طرح كرامت

طرح کرامت - ضرورت ها و کمبودها

مقدمه

جوامع انساني هر يك به گونه‌اي در تلاشند تا شرايطي را فراهم آورند كه در ساية آن انسان‌ها زندگي و حيات بالنده و پويايي داشته باشند. علي‌رغم تفاوت‌هاي فراوان در شيوه‌ها، اين مهم منظور بنيادي هر جامعه انساني می باشد. بي‌ترديد يكي از اجزاء و عناصر هر جامعه( كه در تدوام و انسجام آن دخالت دارد) نظام ارزشی و اخلاقي جامعه است كه پشتوانه قانون‌ها و سنت‌هاي صالحه است. و در این میان ارزشها به ويژه ارزشهاي اخلاقي ركن اساسي حيات انسانها را تشكيل مي‌‌دهند.

بر اين اساس، شناخت و فهم ارزشها و دروني نمودن آن يكي از بهترين عوامل مؤثر در تداوم حيات جوامع است و لذا اين موضوع از دلمشغولی رهبران جوامع بشري است. پيامبر گرامي اسلام(ص) يكي ازاهداف مأموريت الهي خود را برا ي بشريت تكميل مكارم اخلاقي مي‌دانند.

با ظهور دوران مدرن و شكل‌گيري جوامع انساني با ويژگيهاي خاص ، مدرسه يكي از نهادهايي شد كه درتربيت و آمادگي نسل نو خاسته جوامع نقش حساسي را به عهده گرفت. اگرچه عمدتاً انتظار از مدرسه بيشتر به كاركرد توزيع دانش و معرفت معطوف است اما كاركرد آماده سازي شهروندان براي حيات سازنده و متعالی در جامعه از كاركردهايی است در این دوره بسیار مورد تأكيد است. اگر وظیفه مدرسه را تربیت نسل نوخاسته بدانیم ، جامعيت واژه تربيت نيز مؤيد اين سخن است كه كاركرد نهاد مدرسه فراتر از توزیع دانش است . علاوه براین در عصر فن آوری اطلاعات به سبب دسترسی همگانی و همه جایی و آسان ( همه مکانی ) به اطلاعات کارکرد مدرسه در توزیع دانش کم رنگ شده است و کارکرد های دیگر به ویژه در دوره های تربیت عمومی مورد عنایت جدی است.

از سوي ديگر در زمانه ما لزوم توجه به ارزش‌ها (خاصه ارزشهاي اخلاقي) بيش از هر زمان ديگری احساس مي‌شود. رشد و توسعه سريع علم و فن‌آوري و فقدان نگرش ارزشي و اخلاقي به آن، نمود وحشتناکی يافته است. به گونه‌اي كه در عصر حاضر بشر بيش از هر چيز ديگري به اخلاق و اعتلاي آن در جوامع نياز دارد و ا ين به ملت و منطقه خاصي محدود نمي‌شود و ضرورتي جهاني و انساني دارد.

بر اين اساس مي‌توان گفت كه مدرسه نمي‌تواند و نبايد در برابر موضوع اخلاق ساكت باشد.امروزه در نظامهای آموزشی کشورهای جهان بر اساس اهدافی که نشانه رفته اند این توجه جدی به ساحت تربیت اخلاقی و دینی (معنوی) مشهود است . لذا می توان گفت که یکی از دلمشغولیهای سیاست گذران آموزشی جهان تربیت اخلاقی است.

علاوه برضرورت جهانی در توجه به تربیت اخلاقی ، ایران خود کشوری است که سابقه طولانی در توجه به ارزشهای اخلاقی دارد و به عنوان ملتی اخلاقی در جهان شهرت داشته ایم و ادبيات غني و سر شار از اخلاق و اخلاقيات نشان از توجه عميق مردم ایران به اين حوزه از حيات بشري دارد. با توجه به زمينه و بستر تاریخی و فرهنگی مناسب در كشورما طبیعی است که از دغدغه‌هاي اساسي نظام آموزشي كشور از دير باز اخلاق و تربيت اخلاقي بوده است. هميشه در مجموعه اهداف مصوب نظام آموزشي مجموعه‌اي از اهداف اخلاقی ديده مي‌شود. تحلیل محتوای کتابهای درسی قبل از انقلاب اسلامی نشان می دهد که محتوای کتابهای درسی مشحون از آموزه های اخلاقی و ارزشی است . بعد از انقلاب اسلامي نیز تربيت ارزشی و اخلاقي از دغدغه‌هاي اساسي سياست‌گذاران نظام آموزش بوده است. ملاحظه اهداف مطلوب نظام آموزشی، اصول مصوب نظام آموزشي و محتواي كتابهاي درسی هم نشان از توجه جدي به اين موضوع است.

کرامت در اسلام:

انسان ، به عنوان مخلوق ویژه خداوند بر روی زمین دارای زوایای پیچیده شخصیتی است که ارزشهای او را رقم میزند . راهیابی به عمق این ارزشها و درک مفهوم اصلی انسانیتِ انسان امری شیرین و در عین حال بسیار سخت و دشوار است که تلاش صاحبان خرد را می طلبد .

اندیشمندان و خردورزان در هر برهه ای از تاریخ برای رسیدن به این معنی که ارزش و فضیلت انسان در چیست و کدام برنامه می تواند او را در رسیدن به این هدف رهنمون گردد در تکاپوی فکری بوده اند . اما کوتاه بودن فکر اولیه بشر و اندیشه تربیت نیافته اش موجب گشته تا در هر نایی نوایی و در هر کویی صدایی طنین افکن شود و آنهایی که تنها دست خویش را در دست خرد نهاده اند به گمان درک واقعیت انسان و روح الهی او به طرح مسایلی واهی و به دور از شخصیت ناب آدمی بپردازند . عده ای ، ارزش انسانها را در رنگ پوستشان و گروهی در نژاد و خونشان و بعضی در ثروت اندوزی و تکاثرشان دیدند ، و یا فضیلت آنها را در زیبایی ها و جمال و جلال ظاهری شان جستجو نمودند و بر پایه آن قوانین ، برنامه ها و مزایایی وضع کرده و به پایمالی حقوق دیگر افراد جامعه پرداختند .

اما در فرهنگ گرانسنگ اسلامی ، ملاك فضيلت و ارزش انسانها بر یکديگر ایمان ، دانش و تقوای آنهاست . مردم مؤمن از همه انسان ها با ارزش ترند و عالمان و دانشمندان اهل عمل ، به درجاتى از گروه مؤمنان برتر و بالاترند و اهل تقوا كه تقواى آنان در نقطه اوج است از همه با فضيلت تر و باارزش ترند . قرآن مجيد و روايات در اين سه زمينه اشارات لطيف و عبارات دقيقى دارند :

اهل ايمان

" . . .يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَات وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ " ( 1 )

. . .تا خدا مؤمنان از شما را به درجه اى و دانشمندانتان را به درجاتى عظيم و باارزش بلند گرداند و خدا به آنچه انجام مى دهيد ، آگاه است .

ارزش مؤمن تا جايى است كه آيات قرآن و روايات ، محبت به مؤمن را محبت به خدا و رسول و كمك به مؤمن را كمك به خدا و رسول و خوشحال كردن مؤمن را خوشحال نمودن خدا و رسول و آزار مؤمن را به هر شكلى آزار به خدا و رسول مى دانند !

حضرت امام باقر (عليه السلام) از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) روايت مى كند :

مَنْ سَرَّ مُؤمِناً فَقَدْ سَرَّنِي وَمَنْ سَرَّنِي فَقَدْ سَرَّ اللّهَ . (2)

كسى كه مؤمن را خوشحال كند ، بى ترديد مرا خوشحال كرده و كسى كه مرا خوشحال كند به يقين خدا را خوشحال كرده است .

حضرت امام باقر (عليه السلام) همچنین فرمود :

مَا عُبِدَ اللّهُ بِشَيء أَحَبَّ إلَى اللّهِ مِن إدخالِ السُّرورِ عَلَى المؤمِنِ. (3)

خدا به چيزى نزد او محبوب تر از وارد كردن خوشحالى و سرور بر مؤمن عبادت نشده است .

امام صادق (عليه السلام) نیز می فرماید :

لَقَضَاءُ حَاجَةِ امْرِئ مُؤمِن ، أَحَبُّ إلَى اللّهِ مِن عِشرِين حَجَّةً ، كُلُّ حَجَّة يُنفِقُ فِيهَا صَاحِبُها مِائةَ ألف .(4)

هر آينه برآوردن حاجت مؤمن نزد خدا از بيست حج كه زائرش در هر حج آن صد هزار دينار انفاق كند بهتر است .

و نيز آن حضرت فرمود :

أنْ أُشْبِعَ رَجُلا مِن إخوانِي ، أَحبُّ إلَيَّ مِن أَنْ أدْخُلَ سُوقَكُم هذَا فَأَبْتَاعَ منها رَأْساً فَأُعْتِقُهُ.(5)

بى ترديد اگر مردى از برادران مؤمنم را با غذايى سير كنم ، نزد من از اينكه وارد اين بازار شما شوم و برده اى را بخرم و در راه خدا آزاد كنم ; محبوب تر است .

اهل علم

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) درباره برترى عالم مى فرمايد :

فَضلُ العَالِمِ عَلَى سَائِرِ الناسِ كَفَضلِي عَلى أدنَاهُم.(6)

برترى دانشمند بر ديگر مردمان چون برترى من بر پايين دستترين و حقيرترين آنان است .

و نيز آن حضرت فرمود :

فَضلُ العَالِمِ عَلَى العَابِدِ كَفَضلِ القَمَرِ لَيْلَةَ البَدْرِ عَلَى سَائِرِ الْكَواكِبِ .(7)

برترى دانشمند بر عبادت كننده بى دانش مانند برترى ماه شب چهارده بر ديگر ستارگان است .

و نيز آن حضرت فرمود :

ثَلاثَةٌ يَشْفَعُونَ إلى اللّه عَزَّوَجَلَّ فَيُشَفَّعُونَ : الأنبِياءُ ثُم العُلَماءُ ، ثُم الشُّهَداء. (8)

سه طايفه در قيامت شفاعت مى كنند كه شفاعت آنان پذيرفته مى شود : پيامبران ، سپس دانشمندان ، آنگاه شهيدان .

حضرت امام باقر (عليه السلام) فرمود :

عَالِمٌ يَنتَفِعُ بِعِلمِه ، أفضَلُ مِن سَبْعِينَ ألفَ عَابِد. (9)

دانشمندى كه از دانشش سود برد از هفتاد هزار عبادت كننده بى دانش برتر است.

اهل تقوا

قرآن کریم درباره اهل تقوا مى فرمايد :" إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ "

. . . بى ترديد گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست . . .

پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد خدا در قيامت به مردم خطاب مى كند :

أَمَرتُكُم فَضَيَّعتُم مَا عَهدتُ إلَيكُم فِيهِ ، وَرَفَعتُم أنسَابَكُم فَاليَومَ أرْفَعُ نَسبِي وَأَضَعُ أنسَابَكُم ، أيْنَ المُتَّقُونَ ؟ إنَّ أَكْرَمَكُم عِنْدَ اللّهِ أتقَاكُمْ.

شما را به عبادت و بندگى و دورى از طاغوت فرمان دادم ، ولى شما اين حقيقت را كه نسبت به آن با شما پيمان داشتم ضايع و تباه كرديد و نسب هاى خود را كه دردى از دنيا و آخرت شما دوا نمى كرد بالا برديد ; من امروز نسبى كه بندگانم را با من پيوند مى دهد رفعت مى دهم و نسب و پيوند شما را با نياكانتان فرو مى نهم و از ارزش و اعتبار مى اندازم اهل تقوا كجايند ؟ هر آينه گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شمايند .

آنچه از کلام خداوند و معصومین (ع) بدست می آید این است که در درگاه با عظمت ربوبی حضرت حق نمی توان به ملاکات دنیایی و ظواهر بی اساس مرتبت با آن دل خوش نمود ، چون در این صورت ، بلال حبشی ، مؤذن رسول خدا نمی شد و سلمان فارسی به فضیلت " منا اهل البیت " نايل نمی گشت .

آنچه خداوند برای انسان می پسندد و سبب کرامت حقیقی او می گردد ایمان اوست که با کمک آن به مقام فرهیختگی و دانش الهی رسیده و مراحل تقوا و بندگی را بپیماید .

ضرورت طرح :

يکي از طرحهايي که در حوزه تربيت ارزشي(به ویژه اخلاقی) بعد از انقلاب در معاونت پرورشي و بعدها در معاونت آموزش عمومي دنبال شد ، طرح کرامت است . در واقع طرح کرامت پاسخي به چالش بزرگ تشکيلات امور تربيتي در ايجاد تمايز و تفکيک بين آموزش و پرورش و حذف نقش ارزشمند تربيتي معلمان در مدرسه است.

مبناي نظري اين طرح با هدف کلي تکريم شخصيت دانش‌آموزان با عنايت به بند ج اصل دوم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مبني بر بنياد جمهوري اسلامي بر کرامت انساني، در سال تحصيلي 73-72 به سفارش دفتر مشاور و

برنامه‌ريزي امور تربيتي توسط مرحوم دکتر رجبعلي مظلومي با استناد به کتاب خصال شيخ صدوق تحت عنوان "مدارج تربيت منطقي" تدوين شده و سپس کارشناسان زيربط با عنايت به اثر مذکور، طرحها و برنامه‌هاي اجرايي را تحت عنوان طرح کرامت در مدرسه آماده نمودند و جهت اجرا به استانها ارسال نمودند. از سال 76-75 توسعه عرضی طرح آغاز شد و درسال 1379 20% از مدارس تحت پوشش قرار گرفت.

گزارشها از موفقيت طرح حکايت داشت به گونه‌اي که در سال 1379 شوراي عالي آموزش و پرورش در رأی 658 خود به سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي مأموريت داد که با مشارکت حوزه معاونت پرورشي با استفاده از تجارب طرح کرامت به اصلاح و بازنگري برنامه درسي دورة ابتدايي اقدام نماید. بر اساس اسناد منتشر شده، ويژگيهاي اين طرح چنين بيان شده است:

1- مشارکت معلمان در تربيت دانش‌آموزان

این طرح در راستاي مقابله با چالش پيش گفته، معلمان را به عرصه فعاليتهاي تربيتي دعوت کرده است و درواقع تلفيق برنامه‌هاي آموزش و پرورش عنايت خاصي شده است.

2- توجه به آموزش مهارتهاي زندگي

با توجه به واحدهاي کار تعیین شده در اين طرح، مشخص است که اين طرح به آموزش مهارتهاي زندگي عنايت خاصي نموده است.

3- حذف ارزشيابي کمي از فرآيند ياددهي – يادگيري.

4- آموزش ارزشهاي اخلاقي

از جهت‌گيريهاي اساسي اين طرح تربیت اخلاقی است. ملاحظه واحدهاي کار تدوين شده در اين طرح در پنج پايه دورة ابتدايي از برجستگي ارزشهاي اخلاقي حکايت دارد. اکثر ارزشهاي مورد توجه در اين طرح ارزشهاي اخلاقي است. برخي از ارزشهاي اخلاقي مورد توجه عبارتند از: توجه به کار، استقامت، مسئوليت، مشارکت و مشورت، تحمل عقايد، صرفه‌جويي، صداقت، خوش‌رويي،سخاوت، رعايت حقوق ديگران، صله رحم، احترام به والدين و بزرگترها، حق‌طلبي، ظلم ستيزي، حمايت از مظلومان، عفت، امانتداري، وفاي به عهد. همچنين گروهي از ارزشهاي مذهبي عبارتند از: ياد خدا، اطاعت خدا، حجاب، اماکن متبرکه، قرآن، وضو، نماز ومانند اينها.

5- تربيت ديني بر پايه ارزشهاي اخلاقي

از ويژگيهاي دیگر اين طرح تربيت ديني بر محور ارزشهاي اخلاقي است. به طور مشخص جدول توزيع واحدهاي کار در پايه‌ها نشان مي‌دهد اهداف اخلاقي به اهداف ديني تصريح شده غلبه دارد. اين همان تلاشي است که در اين طرح اگرچه به آن تصريح نشد، اما واقعي است تربيت ديني را با تکيه بر ارزشهاي اخلاقي دنبال مي‌نمايد. اين ويژگي طرح کرامت را از رويکردهاي رايج جدا مي‌سازد و به آن نرمي و لطافت خاصي مي‌دهد.

اهداف طرح

اهداف طرح در اسناد اولیه طرح به این شکل بیان شده است :

انسان متعالی و متخلق به اخلاق الهی(غایت)

کرامت انسانی (مقصد آموزشی)

ارزشهای مورد نظر دربرنامه های طرح(هدف کلی)

ارزشهای مطرح در واحدهای کار(هدفهای جزئی)

در طرح کرامت تأکيد بر اين است گرايش و عمل به ارزشها عامل اصلي کرامت انساني است و تمايل به رذايل و ضدارزشها عامل ارزشي کاهش کرامت انساني است. هر چند بر اساس نظر امام علي (ع) کسي که کريم النفس است به پستي‌ها گرايش نخواهد داشت. لذا مي‌توان گفت نفس کريم خود عامل نزديکي به ارزشهاست. به هر حال فرض بر اين است کرامت نتيجه تربيت ارزشی است و هم عامل تداوم تخلق به اخلاق الهی. به همين سبب اين طرح رويکردي در تربيت ارزشي به ويژه ارزشهاي اخلاقي است.

در اين طرح با توجه به واحدهاي کار تعريف شده در حيطه‌هاي شناختي و عاطفي به اهداف تربيت اخلاقي توجه شده است گرچه تلاش مي‌گردد در حيطه مهارتي نيز به آموزش ارزشها توجه شود اما به نظر مي‌رسد که ماهيت ارزشهاي مورد بحث به گونه‌اي است که به سختي بتوان تحقق اين مهارتها را مورد توجه قرار داد.

مجموعه ارزشهاي مورد بحث در 22 برنامه تعريف شده است که در هر برنامه حداکثر 5 واحد کار (به ازاء هر پايه يک واحد کار) در نظر گرفته شده است.

برنامه ها به ترتيب عبارتند از:

1- آشنايي

2- خوشبختي

3- همت و تلاش

4- مشارکت

5- قناعت

6- محبوبيت

7- بهشتي شدن

8- آراستگي

9- قدرشناسي

10- آداب و معاشرت

11- رفع عيبها

12- دوستي

13- سفر

14- عزت نفس

15- فداکاري

16- آزادگي

17- تفکر

18- خلاقيت

19- بازگشت

20- نيکوکاري

21- شرافت

22- هويت

بر اساس اسناد موجود در ارتباط با طرح مباني خاصي براي تصويب اين ارزشها ارايه نشده است که آيا اين مجموعه بر اساس مفروضه‌هايي اولويت‌بندي شده‌اند؟ وآيا تناسب آنها با خصوصيات رواني و اجتماعي دانش‌آموزان دورة ابتدايي مورد بررسي قرار گرفته است؟

همانطور که گفته شده اين برنامه‌ها هر يک حداکثر 5 واحد کار دارد که در اين قسمت به نظر مي‌رسد تا حدودي تناسب مفاهيم ارزشها، سطح رشد دانش‌آموزان بر مبناي پايه تحصيلي در نظر گرفته شده است و به عنوان مثال در برنامه مشارکت براي پايه‌ها اول تا پنجم به ترتيب مفاهيم ارزشي زير در نظر گرفته شده است:

· مسئوليت – نظم

· حسن روابط اجتماعي

· مشارکت‌جويي و مشورت

· خودرهبري – تحمل عقايد ديگران

(در اين برنامه براي پايه چهارم، واحد کار در نظر گرفته نشده است)

در واقع نقشه تربيت ارزشي درطرح کرامت به صورت ماتريسي است که در ستون اصلي آن مفاهيم ارزشي اساسي که در صفحه قبل به آن اشاره شد، وجود دارد و در رديفهاي آن متناسب با هر مفهوم ارزشي اساسي (برنامه)، مصاديق آن به تناسب سن در پايه‌هاي مختلف دوره ی ابتدايي پخش شده است.

تغییرات ایجاد شده در اهداف طرح :

اهداف طرح در جریان دگردیسی طرح تغییر کرده و به شرح زیر تدوین شده است:

· زمينه‌سازي و تقويت بينش و مهارت دانش‌آموز جهت رشد و توسعه کرامت خويش و بروز قابليتهاي کرامتي.

· تقويت روحيه در دانش‌آموز مبني بر تکريم انسانهاي ديگر.

· تکريم دانش‌آموز به عنوان يک انسان (بماهو انسان) واحد روح الهي در محيطهاي خانه و مدرسه توسط کليه عوامل انساني موثر در تربيت او.

قابل ذکر است که در نسخه‌هاي جديد راهنماي معلم براي اجراي طرح کرامت شکل ماتريسی نقشه مفاهيم ارزشي به هم ريخته شده است و به اين شکل در آمده است:

· پاية اول:

به يادخدا، قرآن، خانواده، نظم، پاکيزگي، هديه، بدرقه،مسئوليت، همدلي، خودآگاهي.

· پاية دوم:

نيايش، دوست خوب، اماکن مقدس، ارتباط بين فردي، ادب، راستگويي، امانتداري، تفکر خلاق، صرفه‌جويي، سخن

· پاية سوم:

نماز، تفکر نقّاد، حلال و حرام، وفاداري، همکاري، همسايه، پوشش، اعتماد به نفس، عفو، تصميم‌گيري.

· پاية چهارم:

عفت و حيا، الگوي خوب دوستيابي، آراستگي، نجابت، تعقل، روابط اجتماعي، رازداري، انتقادپذيري، حل مسأله.

· پاية پنجم:

توکل، مزاح و شادي، مناعت طبع، کنترل هيجان، رضايت‌مندي، ابراز توانايي، مشارکت، انفاق، حق‌گويي.

روشن است که نظم سابق کم و بيش به هم ريخته شده و مفاهيم ارزشي بر اساس سليقه کارشناسان انتخاب شده و به آنها نظم داده شده است.

خصوصيات محوري طرح کرامت :

1- تأکيد بر تربيت اخلاقي با جهت‌گيري تربيت ديني

اين طرح با نگاه خاصي به دينداري تربيت ديني را سامان داده است. ارزشهاي مورد توجه در اين طرح ارزشيابي است که درنظام ارزشي اسلام مورد تأکيد فراوان هستند همانطور که گفته شد مبناي اوليه کار مرحوم دکتر مظلومي کتاب خصال شيخ صدوق بوده است. لذا در اين رويکرد به مناسک ديني کمتر توجه شده است يا محوريت پيدا نکرده است.

2- جهت‌گيري چندگانه حيطه‌هاي عاطفي و شناختي و مهارتي

بي‌ترديد در اين رويکرد جهت‌گيري محوري شناختي است و اين مبناي عمل تربيتي معلم است. در عصر شناختي، روشهاي آگاهي دادن ودرگيرنمودن عميق با مفاهيم ارزشي به روش بحث و گفتگو ايفاي نقش است در بعد شناختي تأکيد بر روشهاي فعال تدريس است. بعد عاطفي با استفاده از روشهاي قصه‌خواني و شعرخواني به تلطيف عواطف دانش‌آموزان اقدام مي‌شود.

3- اين رويکرد در برنامه درسي و جدول زماني جايگاه مشخصي ندارد

معلم و مدير بر اساس شرايط مدرسه، اوقاتي را به طور برنامه‌ها و واحدهاي کار آن اختصاص مي‌دهند. مفاهيم اصطلاح در زمرة فعاليتهاي مکمل قرار مي‌گيرد.

4- تأکيد بر نقش تربيتي ارزشمند معلم

در اين رويکرد معلم به سبب ارتباط ويژه‌اي که با دانش‌آموزان دارد در تربيت ارزشي نقش ويژه‌اي دارد. معلمان دورة ابتدايي به راحتي با اين طرح و جزئيات آن ارتباط برقرار کرده و در اجراي آن مي‌کوشند.

5- حذف ارزشيابي آشکار و بازخورد کمّي (نمره) از جريان آموزش ارزشها

از خصوصيات مهم ديگر اين طرح حذف نظام نمره‌گذاري و ارزشيابي است. لذا با اعتماد به نظام انگيزشي دروني دانش‌آموزان اين آموزشها ارايه مي‌شود. به سبب هدف نظام ارزشيابي کمي تأثير اين آموزشها بيشتر و واقعي‌‌تر خواهد بود.

6- نظم‌بخشي و تبويت مفاهيم ارزشي در يک چهارچوب (ماتريس) مشخص

این نظم یکی از خصوصیات مهم طرح است .بر اساس جدول ارايه شده در کتابهاي کار معلمان اين طرح چاپ شده در سال 1381، 23 برنامه تعريف شده و هر يک از آنها به 5 واحد کار تقسيم شده است. چنين نظمي در ارايه ارزشها و مفاهيم مربوطه در برنامه‌ درسي رايج مشاهده نمي‌شود و يا حداقل مي‌توان گفت از آن سراغي نداريم. اگرچه در بازسازي طرح در يکي و دو سال گذشته اين نظم که از ويژگيهاي مثبت آن محسوب مي‌شود، دست کاری شده و کهش پیدا کرده است.

محدودیت های طرح :

1- يکي از ضعف‌هاي اين طرح که سالها به صورت آزمايشي اجرا مي‌شود اين است که متأسفانه مطالعه عميقي روي آن صورت نگرفته است و لذا چهارچوب نظري پشتيبان اين طرح نامشخص و نادقيق است.

2- منطق جدول ماتريس ارزشهاي مورد آموزش نامشخص است. بر اساس بررسي و مصاحبه اينجانب با مسئولين اجرايي اين طرح، در واقع بيشتر بر اساس اجماع‌نظر کارشناسان ماتريس ارزشها تدوين شده است و هيچ نظريه تربيتي اخلاقي در گزينش آن دخالت نداشته است. علي‌رغم نظم در اين رويکرد تربيت اخلاقي، اما منطق این نظم مشخص نيست و تغييرات بعدي که در سازوکارهاي اين طرح داده شده است نشان مي‌دهد که منطق آن گم شده است يا اساساً وجود نداشته است. اين وضعيت در ويرايشهاي بعدي نيز آشکارتر شده است. لذا مي‌دانيم که چهارچوب مفاهيم ارزشي به هم ريخته است وتنها مجموعه‌اي پراکنده از مفاهيم ارزشي (ديني، اخلاقي، اجتماعي و به گفته مديران طرح، روانشناختي) مورد توجه قرار گرفته است. تصور اصلاح‌کنندگان بر اين است که طرح کرامت در اساس همان روش اجرايي آن است و مباني و چهارچوب منطقي آن مهم نيست. در بازسازي که از طرح به عمل آمده به نظر مي‌رسد منطق اوليه طرح کنار گذاشته شده است و تنها به استفاده از روشهاي آن بسنده شده است.

معلوم نيست بنابر چه مباني نظري واحدهاي کار انتخاب شده‌اند و چه ارتباط طولي و عرضي با همديگر دارند و يا حتي با اهداف دورة ابتدايي و برنامه‌هاي درسي آن چه نسبتي برقرار مي‌کنند. اصلاح‌کنندگان در بحثهاي مقدماتي کتابهاي کار جديد اشاره کرده‌اند که واحدهاي کار و يا مفاهيم ارزشي بر اساس «ملاحظه روحيات و تواناييهاي ذهني و عملي دانش‌آموزان» و در بررسيهاي کارشناسي انتخاب شده‌اند. در حالي که هيچ مدرک و شاهدي براي آنها از پژوهشها و اسناد علمي موجود ارايه نشده است.

3- اهداف طرح طي گذشت زمان دچار دگرديسي شده است. در کتابهاي راهنماي معلمان(مراد حاصل و دیگران،1381) هرمي براي اهداف ذکر شده است که درصدر آن انسانهاي متعلق به اخلاق الهي به عنوان غايت ذکر شده است و کرامت انساني مقصد آموزشي و برنامه‌هاي طرح کرامت هدف کلي و واحدهاي کار، هدف جزيي محسوب مي‌شده است. اما در منابع جديد در خصوص اهداف، تغيير به چشم مي‌خورد که پيشرفتي در آن محسوب نمي‌شود. اهداف تعيين شده بسيار کلي و مبهم هستند. به عنوان مثال اصطلاح «قابليتهاي کرامتي» در هدف اول نامشخص است. همچنين در هدف دوم تقويت روحيه دانش‌آموز نيز همين ابهام را دارد و بيشتر به راهکار و يا راهبرد شبيه است تا هدف در هدف سوم نيز تکريم دانش‌آموز نمي‌تواند هدف باشد بيشتر نتيجه طرح اشاره دارد و يا شايد بتوان گفت يک راهبرد است.

در حالي که اسناد اوليه روشن‌تر و بهتر چهارچوب اهداف طراحي شده بود و منطقي قابل قبول در آن ديده مي‌شد. در هدف‌گذاري جديد نه تنها نظم به چشم نمي‌خورد بلکه نشان داده شده است که اصلاح‌کنندگان از منطق کار دور شده‌اند.

وجود مهارتهايي مانند تفکر خلاق، تفکر نقاد، تفکر حل مسأله در چهارچوب مفاهيم ارزشي در اين طرح توجيه نشده است اگر دقيقاً به مباني مباحثي چون تفکر نقاد، توجه شود شايد اين نتيجه به دست آيد که اين موضوع با برخي جهت‌گيريهاي اين طرح و حتي برخي مفاهيم اين طرح ناسازگار جلوه مي‌نمايد. گذشته از آن که خود اين جاي سوال است که بر اساس چه مفروضه‌هايي مفاهيمي چون تفکر نقاد در اين چهارچوب ارزشي آمده‌اند. به نظر مي‌رسد که تنها توجيه وجود اين مهارتها در چهارچوب ارزشهاي مورد بحث در اين طرح مي‌تواند اين مسأله باشد که اينها جزء قابليتهاي کرامتي انسانها هستند لذا مورد توجه قرار گرفته‌اند و اگر چنين دليلي براي ورود اين مفاهيم به جدول مفاهيم ارزشي طرح ارايه شود، سوال پيش مي‌آيد که چرا قابليتهاي ديگر مغفول مانده است.

جان کلام اين که به سبب عدم وجود مباني نظري براي نظم دادن به مفاهيم ارزشي مورد بحث در واحدهاي کار، اين اغتشاش و بي‌نظمي ايجاد شده است. علي‌رغم تمامي اين کاستي‌ها، طرح کرامت تجربه ارزشمندي در تربيت اخلاقي و ارزشي است که با استفاده از تجربيات آن مي‌توان در برنامه‌هاي درسي دورة ابتدايي اصلاحات مهمي انجام داد. متأسفانه ارزش و قابليتهاي اين طرح کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به همين دليل محافل علمي در حوزه تعليم و تربيت به آن ورودي پيدا نکرده‌اند و لذا عبوب آن پوشيده‌ مانده و عدم پويايي و تحرک آ در اين ده سال و اند ي تجربه طرح کرامت بوده است. بسيار مناسب خواهد بود که محافط علمي علوم تربيتي کشور نگاهي از سر تأمل به آن بنمايند و با نقد و بررسي آن به تعالي طرح کمک بنمايند. درواقع از دانشگاههاي کشور به ويژه دانشگاههايي که سالها در رشته‌هاي مختلف علوم تربيتي دانشجو در سطح ارشد و دکتري تربيت مي‌کنند به اين طرح کم لطفي کرده‌اند.دست‌اندرکاران طرح هم به اين طرح کم‌لطفي کرده‌اند. شايد با انتشار اسناد و تجربيات مرتبط با این طرح، اين تعامل با محيطهاي علمي بيشتر مي‌‌شد و اين طرح از مهجوريت نقادي خارج مي‌شد.

پی نوشته ها :

1- مجادله (58):11 .

2- الكافى : 2/188 ; وسائل الشيعة : 16/349 .

3- الكافى 2 /189 ; وسائل الشيعة : 16/349 .

4- الكافى : 2/193 ; وسائل الشيعة : 16/363 .

5- الكافى : 2/203 ; المحاسن : 2/394 ; وسائل الشيعة 24/302 .

6- تفسير الصافى : 2/675 .

7- عوالى اللئالى : 1/357 ، حديث 28 ; تفسير الصافى : 2/675 .

8- تفسير الصافى : 2/676 .

9- الكافى : 1/33 ; تحف العقول : 294 ; تفسير الصافى : 2/676 .

منابع :

بررسی و نقد طرح کرامت در دوره آموزش ابتدایی دکتر محمد حسنی

کرامت در اسلام استاد حسين انصاريان

طرح كرامت

اهل ايمان

اهل تقوا

مطالب مشابه :

طرح کرامت

بررسی و نقد طرح کرامت در دوره آموزش ابتدایی