الگوی کشت چیست؟

با توجه به گستردگی پهنه‌ی مرزی کشور و تنوع اقلیمی مناطق گوناگون رسیدن به الگوی کشت مناسبی که از آن بتوان حداکثر بهره‌برداری را از عوامل و نهادهای تولید به‌ویژه عامل محدود کننده‌ی آب به‌دست آورد ضرورتی انکار ناپذیر است. گفتنی‌ است از الگوی کشت تعاریف بسیار موجود است که به نظر می‌رسد جامع‌ترین این تعاریف به شرح ذیل ‌باشد: «الگوی کشت عبارتست از تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مبتنی بر سیاست‌های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان و بهره‌گیری بهینه از پتانسیل‌های منطقه‌ای با رعایت اصول اکوفیزیولوژیک تولید محصولات کشاورزی در راستای حفظ محیط زیست» تعریف درپیش گفته شده این نکته را نمایان می‌سازد که در بسیاری از مناطق کشور کشت محصولات زراعی، باغی و یا بهره‌برداری از مراتع و جنگل‌ها متناسب با پتانسیل‌های منطقه‌ای و عوامل تولید باشد و با توجه به محدودیت‌های اقلیمی موجود، بیلان منفی آب دشت‌ها و نیاز به پایداری تولید محصولات، ما را ملزم می‌کند که درجهت روش‌های کمک به بهبود سفره‌های زیر زمینی آب و افزایش راندمان مصرف آب حرکت کنیم. هم‌چنین باید نسبت تخصیص زمین‌های کشاورزی و برنامه‌ی کشت یک منطقه به انواع گروه محصولات زراعی و باغی همان منطقه از سوی وزارت جهاد کشاورزی تعیین شده و ارائه‌ی ترکیب از پیش تعیین شده کشت و آیش برای مجموعه‌ای از گیاهان سازش یافته با محیط در یک منطقه معین ودوره‌ی زمانی مشخص الزامی‌ست به‌نحوی‌که با سیاست‌های دولت و اقتصادی – اجتماعی هم‌سو باشد. از سوی دیگر میزان کشت محصولات کشاورزی در یک منطقه باید با توجه به منابع موجود، قیمت محصولات، هزینه‌های تولید، عملکرد محصول، نیاز کشور و سیاست‌های درست انجام شود و تصمیم‌گیری در انتخاب گیاهان زراعی یا باغی مناطق مختلف براساس زیر ساخت‌های موجود، مسائل اجتماعی – اقتصادی و سطح تکنولوژی با حفظ منابع پایه تولید در جهت تامین نیازهای اساسی کشور باشد.

● مزایای اجرای الگوی کشت :▪ اجرای الگوی کشت مناسب، امنیت غذایی و پایداری تولید را تضمین می‌کند. ▪ اجرای الگوی کشت مناسب برای حفاظت منابع پایه و افزایش بهره‌وری عوامل تولید امری ضروری است. ▪ اجرای الگوی کشت مناسب، هماهنگی و همکاری وزارت‌خانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی و بازرگانی را طلب می‌کند. ▪ در راستای اجرای الگوی کشت، بهینه سازی الگوی مصرف ضروری است. ▪ دسترسی به تولید پایدار در بخش کشاورزی، در ازاء بهره‌بردرای و بهره‌وری مناسب از منابع پایه است. ▪ اساسی‌ترین رمز موفقیت در الگوی کشت، همدلی و همکاری کشاورزان است. ▪ با استفاده‌ی اصولی از منابع پایه تولید، آب و خاک را برای آیندگان حفظ کنیم. ▪ همه با هم، با اجرای الگوی کشت مناسب، منابع تولید را حفظ کنیم. ▪ با اجرای الگوی کشت مناسب، پایداری تولید و امنیت غذایی را تضمین کنیم. ▪ آب را در راستای الگوی بهینه کشت مصرف کنیم. ▪ توجه به شریط اقلیم کشور اجرای الگوی کشت مناسب و پایداری تولید را تضمین می‌کند. ▪ توفیق در اجرای الگوی کشت مناسب اراده و عزم ملی را طلب می‌کند. ▪ با تدوین قوانین و مقررات مورد نیاز، زمینه‌ی اجرای الگوی کشت مناسب فراهم می‌شود. ▪ منابع و عوامل و نهاده‌های بخش را در راستای الگوی کشت مناسب به‌کار گیریم. ▪ کشاورزان وتولید کنندگان در تحقق الگوی کشت مناسب نقش اساسی دارند. ▪ با حمایت کمیسیون محترم کشاورزی مجلس شورای اسلامی در جهت تصویب قوانین مورد نیاز، زمینه‌ی اجرای موفق الگوی کشت مهیا می‌شود. ▪ با بهینه سازی الگوی کشت بهره برداری متعادل از منابع پایه صورت می‌گیرد. ▪ اجرای الگوی کشت مناسب نیاز به برنامه‌ریزی مشترک درون بخشی دارد. ▪ الگوی کشت مناسب با برنامه‌ریزی‌های مشترک تمام زیربخش‌ها اتفاق می‌افتد. ▪ اجرای الگوی کشت بهینه سبب حفظ منابع طبیعی می‌شود. ▪ هدف از هم اندیشی الگوی کشت فرصت پرداختن به توسعه‌ی پایدار و امنیت غذایی است. ▪ با اجرای الگوی کشت بهینه، اثرات سوء خشکسالی را کاهش دهیم. ▪ مشارکت فراگیر دانشمندان، اساتید و محققین، راه رسیدن به الگوی کشت بهینه را هموار می‌سازد.

● ترکیب کشت :نسبت تخصیص اراضی مزروعی یک منطقه به انواع محصولات زراعی و باغی در یک فصل زراعی را ترکیب کشت محصولات آن منطقه گفته می‌شود.● شاخص‌های مهم مورد نیاز در طراحی الگوی کشت :۱) شاخص‌های اقتصادی:شاخص‌های اقتصادی در الگوی کشت باید به‌گونه‌ای تعیین شوند تا با انتخاب نوع محصول همراه با افزایش بهره‌وری از منابع موجود (آب و خاک و غیره)‌، حداکثر درآمد را برای کشاورزان و تولید کنندگان به همراه داشته باشد و کشاورزان بتوانند با افزایش درآمد و سود حاصل از فروش تولیدات، نسبت به سرمایه‌گذاری و توسعه‌ی فعالیت‌های خود اقدام کنند و بدین ترتیب رونق اقتصادی را در بخش کشاورزی شاهد باشیم. ۲) جایگاه محصولات اساسی در الگوی کشت:در طراحی الگوی کشت باید محصولات اساسی و استراتژیک از جمله گندم، برنج، دانه‌های روغنی و ذرت به صورت ویژه مورد توجه قرار گیرند تا امنیت غذایی کشور به شکل مطلوب و اطمینان بخش تامین شود و خودکفایی در محصولات مهم و مورد نیاز کشور حاصل شود. ۳) مزیت نسبی:آن گروه از محصولات کشاورزی همانند پسته، زعفران و تولیدات گلخانه‌ای که از مزیت نسبی بالاتر و مطلوبیت اقتصادی بیشتری برخوردارند می‌بایست پس از محصولات اساسی با اولویت در الگوی کشت قرار گیرند. ۴) حفاظت از منابع پایه و محیط زیست : به منظور پایداری در تولید محصولات کشاورزی، حفاظت ازمنابع پایه (آب و خاک و ...) و محیط زیست بایستی به صورت ویژه در طراحی الگوی کشت مورد نظر باشد. ۵) مصرف بهینه‌ی آب :با توجه به قرار گرفتن کشورما در کمربند خشک و نیمه خشک دنیا، الگوی کشت بایستی با محوریت بهره‌وری بهینه از منابع آب تدوین شود. عوامل اقلیمی که در رشد گیاه دخیل می باشند عبارت اند از:1. نور2. دما3. باران 4. رطوبت نسبی5. بادتوجه به نوع، تاریخ سبز شدن، گل دهی و رسیدن بذر گیاهان بومی یک منطقه اطلاعات دقیقی در رابطه با اقلیم رشد آنها به ما می دهد!نور: طول روز و شدت نور دو خصوصیت مهم نور در رابطه با اقلیم می باشد. روند و میزان تغییرات طول روز بر عکس العمل گیاهان به طول روز شدیداٌ تاثیر می گذارد.در انتخاب ارقام مختلف باید به نیاز آنها به طول روز توجه زیادی شود چون در بسیاری از موارد، تفاوت در عکس العمل ارقام مختلف یک گونه به طول روز بیش از تفاوت بین گونه های گیاهی است.گیاهان از لحاظ طول روز :گیاهان روز بلند : این گیاهان را در عرض های بالای جغرافیایی می کارند چون در این مناطق طول روز بلند می باشد. اگر بخواهیم از ارقام روز بلند در عرض های پایین استفاده کنیم باید از مواردی مورد مصرف قرار داد که نسبت به طول روز بی تفاوت باشد.گیاهان روز کوتاه: این گیاهان را در عرض های پایین جغرافیایی می کارند چون در این مناطق طول روز کوتاه است.اگر بخواهیم از ارقام روز کوتاه استفاده کنیم باید از مواردی استفاده کنیم که نسبت به طول روز بی تفاوت باشد.شایان ذکر است که گیاهان روز بلند به روز بلند حساس و روز بلند بی تفاوت تقسیم می شوند که این در مورد گیاهان روز کوتاه نیز صادق است .چنانچه نیاز گیاه به طول روز تامین نشود، زمان گل دهی کوتاه می شود یا به تاخیر می افتد، مراحل رشد حساس گیاه با شرایط نامساعد ، مثل: خشکی، بارندگی و یا حشرات و بیماری ها برخود نماید و عملکرد محصول شدیداً افت نماید.عدم تامین نیاز به طول روز باعث زیادی یا کاهش طول دوره ی رویشی گیاه می شود. اما در این مورد هدف کشت را نیز باید مد نظر قرار داد، اگر قصد ما تولید علوفه باشد زیادی رشد رویشی به نفع ماست.بعضی از گیاهان آفتاب دوست بوده و به نور شدیی برای رشد خود نیاز دارند مثل: نیشکر و آفتاب گردان.بعضی از گیاهان تحمل سایه را داشته( مانند انواع لوبیا ها) و کیفیت آنها در نور کم زیاد می شودمثل نوعی توتون سیگار برگ.تکمیل چرخه ی حیاتی هر رقم به تجمع مقدار نسبتاٌ معینی حرارت بستگی دارد.بعضی از گیاهان مانند ارقام پاییزه ی گندم و چغندر بذری برای عکس العمل به طول روز، به بهاره ساز ی به عنوان پیش نیاز محتاج می باشند.پس از وقوع یک دوره سرما طی فصل رشد این گیاهان برای گل دهی و تولید دانه ضرورت دارد.اثرات هوا و باران:هوای مرطوب بر طول مؤثر رشد می افزاید و از تغییرات حرارتی شبانه روزی و خسارت های ناشی از ان می کاهد.اما هوای مرطوب باعث توسعه ی بیماری ها می شود.گیاهان c4 به نور شدید نیاز دارند. وجود هوای ابری و کم نور طی دوران رشد برای فتوسنتز بسیار از گیاهان نامساعد می باشد.هوای بارانی گرده افشانی را برای گیاهان دگر گشن مختل می کند. هوای بارانی زمان گرده افشانی موجب تورم و ترکیدن دانه ی گرده بعضی از گیاهان می شود.از طرفی خشکی شدید هوا باعث مرگ سریع داه گرده می شود و برای گیاهان دگر گشن مضر است.باد:در مواردی که باد خشک می وزد باید از گیاهان مقاوم به خشکی و گیاهان مقاوم به خوابیدگی استفاده کرد.در مواردی باد میتوند موجب ریزش دانه های شود و از این جهت به ما خسارت وارد کند. تاثیر وضع جوی بر روی تاریخ کاشت:دوره های بحرانی یک نوع گیاه ،توزیع ناحیه ای آن نوع را تعیین می نمیاید. هر یک از گیاهان در کد ژنتیک خود دارای آستانه های تحمل نسبت به مقادیر گرمایی انتهایی و ابتدایی مقدار معینی از رطوبت می باشند. اپتیمم بیولوژیکی بین این مقدار ابتدایی و انتهایی قرار دارد. رژیم حرارتی و رطوبتی خاک ها در طی دوره برداشت محصول و تکامل مراحل اولیه فنولوژیکی بر روی قدرت حیاتی گیاه در تمام دوره ی رویشی تاثیر می گذارد.پژوهش ها تحت شرایط مصنوعی یا طبیعی در مورد پیش بینی رشد و نمو اندام ها ، تحت تاثیر درجات مختلف استرس انجام شده توسط عوامل هواشناسی و همچنین اثرات جمعی وضع جوی بر رشد و نمو و قابلیت محصول دهی نباتات و قدرت تولیدی حیوانات متمرکز بوده اند. با در نظر گرفتن اثر شدید عوامل اقلیمی بر گیاهان و حیوانات انتظار می رود که کشاورزی نوین بتواند ارقام جدید گیاهان و نژادهاای انتخابی حیوانات را به بهترین وجهی که با محیط مطابقت داشته باشند تولید کند.تاثیر بارندگی –وضع دائمی خاک و وجود آفتها در آن-ارزیابی سال های بارانی و خشک همه تحت تاثیر مستقیم غیر مستقیم اقلیم هستند.لزوم تنظیم سیستم زراعی با عوامل محیطی هواشناسی کشاورزی و وضع خاک:تحقیقات هواشناسی ،انجام ارزیابی های کیفی و کمی درباره ی تغییرات اقلیمی مربوط به فعالیت های بشر و لذا بررسی و کنترل فرآیند تلفیقی سیستم های اکولوژیکی و کشاورزی در محیط طبیعی بر مبنای علمی و در نتیجه اجتناب از مقادیر و ناهماهنگی های بسیار مضر می باشد. از بین بردن جنگل ها تعادل طبیعت و آب و هوا را از بین می برد.عواقب خشکسالی ،سیلاب،از بین بردن حیوانات،فرسایش و غیره از نظر اکولوژیکی کشاورزی ،به طور کلی سبب منتها درجه تسهیل در ایجاد سیستم اگولوژی می گردد. تنوع انواع نژادهای جدید محصولات زراعی و دامی کشت یک نوع محصول سبب وارد آوردن زیان های شدید می گردد. وجود اینورژنهای(وارونگی دما) درجه حرارت در زمین های پست اهمیت زیادی در توزیع گیاهان در این نوع حوزه ها و نیز پراکنده گی عمومی گیاهان روی دانه ها می باشد که ممکن است در ته گودال ها در زمستان موجب سرمازدگی گردد لذاکاشتن محصولات زراعی مقاوم مؤثر است.اهمیت وضع جوی و آب و هوایی در تولیدات کشاورزی نوین:یکی از وسائل مهم افزایش محصولات کشاورزی ، انطباق تکنولوژی با پارامترهای اقلیمی خاص در نواحی کشت می باشد.دانستن وضع جوی و اقلیمی و تغییرات دوره ای سالانه و چند ساله پدیده های هواشناسی و انحرافات آنها از مقدار عادی از جمله نیازهای عمده در کشاورزی مدرن است. در هر مرحله از رشد ونمو و توسعه، موجودات زنده تحت تاثیرشرایط محیط قرار می گیرند. وضع جوی بر روی محصولات کشاورزی قبل و بعد از کشت و در دوره ی رشد و نمو و دوره ی رسیدن و زمان برداشت محصول و حتی در مدت انبار کردن تاثیر می نماید. عملیات بعد از عملیات محصول از قبیل خشک کردن بذرهای میوه ها سبزیجات و سایر محصولات کشاورزی انبار شده تحت تاثیر وضع جوی قرار می گیرد.وضع جوی در تغذیه و رشد و نمو و سلامتی و قدرت باروزی حیوانات و همچنین در توزیع جغرافیایی آنها مؤثر است. وضع جوی علاوه بر اثر مستقیم بر روی حیوانات به طور غیر مستقیم از طریق علف هایی که حیوانات تغذیه می کنند و خاکی که روی آن زیست می کنند بر روی آنها تاثیر دارند. شرایط جوی نه نتها در سیکل یا دوره ی توسعه و رشد ونمو آفات وبیماری ها اثر دارد بلکه در اقدامات کنترل کننده آنها نیز مؤثرند. بدین ترتیب پراکندگی آفت کش ها و حشره کش ها بستگی به تشعشع خورشید و بارندگی و باد و... دارد.توزیع منطقه ای و برنامه ریزی و احداث ساختمان هایی که برای حیوانات وگیاهان طرح ریزی شده یا برای ذخیره ی تولیدات کشاورزی در نظر گرفته شده است بایستی هماهنگی کامل با شرایط اقلیمی داشته باشد . در پاییزهای خشک بدون باران،هر نوع تاخیر در کاشت گندم متحمل خسارات کمتری در مقایسه با وضع اپتیمم نسبت به خسارتی که احتمالا در پاییزهای سرد و مرطوب به محصول وارد می شود دارد.کاشت گندم بعد از برداشت محصول ذرت های دیررس هیبرید در پاییزهای تؤام با بارندگی های فراوان باعث تنزل قابل ملاحظه ی عملکرد وحتی از بین رفتن کامل آن خواهد شد. الگوی کشت مضاعف و عملکرد گیاهان زراعی سیستم های زراعی در واقع نوعی معماری زمانی – مکانی عوامل تولید می باشند که در آنها گیاهان زراعی به نحوی استقرار می یابند که علاوه بر استفاده بهینه از نهاده های طبیعی و مصنوعی، یا به وجود آوردن واکنشهای متقابل دوگانه و چندگانه نهایتاً باعث بهبود بهره وری در ساختار سیستم زراعی خواهند شد. الگوی کشت مضاعف در حقیقت نوعی تناوب درزمان است که با فشرده تر کردن تولید محصولات زراعی ضمن اجرای تنوع در کشت باعث افزایش بهره وری از زمین، کارگر و سرمایه ثابت نیز خواهد شد. کشتهای دوگانه (ویا سه گانه ) را بسته به شرایط محیطی و زراعی اساساً به سه گروه دانه ای – دانه ای ( که درآن ارقام هر دو گیاه معمولاً زودرس هستند)، دانه ای – علوفه ای ( که معمولاً گیاه دانه ای رقم پر محصول و دیررس بوده ولی گیاهان علوفه ای زودرس و با تعداد چین کم می باشند.) و علوفه ای – علوفه ای ( که امکان اجرا در عرضهای جغرافیایی بالا رانیز دارد ) طبقه بندی می کنند. در بسیاری از مناطق زراعی مسئله مهم درکشت دوگانه، زمان احتمالی وقوع اولین یخبندان زمستانه و خسارت ناشی از آن برای گیاهان دانه ای تابستانه می باشد . در پژوهشی با مقایسه سیستم کشت مضاعف نخود- گندم (بقولات- غله ) ، برنج – جو(غله – غله ) و ذرت علوفه ای – گراس علوفه ای (علوفه – علوفه ) اظهار شده که تولید ناخالص سیستم علوفه – علوفه از سایر الگوهای کشت بیشتر و سیستم غله – غله از همه کمتر بوده است. درعین حال، همین ترتیب در مورد میزان کل تنفس گیاهی (شاخصهای فیزیولوژیکی ) نیز صادق بود. به طوریکه بیشترین تولید خالص را سیستم علوفه – علوفه و کمترین را سیستم غله – غله دارا بودند.اما در مقابل بیشترین میزان تولیددانه در سیستم غله – غله دیده شد (کویی زومی و همکاران، 1990). واقعیت این است که در بهره وری الگوهای کشت مضاعف، گیاهان علوفه ای نقش مهمی در خصوص افزایش کل تولید محصولات زراعی دارا می باشند. زیرا این گیاهان هم از ضریب جذب نور(به دلیل سطح برگ بیشتر ) و هم از ضریب تبدیل نور به ماده خشک بالاتری برخوردار می باشند. براساس برخی نتایج به ازای هر واحد نور جذبی، بقولات 1 گرم، غلات 5/1-3/1 گرم و گیاهان علوفه ای 3/2 -2 گرم ماده خشک تولید کرده اند. بنابراین بدیهی است که ورود یک گیاه علوفه ای در سیستم کشت دوگانه، تولید ماده خشک و کارآیی استفاده از نور خورشید و نیز تبدیل نور به ماده خشک کل سیستم را افزایش خواهد داد. دریک مطالعه انجام شده برروی اثرات متقابل عوامل محیطی ( نور-حرارت) و نحوه رشد گیاهان زراعی ذرت و چاودار در کشت دوگانه، نکته جالبی مورد توجه قرارگرفته است (تولنار و همکاران، 1992). مطلب این است که اگرچه حداکثر تجمع ماده خشک ذرت در شهریور ماه بوده ولی جذب بیش از 80% نور خورشید توسط ذرت در اواسط تیر ماه صورت می گرفته است. لذا در چنین شرایط طبیعی است که بخش عمده ای از نور خورشید توسط گیاهان ذرت درالگوی تک کشتی مورد استفاده قرار نخواهد گرفت. از آنجا که تجمع ماده خشک در چاودار زمستانه عمدتاً در اوایل فروردین تا اواسط خرداد ماه صورت می گیرد، لذا توزیع زمانی تولید فیتوماس در چاودار می تواند مکمل تولید فیتوماس ذرت در قالب یک الگوی کشت مضاعف باشد. در عمل نتایج حاصله جالب توجه بود، به طوریکه حداکثر فیتوماس سالانه در توالی کشت مضاعف چاودار –ذرت بیشتر از شرایط تک کشتی ذرت بود. اما مجموع ماده خشک تولیدی در توالی کشت دوگانه از مجموع ماده خشک هر کدام از تک کشتیهای چاودار و ذرت کمتر می باشد. زودرس بودن یک یا هر دو رقم گیاهان فوق ویا احتمالاً اثرات آللوپاتیک چاودار بر ذرت(برای رفع آن یک دوره آیش 2 تا 3 هفته ای بین دوکشت متوالی پیشنهاد شده است) از دلایل این تفاوت می باشند. باید توجه داشت که نوع کاربرد و اهداف حضور گیاهان علوفه ای نیز بر کل تولید محصول زراعی تأثیر گذار خواهد بود. برای مثال زمانیکه گیاهان علوفه ای ارزن مرواریدی ، ارزن دم روباهی، سورگوم علوفه ای و شلغم علوفه ای به ترتیب با اهداف قصیل، هیلاژ ، سیلاژ و چرا به عنوان گیاهان کشت دوم پس از گندم زمستانه و جو کشت شدند، دیده شد که سورگوم علوفه ای پس از گندم بیشترین علوفه تر و ماده خشک را تولید کرد. با اینکه درصد پروتئین این گیاه از سایر گیاهان علوفه ای کمتر بود، ولی به علت عملکرد بالای ماده خشک تولیدی، کل عملکرد پروتئین درواحدسطح آن نیز از سایر گیاهان علوفه ای بیشتر گردید. همچنین شلغم علوفه ای به علت نسبت بالاتر سطح برگ ، بیشترین درصد علوفه برگی و قابلیت هضم ماده خشک را در مقایسه با سایر گیاهان دارا بود. مزیت مهم شلغم علوفه ای نسبت به سایر گیاهان علوفه ای یکساله تابستانه، امکان مصرف مستقیم آن توسط دام و فراهمی علوفه تازه در اوایل تابستان می باشد.

جدول 1 : اثرالگوی کشت مضاعف برعملکرد و اجزای عملکرد گیاهان دانه ای

گیاه اول

گیاه دوم (دانه ای)

عملکرد بذر (بوشل در ایکر)

تراکم گیاهی (1000 در ایکر)

روز تا گلدهی (تعداد)

جو

(علوفه )

ذرت

کلزا

سورگوم

سویا

2416

107

4041

1316

240

136

گندم

(دانه )

ذرت

کلزا

سورگوم دانه ای

سویا

1350

335

906

701

288

128

[منبع: مومار و مادر، 1991].
استفاده از ارزنها به علت کوتاهی دوره رشد و همچنین درصد بالاتر پروتئین در مقایسه با سورگوم برای مناطقی که فاصله زمانی محدودی بین دو کشت متوالی دارند، به شرط اقتصادی بودن، مناسب خواهد بود. چنین شرایطی برای گیاهان دانه ای نیز وجود دارد. به طوریکه سورگوم دانه ای و سویا پس از جو علوفه ای و گیاه کلزاپس از گندم دانه ای بیشترین عملکرد بذری راتولید کردند.(جدول 1)همانند وضعیت تناوب، در شرایط کشت مضاعف نیز پویایی عملکرد گیاهان ذرت و سورگوم در منابع مختلف ، متفاوت بیان شده است. برای نمونه دیده شده عملکرد گندم در کشت مضاعف شدیداً تحت تأثیرگیاه اول قرار گرفت به طوریکه بیشترین عملکرد دانه گندم به ترتیب پس از گیاهان سویا، آفتابگردان، ذرت و سورگوم حاصل شده است. حجم زیاد ترکیبات کربنی بقایای سورگوم عامل اصلی پایین بودن عملکرد گندم پس از این گیاه بیان شده است (سنفورد و همکاران، 1986). در خصوص چگونگی تأثیرگذاری این ترکیبات کربنی، دلایل و استدلالهای متفاوتی ارائه شده است. برای نمونه اظهار شده حجم زیاد بقایای گیاهی و ریشه سورگوم، فعالیت زیاد میکروارگانیسم های خاک را به دنبال خواهد داشت که این وضعیت به نوبه خود منجر به بلوکه شدن عناصر غذایی و کودهای معدنی برای گیاهان پس از سورگوم خواهد شد. از سایر عوامل مؤثر در کاهش عملکرد گندم پس از سورگوم می توان به ترشح مواد نامطلوب از ریشه های فعال یا طی فرایند تجزیه بقایا از یکسو و تخلیه شدید عناصر غذایی و رطوبت خاک از سوی دیگر اشاره نمود(چاندرا، 1990 )

بنابراین به نظر می رسد که انتخاب گیاه دوم در توالی کشت دوگانه از اهمیت خاصی برخوردار باشد. با توجه به شکل 8 مشاهده می شود که گیاهان مختلف، رفتار متفاوتی در رابطه با نوع گیاه اول از خودنشان داده اند. برای مثال عملکرد تک کشتی سورگوم دانه ای و علوفه ای کمتر از عملکرد آنان در کشت مضاعف با چاودار ولی بیشتر از شرایط کشت مضاعف پس از یولاف می باشد. در مقابل عملکرد تک کشتی ذرت سیلویی و دانه ای بیشتر از شرایط کشت دوگانه است. براین اساس از آنجا که گیاهان علوفه ای به علت ویژگیهایی همچون پنجه زنی از انعطاف پذیری بیشتری نسبت به گیاهان دانه ای در شرایط نامساعداقلیمی (به ویژه سرمای زودرس) برخوردار می باشند، لذا استفاده از این گیاهان ارجحیت بیشتر و ریسک پذیری کمتری در الگوهای کشت مضاعف خواهد داشت.

کارآیی استفاده از زمین = مجموع تعداد روزهای حضور گیاهان زراعی در تناوب تقسیم بر 365. کارآیی تولید = مجموع تولید گیاهان در تناوب تقسیم بر مجموع تعداد روزهای حضور گیاهان درتناوب. منبع : تومار و تیوار، (1990) معمولاً معیارها و شاخص های زراعی متنوعی برای مقایسه الگوهای کشت مضاعف درآزمایشات زراعی مورد استفاده قرار می گیرد. برخی از این شاخص ها در جدول2 ، که مقایسه ای بین چند الگوی تناوبی کشت دوگانه می باشد، ارائه شده است. براساس جدول، بیشترین عملکرد گندم به ترتیب پس از گیاهان ارزن ، بادام زمینی، سویا، نخود و لوبیا به دست آمده است. در همین شرایط بیشترین و کمترین عملکرد دانه به ترتیب مربوط به الگوی کشت مضاعف ارزن- گندم و خردل – ماش است؛ دراین خصوص هرچند که کشت مضاعف ارزن- گندم کارآیی استفاده از زمین کمتری نسبت به الگوی کشت مضاعف سویا – گندم دارا است ( به علت کوتاه تربودن دوره رشد ونمو ارزن نسبت به سویا) اما در عوض کارآیی تولید آن بیشتر می باشد. به عبارت دیگر این تناوب درمدت زمان کمتر محصول بیشتری تولید کرده است ( اگرچه بخشی از این بهبود در کارآیی تولید مربوط به کاربرد کود نیتروژنه در غلات می باشد). در بین گیاهان زمستانه مطلوب برای الگوی کشت مضاعف، علاوه بر گندم، اخیراً کلزا نیز به عنوان جانشین مناسب گندم مطرح شده است. دراین خصوص و به منظور اقتصادی شدن کاشت آن در سیستم های کشت دوگانه توصیه شده که ارقام کلزا بایستی خصوصیاتی همچون توانایی سازگاری به تغییرات فصلی و شرایط اقلیمی، مناسب بودن مدت زمان رشد ارقام با فصل رشد منطقه و قیمت مناسب محصول را دارا باشند. از دیگر مزایای ورود کلزا به سیستم تناوبی غلات، کاهش بیماری پاخوره غلات در مقایسه با شرایط تک کشتی گندم می باشد. درهمین رابطه با مقایسه کشت مضاعف کلزای بهاره – گندم زمستانه با یولاف بهاره – گندم زمستانه اظهار شده که معیارهای وزن خشک ، سطح برگ و تعداد ساقه بیشتری در کاشت زودتر (درمقایسه با کاشت دیرتر) گندم پس از کلزا نسبت به توالی گندم پس از یولاف به دست آمد. این روند زمانیکه کود نیتروژنه زیادتری نیز مصرف گردید، همچنان باقی بود. به علاوه، عملکرد دانۀ گندم پس از کلزا در هر دو تاریخ کاشت، بیشتر از عملکرد آن پس ازیولاف بود. نتیجه اینکه اختلاف در خصوصیات گیاهی و نوع عناصر مورد نیاز در محل توسعه ریشه ها از عوامل مهم مزیت توالی کلزا- گندم نسبت به توالی یولاف – گندم بوده است(توماس و همکاران، 1990).در آزمایش کشت مضاعف سورگوم پس از کلزا و گندم که توسط محققین انجام گردید، مشاهده شد که کلزا نسبت به گندم تأثیر مطلوبتری بر عملکرد و اجزای عملکرد سورگوم داشت(جدول9). هرچند که شاخصهای وزن خشک کل گیاه، وزن خشک برگ و وزن خشک ساقه در کشت مضاعف کلزا- سورگوم بهتر از شرایط کشت مضاعف گندم- سورگوم بود ولی در مقابل نسبت وزن خشک برگ به وزن خشک کل گیاه و نسبت وزن خشک برگ به وزن خشک ساقه برای کشت مضاعف گندم- سورگوم بهتر از کلزا – سورگوم بود. به طور مشابه جدول 10نتایج عملکرد ذرت علوفه ای را در الگوی کشت مضاعف پس از گندم و کلزا نشان می دهد. براین اساس هرچند که عملکرد مادۀ خشک ذرت علوفه ای تحت تأثیر گیاه قبلی در الگوی مضاعف قرار نگرفته ولی برخی اجزای عملکرد این گیاه تحت تأثیر نوع گیاه قبلی قرار گرفته است. بنابراین هم نتایج آزمایشات قبلی و هم نتیجه حاصل از آزمایش محقق همگی بر این اصل کلی دلالت می کنند که واکنش نهایی (عملکرد – مالی ) گیاهان مختلف زراعی در شرایط تک کشتی و توالی کشت دوگانه، متفاوت خواهد بود. اما وجود چنین تفاوت مشخصی را بین الگوهای کشت مضاعف و تناوبی با قاطعیت نمی توان بیان داشت. نتایج جدول* دلیلی بر این ادعاست. براساس جدول، میانگین عملکرد دانه سویا طی 6 سال آزمایش در شر ایط تک کشتی از میانگین عملکرد کشت مضاعف سویا، هم در شرایط آبیاری (3/41 در مقابل 5/32 بوشل در ایکر) و هم در شرایط دیم (18 در مقابل 2/9 بوشل در ایکر ) بیشتر می باشد. به علاوه در تناوب ذرت – کشت مضاعف گندم – سویا و تناوب سورگوم – کشت مضاعف گندم – سویا برای هر دوشرایط آبیاری و دیم نیز مشابه است. تغییرات میانگین عملکرد گندم در الگوهای تناوبی گندم- سویا، ذرت- کشت مضاعف گندم- سویا و توالی سورگوم – کشت مضاعف گندم – سویا نشان می دهد که بین حضور گندم در الگوی تناوبی یا الگوی کشت مضاعف با سویا، تفاوت مشخصی وجود ندارد. اما قطعاً حضور گندم در الگوی کشت مضاعف به لحاظ وجود برخی اثرات سودمند مانند استفاده فشرده تر از نهاده های ثابت (همچون ساختمان یا ماشین آلات) ، کاهش فرسایش خاک، بهبود جریان مالی مزرعه و افزایش سود خالص بهتر از شرایط تک کشتی آن خواهد بود. بایدتوجه داشت که بخشی از اختلافات موجود در شاخصهای مالی به جهت نوسانات قیمت محصولات و بخشی دیگر به دلیل واکنش گیاهان به الگوهای مختلف تناوبی در رابطه با میزان آب مصرفی به وجود آمده است. برخی مشکلات رایج در الگوهای تناوبی در رابطه با عملکرد:به طور کلی تفاوت عملکرد گیاهان زراعی در الگوهای مختلف تناوبی را میتوان در نتیجه وجود مجموعه ای از عوامل بیولوژیکی مانند علفهای هرز، آفات و امراض و حتی رقابت و نیز عوامل غیربیولوژیکی منتج از اجزای تناوب همانند پویایی عناصر آلی و معدنی و ترکیبات شیمیایی (آللوپاتیک ) دانست. یک نمونه موفق از تأثیر تناوب بر پویایی عملکرد با بررسی توالی برنج – گندم حاصل می شود. این توالی الگوی مهم کشت در کشورهای جنوب شرقی آسیا محسوب می شود. در بیشتر این کشورها کل تولید دانه (برای هر دو گیاه برنج و گندم) در نتیجه افزایش سطح زیرکشت، بهبود عملکرد(به دلیل معرفی ارقام پرمحصول)، مدیریت بهتر گیاهان زراعی ( به زراعی) ، آبیاری و در برخی موارد کمکها و یارانه های مالی دولتها بوده است. این دو گیاه اگرچه گیاهان اصلی الگوی تناوبی در این نواحی می باشند، اما تناوبهای دیگری همچون (1) برنج – گندم، (2)برنج – گندم- برنج- نیشکر (راتون)- گندم، (3) برنج – براسیکای دانه ای یا علوفه ای – نیشکر (راتون) – گندم ، (4) برنج – براسیکای دانه ای یا علوفه ای – گندم، (5)برنج – گندم – لوبیای چشم بلبلی / ذرت علوفه ای نیز با این گیاهان اجرا می شوند. عوامل گوناگونی بر پویایی عملکرد گندم در شرایط تناوبی مؤثر می باشند. این عوامل مؤثر در نوسانات عملکرد به دو گروه بلندمدت یا بروزیابنده پس از چندسال و کوتاه مدت یا مشهود در یک فصل تناوبی تقسیم بندی می شوند . عمده ترین گروه عوامل بلندمدت شامل تخلیه عناصر ماکرو یا میکرو درخاک، تخلیه ذخیره آب آبیاری ، فرسایش خاک، تخریب ساختار خاک و افزایش فشار عوامل بیولوژیکی همچون علفهای هرز و آفات و بیماریها می باشند . از طرف دیگر مشکلات کوتاه مدت که عمدتاً محدود به فواصل زمانی بین برداشت برنج و کاشت گندم می باشند، شامل نگرانی از تأخیر در کاشت به موقع گندم( پس از برداشت برنج) و شرایط خاک است. طبیعی است که تأخیر در استقرار گیاه برنج در تناوب باعث بروز برخی مشکلات همچون طولانی شدن دورۀ رشد و حضور گیاه زراعی قبلی به دلیل شرایط نامطلوب آب و هوایی ویا استفاده از ارقام با طول دوره رشد زیاد، افزایش مدت زمان آماده سازی زمین پس از برداشت برنج جهت کاشت گندم، شروع بارانهای فصلی ، شرایط نامطلوب خاک برای آماده سازی زمین و مشکلات انسانی (کارگر فصلی) خواهد شد. علاوه بر موارد فوق، تأخیر در زمان کاشت می تواند باعث کاهش عملکرد به جهت تغییر نامطلوب دوره رشد گیاه زراعی در ارتباط با شرایط بازدارنده آب و هوایی همچون وجود دماهای زیاد یا کم در طی مراحل گلدهی و یا فراوانی یا عدم فراوانی رطوبت در مرحله جوانه زنی، گردد. لایه فشرده شدۀ خاک در نتیجه نشاکاری برنج نیز می تواند اثرات نامطلوبی بر رشد ریشه گیاه بعدی (به ویژه اگر به صورت دیم کاشته شود) داشته باشد. وجود این لایه فشرده احتمال بروز پدیده غرقابی شدن در زمان کاشت گندم را افزایش داده و با به تأخیر افتادن زمان آماده سازی زمین، جوانه زنی گندم نامطلوب خواهد شد. همانطور که مورد انتظار است وضعیت آب موجود در خاک در زمان حضور برنج و گندم کاملاً متفاوت می باشد. اما مهم وضعیت آب در مرحله انتقالی است. این مرحله در حقیقت دورۀ عدم کاشت یا عدم حضور گیاهان زراعی در توالی است.(دورۀ بین برداشت برنج و کاشت گندم). بدیهی است مراحل آماده سازی زمین (مانند شخم) باید درزمانی آغاز شوند که سطح آب خاک (ناشی از حضور گیاه برنج) درناحیه ای پایینتر از عمق شخم قرارداشته باشد. همچنین بهترین شرایط برای جوانه زنی مطلوب گیاه گندم زمانی است که میزان آب خاک در لایه های بالایی بین 70% ظرفیت زراعی و 90% حالت اشباع باشد. باید توجه داشت حتی در صورت کاشت سایر گیاهان زراعی همچون ذرت، بادام زمینی و حبوبات همچنین مشکل نگران کننده در این الگوی تناوبی، وضعیت رطوبت خاک وزمان آمادگی برای کاشت گیاهان پس از مرحله انتقالی خواهد بود. در مجموع آن دسته از عواملی که باعث ناکارآمدی استفاده ازمنابع می شوند را می توان به دوگروه انتخاب نامناسب الگوی تناوبی و انتخاب نامناسب عوامل زراعی دسته بندی کرد. برخی از این مشکلات ویژه برنج، برخی ویژه گندم و برخی برای هر دو گیاه در تناوب برنج- گندم مشترک می باشند. برای نمونه، کمبود عناصر غذایی مشکلی مشترک محسوب می گردد. در ادامه دو مشکل کوتاه مدت همچون تأخیر در کاشت گندم وعملکرد پایین گندم در کشت سه گانه و یک مشکل بلندمدت که عبارتست از تخلیه غذایی خاک مورد بحث قرار می گیرند. منابع: مقدمه ای بر هواشناسی کشاورزی، سال 83، محمد رضا اردکانی، هارپال سینگ ماوی، محمدرضا سیدهادی, حسن نطقی طاهری،انتشارات قلمستان هنر،دانشگاه آزاد اسلامی (واحد کرج) 2)اصول و مبانی هواشناسی، سال 82، ماوی ،غلامرضا مظفری،انتشارات نیک پندار 3)اثر تغییر اقلیم جهانی بر تولیدات کشاورزی، سال 85، عوض کوچکی،انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد 4)مبانی زراعت عمومی ،سال 84،داریوش مظاهری، انتشارات دانشگاه تهران 5) کتاب تناوب زراعی،سال 84، دکتر امیر آینه بند، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

الگوی کشت چیست؟

مطالب مشابه :