زمينه موضوع كتاب توان لازم را داشته اند يارى گرفته اند. بديهى است با توجه با اشرافى كه خود بر اين مجموعه داشتند, بهره گيرى از نيروهاى جوان به مفهوم سبك شدن كفه تحقيق مجموعه نيست. البته نبايد توقع داشت كه كيفيت مقالات در اين مجموعه يكسان باشد, زيرا تدوين مجموعه از سوى افرادگوناگون به طور طبيعى تفاوت سطح ايجاد مى كند و ويراستاران محترم خود بر اين امر واقف بودند و آقاى نصر در مقدمه خود به اين نكته اشاره كرده است. همچنين به دليل نبود اطلاعات لازم وكافى از روند فلسفه در پاره اى از اقطار جهان اسلام اين اثر نتوانسته تاريخ كاملى از فلسفه اسلامى ارائه دهد و اين نكته است كه سرويراستاران خود به آن واقف اند. آقاى نصر در توجيه اين كمبود مى نويسد: (بسيارى ازادوار تاريخ فلسفه اسلامى مانند مكتب شيراز و تاريخ فلسفه در دوران گوركانيان هند و در قرون يازدهم وسيزدهم هجرى در تركيه وغيره هنوز حتى براى متخصصان روشن نيست و بايد بسيارى از متون چاپ وبررسى شود وتحقيقات دقيق درباره شخصيت هاى مهم فلسفى مانند غياث الدين منصور دشتكى وشمس الدين خفرى در ايران و تا فلاسفه فرهنگ محل هند انجام يابد تا بتوان يك تاريخ فلسفه اسلامى نسبتاً كامل مدون ساخت). البته سرويراستار محت
رم با اين همه بر اين باور است كه اين مجموعه كامل ترين تاريخ فلسفه هاى موجود است واحتمال قوى داده است كه مرجع اصلى تاريخ فلسفه اسلامى براى يك نسل باقى خواهد ماند.
البته اميد است هرچه زودتر پژوهشگران توانمند در پى يافتن و نشر آثار فلاسفه در مراكز مورد اشاره بيفتند و منابع لازم را در اختيار گزارشگران تاريخ فلسفه اسلامى بگذارند تا تاريخى كامل از روند فلسفه در جهان اسلامى به دست بيايد و چنين نباشد كه نويسنده اى با اعتراف به نقص مجموعه خود احتمال قوى بدهد كه براى يك نسل به عنوان مرجع اصلى باقى بماند.
اين مجموعه در هر صورت راهى بازار شده است و لازم است گزارشى از آن ارائه شود تا شايد در گستره بهره گيرى از آن مفيد افتد.
اين مجموعه با مقدمه عالمانه آقاى ليمن آغاز مى شود كه در آن به بحث بسيار مهم ريشه ها و خاستگاه هاى نخستين فلسفه اسلامى و به طور مشخص به ريشه هاى يونانى آن مى پردازد و در اين پى جويى بر آن است تا به اين پرسش پاسخ بدهد كه اگر ريشه هاى فلسفه در اسلام در بيرون از دنياى اسلام قرار دارد و مسلمانان در واقع از اين انديشه ها فقط در مسائل اسلامى بهره گرفته وآنها را به كار بسته اند, در آن صورت در بهره گيرى از عنوان فلسفه اسلامى ترديد جدى به وجود مى آيد. وى ضمن بحث مفصل اين گونه به ايراد فوق پاسخ مى دهد: (انطباق يك مفهوم كه از جايگاه ويژه ومناسبى در يك متن خاص برخوردار است, با يك فضاى كاملاً متفاوت امرى بى اندازه دشوار است و در همين جاست كه اهميت بسيارى از مباحث فلسفه اسلامى نهفته است. فلسفه اسلامى داراى اين توانايى بود كه پاره اى از مفاهيم كليدى فلسفى را از فرهنگ هاى پيشينى اخذ نموده و از آنها در پاسخگويى به مسائلى كه از درون فرهنگ خودى سر برآورده بود بهره جويد و براى به انجام رساندن اين رسالت از قدرت انطباق مفاهيم فلسفى متناسب با اين وظيفه برخوردار بود. تأليف انديشه هاى مجرد فلسفى از سويى و آميختن آنها با مسائلى كه از متن اسلام ناشى شده اند ازسوى ديگر, تو انايى ويژه وهاضمه قوى و قابل انعطاف در پاسخگويى به مسائل, موجبات غنا وذوابعاد بودن فلسفه اسلامى را فراهم آورده است).
افزون بر مقدمه آقاى ليمن, مقدمه ديگرى از آقاى نصر وجود دارد كه در آن آقاى نصر علاوه بر توضيحات لازم درباره چگونگى كار مباحثى هم در تكميل ديدگاه آقاى ليمن درباره مفهوم فلسفه اسلامى ارائه كرده است كه خواندنى و بسيار ارزشمند است.
نويسندگان در جلد نخست اين مجموعه در پى يافتن ريشه ها و زمينه ها و به تعبير دقيق تر پيشينه فلسفه اسلامى هستند. در اين ارتباط آقاى نصر در مقاله اى مفهوم ومعناى فلسفه در اسلام را تبيين مى كند و در مقاله ديگر قرآن وحديث را سرچشمه و منبع الهام فلسفه اسلامى مى داند. پيشينه يونانى و سريانى آن را آقاى پيترز و پيشينه هندى و ايرانى آن را آقاى سيد نعمان الحق نشان داده اند. پس از آن مباحث كلامى كه در اسلام با فلسفه روابطِ تنگاتنگى دارد به بحث درآمده است كه كلام قديم را آقاى محمد عبدالحليم, كلام سنى و منازعات الهياتى را پاولين, انديشه فلسفى و كلام شيعى را عباس مهاجرانى و فلسفه اسماعيلى را عظيم ناجى گزارش كرده اند. در اين بين يگانه شايگان گزارشى از چگونگى انتقال فلسفه يونانى به عالم اسلام داده است. آقاى ليمن به بحث انسان مدارى اسلامى در قرن چهارم پرداخته و گزارشى خواندنى از آن ارائه كرده است.
نويسندگان پس از اين به گزارش هاى موردى از فلسفه اسلامى دست يازيده اند و به گزارش انديشه هاى فلسفى فيلسوفان مطرح جهان اسلام تحت عنوان (نخستين فيلسوفان اسلامى مشرق زمين) پرداخته اند, از جمله كندى, فارابى, محمد بن زكرياى رازى, عامرى, اخوان الصفا, ابن سينا, ابن مسكويه و غزالى. اين مطالب محتواى جلد نخست را تشكيل مى دهند.
در جلد دومِ اين مجموعه نخست گزارشى از فيلسوفان مسلمان در غرب عالم اسلام داده شده است. در اين قسمت فلسفه ابن مسرّه, ابن باجه, ابن طفيل, ابن رشد, ابن سبعين وابن خلدون گزارش شده است.
پس از اين گزارش هاى موردى به بررسى روند فلسفه با توجه به گرايش هاى آن پرداخته اند. در آغاز به پژوهش در باب مقوله فلسفه و سنت عرفانى پرداخته اند كه در آن افزون بر معرفى سنت عرفانى از عين القضات همدانى و اوضاع فكرى زمانه اش سخن رفته است. اين بحث را آقايان حميد دهباشى و امير مازيار بر عهده گرفته اند. فصل ديگر اين جلد درباره بنيانگذار مكتب اشراق, شهاب الدين سهروردى است. اين بحث را سه تن از محققان مجموعه, آقايان حسين ضيايى و دكتر يوسف شاقول و سركار خانم سيما نوربخش به سامان رسانده اند. آقايان مزبور افزون بر مشاركت در نگارش مقاله ياد شده, بحثى با عنوان سنت اشراقى ارائه كرده اند كه در حقيقت گزارش پى گيرى مكتب اشراق پس از بنيانگذار آن است. آخرين بحث اين مجلد به ابن عربى و مكتب وى مربوط مى شود. ابن عربى و مكتب وى را ويليام سى. چيتيك گزارش كرده كه آقاى دكتر محسن جهانگيرى آن را ترجمه كرده است. گزارش مكتب ابن عربى بسيار كوتاه و گذرا انجام گرفته است. مكتب ابن عربى از مكاتبى است كه بيشترين حضور را در تاريخ عرفانِ جهان اسلام دارد و كمتر عارفى است كه پس از ابن عربى به گونه اى از انديشه هاى وى تأثير نپذيرفته باشد. به نظر مى رسد اين بحث گذرا در باره مكتب ابن عربى نتوانسته حق اين مكتب را به درستى ادا كند.
جلد سوم اين مجموعه با عنوان فلسفه اسلامى متأخر كار خود را با گزارش انديشه خواجه نصير الدين طوسى آغاز كرده است. از طوسى تا مكتب اصفهان, ميرداماد و تأسيس مكتب اصفهان, ملا صدرا و زندگى وآثار, ملا صدرا و تعاليم وى و نيز شاه ولى الله از جمله مباحث اين جلد است كه به حوزه فلسفه اسلامى مربوط مى شود.
به نظر مى رسد اين گزارش از تاريخ فلسفه اسلامى بسيار مختصرتر از آن است كه بتواند نماى مقبولى از فلسفه در جهان اسلام ارائه كند. بسيارى بزرگان فلسفه در جهان اسلام به طور عام و در ايران به طور خاص از چشم افتاده اند. اگر جمعى در انديشه گزارش كامل تاريخ فلسفه در جهان اسلام باشند و بخواهند يك سنت از سنت هاى فلسفى در جهان اسلام را گزارش كنند, به مطالبى فزون تر از اين نياز دارند. اين مجموعه شايسته اين نام عام نيست و بهتر بود دست اندركاران محترمِ مجموعه نامِ ديگرى از قبيل تاريخ مختصرفلسفه در جهان اسلام را براى آن برمى گزيدند.
بخش ششم اين كتاب زير عنوان (سنت فلسفى يهودى در جهان فرهنگى اسلام) به گزارش انديشه هاى فلسفى يهوديانى مى پردازد كه در جهان اسلام زندگى مى كردند ودر آن از انديشه هاى سعديا گائون فيومى, ابن جويرول, يهودا هلوى, ابن ميمون, لوى بن گرشوم ياد شده است و نيز بحثى از يهوديت و تصوف و ابن رشد گرايى يهودى ارائه گرديده است.
افزودن اين بخش به كتاب توجيه قانع كننده اى ندارد. اگر بنا بود از روند انديشه فلسفى معتقدان به ديگر اديان در جهان اسلام كه با مسلمانان تعامل و داد وستد فكرى داشته اند, گزارشى داده شود, چرا اين امر به فيلسوفان يهودى اختصاص يابد ؟ آيا در اين حوزه فيلسوفان مسيحى يا حتى فيلسوفانى كه از آنان با عنوان زنديق ياد مى شود, در جهان اسلام زندگى نمى كردند و در روند فلسفه در جهان اسلام نقشى نداشته اند؟ اين ترجيح بدون مرجح زيبنده اين مجموعه نيست و اميد است كه دست اندركاران در چاپ هاى بعدى يا گزارشى از تاريخ انديشه فيلسوفان غير مسلمان و غير يهود ارائه كنند يا به روش مقبولى اين تقديم بدون وجه را اصلاح كنند. در هر صورت اين نوشته على رغم كاستى هاى آن, مجموعه اى مفيد و ارزشمند است و اميد است براى خوانندگان و پى جويان تاريخ فلسفه در جهان اسلام سودمند باشد.

فلسفه اسلامی وتاریخ آن به روایت دکتر نصر

تاريخ فلسفه اسلامى, مجموعه نويسندگان, زير نظر سيد حسين نصر و اليور ليمن, ترجمه مجموعه مترجمان, چاپ اول, انتشارات حكمت, جلد نخست: 1383, جلد دوم وسوم: 1386 (3جلد).

مطالب مشابه :

عالم مطلق • قادر مطلق حضور در همه جا در آن واحد • خیر اعلی • بسیط مجرد • شخص‌وار • بزرگترین موجود ق

فلسفه اسلامی وتاریخ آن به روایت دکتر نصر

با بزرگان- ابوریحان-بیهقی-ملاصدرا

اندیشه اجتماعی ابوریحان بیرونی

مراحل آشنايى پيش از ازدواج