بادگیر
برخی از کارشناسان معتقدند بادگير خانه ها در يزد نمايانگر تشخص و منزلت اجتماعي صاحبان آنها در گذشته بود؛ اين موضوع از طريق ارتفاع و نوع تزئينات آنها مشخص مي شود.
بادگيرها بخشي از بناها و فضاهاي مسكوني شهر يزد در گذشته بوده اند كه طبيعي ترين روش تهويه بنا به شمار مي رفته و بر حسب سرعت و جهت باد در خانه هاي قديمي و يا در محراب مساجد و آب انبارهاي يزد طراحي مي شدند.
از بادگيرهای یزد می توان باغ دولت آباد، آب انبار كليميان، آب انبار شش بادگيري و هفت بادگيري عصر آباد و حسين آباد به عنوان شاخص ترين بادگير هاي يزد نام برد.
آشنایی مختصر با طرز کار بادگیر
طبيعي ترين روش تهويه،بادگير است که بر حسب سرعت و جهت باد طراحي شدهاند.
حركت هوا را به دليل اختلاف فشار جو باد گويند. باد روي زمين عامل مهمي در تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است. اين امر در ايجاد شرايط آسايش انسان يا اخلال در آن نقش مهمي دارد. جا به جايي هوا در بالا بردن سطح كارآيي ذهني و فيزيكي افراد و كاهش ميزان ابتلا به بيماري‌ها بسيار موثر
است. همچنين مي‌تواند عاملي در كاهش مصرف سوخت‌هاي فسيلي باشد. اهميت باد در طرح و ساخت محيط مسكوني از ديرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از ميلاد و ويترويرس معمار روسي يك قرن قبل از ميلاد از روش استفاده باد در معماري و شهرسازي صحبت مي‌كنند.
بادگير، ميراث گذشته
در كشور ما در طي قرون متمادي تمام ساختمان‌ها با توجه به اقليم و شرايط محيطي ساخته مي‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور كلي شرايط آب و هوايي و جغرافيايي، تاثير مستقيمي در معماري سنتي ايران در مناطق مختلف داشته است.
بارزترين روش تهويه طبيعي ساختمان بادگير است. باديگرهايي با اشكال مختلف در بسياري از شهرهاي مركزي و جنوبي ايران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحي و اجرا شدهاند. از نام‌هاي باستاني و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خيشود، خيش‌خان، خيشور، ماسوره و هواكپ برمي‌آيد كه پديده‌اي بس كهن است.
باد پس از برخورد با سطوح فوقاني به دالانهايي هدايت مي‌شود كه با سطح آب داخل حوضخانه برخورد كرده (مثل بادگير باغ دولت آباد يزد) و فضاي داخلي اتاق را خنك مي‌كند و در مناطق مرطوب باد فقط از كانالهاي خشك عبور مي‌كند (مثل بادگيرهاي بنادر جنوبي) و فضاي اتاق را تهويه مي‌كند.
انواعبادگير
بادگيرها از لحاظ شكل بيروني چند دسته هستند. ساده‌ترين نوع بادگير يك جناحي است و بسيار كوچك و محقر بر فراز محفظه‌اي، مانند سوراخ بخاري در پشت بام ساخته مي‌شود در اين روش براي پرهيز از گزند گردبادها و طوفان‌هاي سنگين، بادگير را فقط در جهت بادهاي خنك و نسيم‌هاي مطبوع مي‌سازند و جبهه‌هاي ديگر آن را مي‌بندند. در برخي موارد بادگيرهاي يك طرفه را پشت به بادهاي شديد و آزاردهنده مي‌سازند و در واقع اين بادگير عملكرد تهويه و تخليه هوا را انجام مي‌دهد.
ابعاد آن نسبت به ساير انواع كوچك‌تر و شكل آن اوليه‌تر است. اين مسير مورب (كه در بالاي بام ديده مي‌شود) پس از اتصال به كانال عمودي داخل ديوار و پنجره خروجي داخل ساختمان مانند بخاري در يك ضلع اتاق قرار مي‌گيرد و تهويه را انجام مي‌دهد. اين نمونه بيشتر در منطقه سيستان و قسمتي از شهرستان بم ديده مي‌شود.
بادگیر های دوطرفه
نوع دوم، نوع دو طرفه كه داراي دو وجه روبه‌روي يكديگر و با پنجره‌هاي بلند و باريك بدون حفاظ ساخته مي‌شود و در قسمت داخلي ساختمان به شكل يك يا دو حفره در طاقچه ديده مي‌شود. اين نمونه در سيرجان و به ندرت در كرمان ديده مي‌شود.
بادگیر سه جناحی – سه طرفه
بادگير نوع سوم سه جناحي است و دو نوع دارد، سه جناحي متصل و سه جناحي منفصل (اشكم دريده) .در اين نمونه مي‌توان به تفكيك از يك يا دو يا سه جبهه استفاده كرد. البته استفاده از اين نوع بادگير نادر است.
بادگیرهای چهار طرفه
نوع چهارم، بادگيرهاي چهار طرفه است كه به شكل كامل و مفصل‌تر از انواع ديگر ساخته شدهاند و معمولا داخل كانالهاي آن با تيغه‌هايي از آجر يا چوب يا گچ به چند قسمت تقسيم مي‌شوند. در بعضي از نمونه‌ها در زير كانال بادگير حوض به نسبت بزرگ و زيبايي مي‌ساخته‌اند كه هواي خشك و داراي گرد و غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنك و گرد و غبار آن جدا و هواي اتاق (حوضخانه) در گرماي تابستان بسيار مطبوع مي‌شده است. در مناطقي كه امكان ايجاد حوضخانه در طبقه همكف وجود نداشته است آب قنات را در زير زمين جاري و نمايان مي‌كرده‌اند و امتداد كانال بادگير نيز تا روي اين جريان آب ادامه مي‌يافته است. اين فضاها (سرداب‌ها) محل تجمع اهالي خانه در بعد از ظهرهاي تابستان بوده است. اين نمونه در يزد، كرمان و بوشهر و... ديده مي‌شود.
بادگیرهای چند وجهی
در شهرستان يزد و برخي قسمت‌هاي مركزي ايران بادگيرهاي چند وجهي (معمولا هشت وجهي و حتي گاهي مدور) معمول است كه نوع پنجم بادگيرها را تشكيل مي‌دهد.
علت ساخت اين گونه بادگيرها وجود بادهاي مطلوبي است كه از هر طرف وزش داشته و تيغه‌هاي كانال مي‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسير هدايت كند.
بادگير چپقي
بادگير چپقي نوع ششم بادگيرهاست كه به جاي فضاي مكعبي شكل خارجي، سازنده از ايجاد چند لوله خم‌دار (زانو مانند) براي حجم خارجي بادگير استفاده كرده است، اما كانال‌ها و قسمت‌هاي داخلي مانند نمونه‌هاي چند طرفه است اين نوع بادگير تنها در سيرجان ديده شده است.
نماسازي بادگيرها
نماسازي بادگيرها خود از ويژگي‌هاي خاصي برخوردار است و در نهايت ظرافت به وسيله آجركاري و يا گچبري ساخته مي‌شود. در اين جا لازم است از بادگير مضاعف، بادگير دواشكوبه و بادگير حفره‌اي نيز نام برد. در شيراز نيز بادگيرهايي كم و بيش ديده مي‌شود كه به عنوان نمونه مي‌توان از بادگير ارگ و آب انبار كريم‌خان زند ياد كرد.
بادگيرها؛تنفسگاه هاي دشت كوير
برخی از مورخان و کارشناسان معتقدند وجود بادگير در هر خانه معرف تعيّن و تشخّص افراد آن خانه است. بزرگي و كوچكي بادگير با موقعيت اقتصادي صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه‌اي كه هنگام ورود يك روستاي كوير با نگاهي گذرا به وضعيت بادگيرها مي‌توان موقعيت اقتصادي هر خانوار را تشخيص داد.
بادگیر تهویه مطبوع خانه های کویری
بادگير وسيله تهويه مناسبي براي خانه‌ها در قلب كوير محسوب مي‌شود. به طوري كه جريان هواي مطبوع را در اتاقها، تالار و زيرزمين ايجاد مي‌كند. در واقع شهرها و روستاهاي كويري با بادگير نفس مي‌كشند. به همين لحاظ است كه در هر محل، جهت بادگير را در سمتي مي‌سازند كه مناسب‌ترين جريان هوايي منطقه را جذب كند. به عنوان مثال در سراسر منطقه اردكان جهت بادگير را رو به شمال درست مي‌كنند تا هواي شمال را به داخل خانه بكشاند. براي همين پشت بادگير را در جهت باز «قبله» مي‌سازند كه همراه با گرد و خاك است. كار اصلي بادگير در دو بخش خلاصه مي‌شود؛ يكي آن كه هواي دلپذير و مطبوع را به قسمت زير هدايت مي‌كند به طوري كه هوا به محض اينكه به چشمه‌هاي بادگير مي‌وزد به دلیل وضعيت ويژه چشمه‌هاي بادگير، باد با سرعت هر چه تمام‌تر به پايين كشيده مي‌شود.
كار دوم اين است كه جهت ديگر بادگير هواي گرم و آلوده را به بيرون مي‌فرستد يعني در واقع كار مكش
را انجام مي‌دهد. در مسير بعضي بادگيرها كه به سرداب راه پيدا مي‌كند، طاقچه يا گنجه‌اي در دل ديوار تعبيه مي‌كنند و در چوبي بر آن مي‌گذارند تا بتوانند باد را كنترل كنند. به اين معني در زمستان در گنجه را مي‌بندند تا ارتباط فضاي داخل و خارج اتاق را قطع كند.
اين گنجه‌ها در اتاقها، كار يخچال امروزي را انجام مي‌دهند. به طوري كه گوشت و ماست و پنير و غذاي شب مانده را در گنجه مي‌گذارند و در آن را مي‌بندند تا آن مواد از هواي گرم فضاي داخل و دسترسي حيوانات خانگي در امان باشد. در «عقدا» به اين گنجه‌هاي ديواري اصطلاحا «گمبيچه Gombice» مي‌گويند.
از بادگير علاوه بر تهويه هوا و موردي كه گفته شد براي سرد نگه داشتن مواد غذايي به روش بهتري نيز استفاده مي‌كنند. براي اين منظور روي چوب ميان قفسه بادگيري يك قرقره چوبي بند مي‌كنند.
سپس از ميان قرقره ريسماني مي‌گذرانند كه به پايين بادگير مي‌رسد. سر ديگر آن ريسمان را به شکل چهار رشته درمي‌آورند كه به چهار گوشه تخته مشبكي به
طول و عرض هفتاد سانتيمتر بسته مي‌شود كه اين تخته را در اصطلاح «چوئوش Čouš» مي‌نامند. سپس يك طناب را به ميخ ديوار تالار مي‌زنند و روي تخته مشبك، ماست، پنير و غذاهايي كه باقي مي‌ماند مي‌گذارند. براي آنكه تخته را به بالا و در معرض جريان هوا قرار بدهند سر طناب را از ميخ باز كرده و پايين مي‌كشند تا سر ديگر آن با واسطه قرقره‌اي كه به تخته مشبك متصل است بالا كشيده شود براي همين تخته مشبك بالا مي‌رود و در معرض هواي سرد قرار مي‌گيرد و از فاسد شدن مواد غذايي روي آن جلوگيري مي‌شود. فايده ديگر اين كار این است كه مواد خوراكي را از دسترس حيوانات خانگي دور نگه مي‌دارند.
ارتباط بادگیرها با آب و هوای منطقه
وجود بادگير با آب و هواي هر منطقه در رابطه مستقيم است. به طوري كه هر چه شدت گرماي هوا كاسته شود به همان ميزان از تعداد بادگيرها كاسته می شود. به عنوان مثال در روستاي كوهستاني «طرزجان» و «ده بالا» كه هواي آن خنك است، بادگير براي اهالي معنا و مفهومي ندارد در حالي كه در «ميبد» كه داراي آب و هواي گرم و خشك است مي‌توان گفت كه بيشتر خانه ها بادگير دارند.
ارتباط بادگیر در خانه و تعین و تشخص صاحب خانه !!!
شاید بتوان گفت ، وجود بادگير در هر خانه معرف تعيّن و تشخّص افراد آن خانه است. بزرگي و كوچكي بادگير با موقعيت اقتصادي صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه‌اي كه وقتي وارد يك روستاي كويري مي‌شويم با نگاهي گذرا به وضعيت بادگيرها مي‌توانيم موقعيت اقتصادي هر خانوار را روشن كنيم. زيرا كه خانه‌هاي فقيرنشين بادگير ندارند. بعضي از آنان كه بادگير دارند مصالح عمده بادگير خشت و گل، يك طرفه و حتي تعداد چشمه‌هاي آن بسيار كم است. در حالي كه مصالح بادگير ثروتمندان بيشتر خشت و آجر چند طرفه و با تزييناتي همراه است. بيشتر بادگيرها يك طبقه است. فقط چند بادگير در سراسر يزد ديده شد كه دو يا سه طبقه است. به عنوان مثال در «عقدا» يك بادگير دو طبقه در رباط معروف به «حاجي ابوالقاسم رشتي» مشاهده شد كه معماران راجع به كيفيت بناي آن چنين اظهارنظر مي‌كنند
«در گذشته بر اثر ناامني در طبقه دوم آن آتش مي‌افروختند تا رخنه ورود دشمن را به اطراف اطلاع دهند و از طرفي طبقه دوم به عنوان برج راهنما براي كاروانيان به حساب مي‌آمده است.»
عده‌اي ديگر مي‌گويند «ساختن بادگير دو طبقه يك نوع هنر معماري است زيرا ساختن آن كار هر معماري نيست.»
بادگیرها و تناسب و زیبایی در معماری شهری
نظر دوم به حقيقت نزديك‌تر است. زيرا به طبقه دوم امكان رفتن افراد يا آتش‌افروزي نيست. از جهتي فرم ظاهري بادگير كه هشت ضلعي است نشان مي‌دهد كه رعايت تناسب و زيبايي بادگير براي معماري در درجه اول اهميت بوده است. زيرا بادگير طبقه دوم روي بادگير طبقه اول ساخته شده است. منفذ زير بادگير آن درست در وسط منافذ دو طبقه بادگير است. بادگير طبقه دوم كار هواكش را انجام مي‌دهد. يعني در واقع اين بادگير وسيله بسيار مناسبي براي سهولت نفس كشيدن چشمه‌هاي بادگير طبقه اول است.
در تفت يك بادگير سه طبقه كه از نظر معماري بسيار ارزنده است مورد بررسي قرار گرفته است. اين بادگير به عنوان نوعي تفاخر به حساب مي‌آيد. از طرفي بادگير سه طبقه در تلطيف هواي خانه بسيار موثر است. به شکلی كه باد در هر سمت و ارتفاعي جريان دارد به راحتي به وسيله چشمه‌هاي يكي از طبقات بادگير به داخل كشانده مي‌شود. بلندترين و زيباترين بادگير باغ دولت‌آباد يزد با ارتفاع 33 متر و 80 سانتيمتر است كه تاريخ بناي آن به زمان كريم‌خان زند مي‌رسد. حسن اين بادگير در دو قسمت خلاصه مي‌شود؛ زمينه بادگير هشت ضلعي و طبيعي است كه باد در هر جهت و طرفي كه جريان پيدا كند به راحتي و با سرعت هر چه بيشتر به قسمت زير هدايت مي‌شود. در قسمت دوم در زير بادگير حوضي است كه در ميان آن فواره سنگي تعبيه شده است به طوري كه وقتي باد به سطح آب مي‌وزد هواي خنك و مطبوعي ايجاد مي‌كند.
زرتشتيان ساكن تفت براي مبارزه با ناملايمات هواي گرم تابستان و هواي سرد زمستان منازل خود را به شكل چهار صفه‌اي درآورده‌اند تا در هر زماني از سال با توجه به آب و هوا در يكي از صفه‌ها به سر برند. يعني تابستان در سمت جنوب، بهار در سمت شمال، عصرهاي زمستان در سمت شرق و صبح زمستان در سمت مغرب، زندگي مي‌كنند.
بادگير را گذشته از خانه‌هاي مسكوني براي خانه باغات و مساجد و خنك نگاه داشتن آب در آب‌انبارها مي‌سازند. تعداد بادگيرهاي آب‌انبار در سراسر يزد به تناوب بين يك تا شش بادگير مشاهده شد.
بادگير در آب‌انبار نقش مصونيت از گنديدگي آب را نيز ايفا مي‌كند. براي اين منظور بادگير را طوري روي خزينه آب‌انبار مي‌سازند كه مسلط بر آب است در غير اين صورت آب آن بدبو و بدمزه مي‌شود. محاسبه بادگير نسبت به خزينه آب‌انبار به تجربه و مهارت بنا بستگي دارد.
حركت هوا را به دليل اختلاف فشار جو باد گويند. باد روي زمين عامل مهمي در تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است. اين امر در ايجاد شرايط آسايش انسان يا اخلال در آن نقش مهمي دارد. جا به جايي هوا در بالا بردن سطح كارآيي ذهني و فيزيكي افراد و كاهش ميزان ابتلا به بيماري‌ها بسيار موثر است. همچنين مي‌تواند عاملي در كاهش مصرف سوخت‌هاي فسيلي باشد. اهميت باد در طرح و ساخت محيط مسكوني از ديرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از ميلاد و ويترويرس معمار روسي يك قرن قبل از ميلاد از روش استفاده باد در معماري و شهرسازي صحبت مي‌كنند.
بادگير، يك روش ابداعي ايراني براي ايجاد فضاي خنك
بادگير، يك روش ابداعي ايراني براي ايجاد فضاي خنك در داخل منازل گرم كويري است. اين دستگاه تهويه مطبوع ، ساليان درازي از روزگاران دور ، فضاي زندگي مردم ايران را قابل تحمل كرده است. بادگيرها معمولاً برجكهاي كوچكي به صورت چهارضلعي يا چند ضلعيهاي منتظمند كه ساختار مثلث در آنها به هيچ وجه ديده نمي شود. بادگير تشكيل شده است از برجكي تقريباً مرتفعتر از جاهاي ديگر خانه در روي بام. عموماً بادگيرها بر روي قسمتي از خانه هاي كويري به نام حوضخانه بنا مي شدهاند. حوضخانه ايواني كوچك بوده كه در انتهاي اتاقهاي تابستاني هر عمارت قرار داشته است اتاقهاي تابستاني تشكيل شدهاند از اتاقهايي با ابعاد بزرگ و درهاي زياد ــ گاهي اوقات تا 5 در ــ به دليل جريان يافتن هوا در آنها كه در انتهاي آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شكل فضاي رابط ميان حياط خانه و اتاقهاي تابستاني است.
در ميان اين فضا، حوض كوچكي بود و دليل نامگذاري اين فضا نيز به علت وجود اين حوض در ميان اين فضا بود. بادگيرها دقيقاً در بالاي اين حوض قرا
ر دارند، ولي از طريق منافذي كه دارند جريان هوا را به روي آب حوض هدايت مي كنند. بادگيرها عموماً از خشت وگل ساخته مي شدهاند و براي محكم بودن آنها در مقابل وزش باد از تيرهاي چوبي در ساختمان استفاده مي شده است. بادگير به صورت تزئيني با آجرهاي نقشدار آراسته مي‌شد. بادگيرها داراي منفذهاي ورودي به صورت قوسهاي زيبايي بودهاند.
با بادگیرها و یزد بیشتر اشنا شویم
حركت هوا را به دليل اختلاف فشار جو باد گويند. باد روي زمين عامل مهمي در تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است. اين امر در ايجاد شرايط آسايش انسان يا اخلال در آن نقش مهمي دارد. جا به جايي هوا در بالا بردن سطح كارآيي ذهني و فيزيكي افراد و كاهش ميزان ابتلا به بيماري‌ها بسيار موثر است. همچنين مي‌تواند عاملي در كاهش مصرف سوخت‌هاي فسيلي باشد. اهميت باد در طرح و ساخت محيط مسكوني از ديرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از ميلاد و ويترويرس معمار روسي يك قرن قبل از ميلاد از روش استفاده باد در معماري و شهرسازي صحبت مي‌كنند.
بادگير، يك روشابداعي ايراني براي ايجاد فضاي خنك
بادگير، يك روش ابداعي ايراني براي ايجاد فضاي خنك در داخل منازل گرم كويري است. اين دستگاه تهويه مطبوع ، ساليان درازي از روزگاران دور ، فضاي زندگي مردم ايران را قابل تحمل كرده است. بادگيرها معمولاً برجكهاي كوچكي به صورت چهارضلعي يا چند ضلعيهاي منتظمند كه ساختار مثلث در آنها به هيچ وجه ديده نمي شود. بادگير تشكيل شده است از برجكي تقريباً مرتفعتر از جاهاي ديگر خانه در روي بام. عموماً بادگيرها بر روي قسمتي از خانه هاي كويري به نام حوضخانه بنا مي شدهاند. حوضخانه ايواني كوچك بوده كه در انتهاي اتاقهاي تابستاني هر عمارت قرار داشته است اتاقهاي تابستاني تشكيل شدهاند از اتاقهايي با ابعاد بزرگ و درهاي زياد ــ گاهي اوقات تا 5 در ــ به دليل جريان يافتن هوا در آنها كه در انتهاي آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شكل فضاي رابط ميان حياط خانه و اتاقهاي تابستاني است.
در ميان اين فضا، حوض كوچكي بود و دليل نامگذاري اين فضا نيز به علت وجود اين حوض در ميان اين فضا بود. بادگيرها دقيقاً در بالاي اين حوض قرار دارند، ولي از طريق منافذي كه دارند جريان هوا را به روي آب حوض هدايت مي كنند. بادگيرها عموماً از خشت وگل ساخته مي شدهاند و براي محكم بودن آنها در مقابل وزش باد از تيرهاي چوبي در ساختمان استفاده مي شده است. بادگير به صورت تزئيني با آجرهاي نقشدار آراسته مي‌شد. بادگيرها داراي منفذهاي ورودي به صورت قوسهاي زيبايي بودهاند.
یزد شهربادگیرها
توجه به شرايط اقليمي و زيست محيطي يزد، از شاخص ترين نشانه هاي اين شهر که منظر عمومي آن را از ديگر شهرهاي کشور متمايز مي‌سازد، مي‌توان به بادگيرهاي متنوع آن اشاره کرد.
بادگيرها بخشي از بناه و فضاهاي مسکوني شهر يزد در گذشته بودهاند که طبيعي‌ترين روش تهويه بنا به شمار مي‌رفتند و برحسب سرعت و جهت باد طراحي مي‌شدند. بناهايي نظير خانه‌هاي قديمي، محراب مساجد و آب انبارهاي يزد از جمله نمونه‌هايي داراي بادگير هستند که در اين ميان مي‌توان به بادگير خانه آقازاده ابرکوه، بادگير باغ دولت آباد، بادگير محراب مسجد ريگ و ملااسماعيل و بادگيرهاي آب انبارهاي عصر آباد و حسين آباد اشاره کرد که اين آب انبارها به دليل داشتن هفت بادگير در کشور منحصر به فرد هستند.
مصالحساختماني بادگيرها
مصالح ساختماني بادگيرها را معمولا خشت خام، آجر، گل، گچ و چوب شورونه تشکيل مي‌دهد، چهار بخش عمده بادگير شامل بدنه، قفسه، تيغه‌ها و سقف است و از انواع مختلف بادگيرها مي‌توان به بادگير يک طرفه، دو طرفه، سه طرفه، چهار طرفه و چند وجهي اشاره کرد که اغلب بادگير هاي ميبد و اردکان يک طرفه هستند. همچنين بادگير 8 طرفه باغ دولت آباد يزد با 33 متر ارتفاع بلندترين بادگير جهان محسوب مي‌شود.
بادگيرها که درگذشته به عنوان سيستم تنفسي شهر محسوب مي‌شدند، جريان طبيعي هوا را به داخل ساختمان هدايت مي‌کردند و با توجه به اينکه در خانه‌ها، بادگيرها معمولا در ضلع جنوبي حياط يعني
در سمت تابستان نشين خانه ساخته مي‌شدند، نوعا به تالار و حوض خانه، کلاه فرنگي و زير زمين ارتباط داشتند.
بادگيرخانه‌ها را نمايانگر تشخص و منزلت اجتماعي صاحبان آنها است و اين موضوع از طريق ارتفاع و نوع تزئينات آنها مشخص مي‌شود.
مي‌توان به بادگير باغ دولت آباد، بادگير آب انبار کليميان، بادگيرهاي آب انبار شش بادگيري و هفت بادگيري عصر آباد و حسين آباد و ... به عنوان شاخص ترين بادگيرهاي يزد اشاره کرد.
بادگیرها تهویه ای بر روی بام های خانه کویرنشینان
بادگیر ، برجهایی که در ایران برای تهویه بربام خانه ها ساخته می شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانة معدنها برای تهویه می سازند. درخانه ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویة مطبوع به شمار می رود، به اتاقهای طبقة همکف یا زیرزمینها فرستاده می شود.
بادگیر معمولاً چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانة آن چند سوراخ تعبیه شده است . درون بادگیر با تیغه ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده است ، به چند بخش تقسیم می شود. بادگیر، که بیشتر در قسمت مرکزی ایران ، یعنی اطراف یزد، یا در جنوب ، در نزدیکی سواحل خلیج فارس ، یافت می شود، با ظهور روشهای جدید تبرید هوا و آب غالباً روبه ویرانی می رود و هنوز دربارة تعیین دقیق چگونگی ایجاد اختلاف فشار هوا که باعث جریان هوا می شود، مطالعة علمی کافی نشده است مارکوپولو از بادگیرهای جزیرة هرمز در خلیج فارس به عنوان تنها وسیله ای که زندگی را تابستانها در آن محل قابل تحمل می سازد یاد کرده است . از دیگر جهانگردان مانند پیترودِلا واله و فیگوئروآ نیز در این باره وصفهای خوبی باقی مانده است
فناوریبادگیرها در گذشته ایرانیان
بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است . بادگیرها معمولاً برجکهای کوچکی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمیشود. بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفعتر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانههای کویری به نام حوضخانه بنا میشدهاند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاقهای تابستانی تشکیل شدهاند از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد ــ گاهی اوقات تا ۵ در ــ به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاقهای تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت میکنند.بادگیرها عموماً از خشت وگل ساختهمیشدهاند و برای محکم بودن آنها در مقابل وزش باد از تیرهای چوبی در ساختمان استفاده میشده است.
بادگیر به صورت تزئینی با آجرهای نقشدار آراسته میشد.بادگیرها دارای منفذهای ورودی به صورت قوسهای زیبایی بودهاند. نحوهٔ کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروز کار میکردهاند، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن وارد شده و به صورت مجمع به روی حوض آب هدایت میشد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می‌گرفت. عمل تبخیر عملی است گرماگیر که موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگیر میشده است و سپس باد سرد وارد اتاقهای تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاقها میشده است. در بعضی از عمارتهای قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضای دربسته‌ای بود و اتاقهای تابستانی منافذ و دالانهایی داشت ــ مانند کانالهای کولر ــ که باد خنک از این دالانها وارد اتاقهای خانه میشد و این امر در صورتی بود که اتاقهای تابستانی تعدد داشت.
از استفاده‌های دیگر بادگیرها به عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگهداشتن آبِ آب انبارها بود. بیشترین تعداد بادگیرها را در دشتهای خشک و سوزان کاشان، یزد، جهرم، طبس، اروند و کرانههای خلیج فارس میتوان مشاهده کرد .
بادگیرها ومعماری ایرانی
در ساخت بادگیرها از تواناییهای معماری ایرانی به خوبی بهره گرفته شده؛ به گونهای که بادگیرها علاوه بر آن که اهداف زیست محیطی را برآورده میکنند، جزیی از ساختمانهای زیبای چشمگیر نیز به شمار میآیند.رهگذران با عبور از کوچههای شهر، با تماشای بادگیرهای متنوع، از لذت بینایی نیز بهره میگیرند.بادگیرها انواع مختلفی دارند، اما یک نوع از آنها منحصر به فرد است به نام بادگیر چپقی که در حال حاضر یک نمونه از این نوع بادگیر در سیرجان باقی مانده است. برخی از بادگیرهای مشهور عبارتند از: بادگیر عمارت بروجردیها در کاشان، بادگیر عمارت عباسیون (عباسیها) درکاشان، این بادگیر پائینتر از سطح حیاط بود، بادگیر عمارت طباطبایی در کاشان، بادگیر عمارت دولت‌آباد در یزد که با ارتفاع ۱۸ متر بلندترین بادگیر موجود است. بادگیرهای آب انبار شیش بادگیری در یزد که همانطور که از نام آنها پیداست ۶ عدد میباشد.عمارت بادگیر، نگین مجموعه کاخ گلستان، بنایی متعلق به دوران سلطنت فتحعلی شاه که در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه با تصرفات عمدهای که در آن انجام گرفت به شکل امروزی درآمد. وجه تسمیه این بنا به علت وجود برجهای بادگیر به منظور تولید هوای خنک، مطبوع و انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلی بوده است. در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که چهار بادگیر بلند پوشیده از کاشیهای معرق، آبی، زرد و سیاه با قبههای زرین در چهار گوشه آن باعث خنک شدن هوای حوضخانه، تالار و اطاقها میشود.
شيوه ساختنبادگير
معماران محلي براي ساختن بادگير از پشت بام خانه و از جايي كه مشرف به اتاق كوچكي است كه براي بادگير اختصاص داده‌اند با خشت يا آجر ،تنوره بادگير را با مقطع مستطيل مي‌چينند تا به ارتفاع معيني برسد. سپس بالاي اين تنوره‌ها چهار ديواره را دو چوب به شكل ضربدر «×» مي‌گذارند. به گونه‌اي كه دو سمت هر چوب در دو زاويه مقطع قرار بگيرد و سپس ديوارهاي سمت شرق و غرب و جنوب بادگير را دو تا پنج و دو دهم متر بالا مي‌آوردند. سپس در قسمت شمال كه رو به باد «اصفهاني» است با نيم خشت يا آجر نيمه به عرض شش سانتيمتر، روي تنور را تا ارتفاع معيني مي‌چينند. ارتفاع اين تيغه‌ها 40 سانتيمتر بلندتر از ساير ديوارهاست.
«پايه Pâye» بادگیر
اين تيغه‌ها را «پايه Pâye» مي‌نامند که نوعي بادشكن محسوب مي‌شوند و از لحاظ معماري هم فوايدي دارد. به عنوان مثال به نماي بادگير جلوه خاصي مي‌بخشد و موجب استحكام ساختمان بادگير مي‌شود، زيرا اردكان و ميبد و اطراف آنها گاهي اوقات گرد بادگير را در سمت جنوب و مشرف به كوچه مي‌سازند. طبيعي است در صورت نبودن وجود پايه، به ويژه در گذشته دور كه تا حدي ناامني در منطقه وجود داشت سارقين از راه منفذ بادگير به داخل منازل راه پيدا مي‌كردند.
«چشمه» بادگیر
عرض بين دو تيغه را در اصطلاح «چشمه» مي‌نامند. بين 40 تا 60 سانتيمتر است. تعداد چشمه‌هاي هر بادگير بستگي به عرض اتاق دارد. به طوري كه براي اتاق عرض بين سه و پنج و هفت متر به ترتيب پنج و هفت و 11 چشمه مي‌گذارند. در اين منطقه تعداد چشمه‌ها جفت نيست. زيرا براي صاحب آن خوش يمن نيست. به گفته خودشان آمد ندارد. عمق هر بادگير يك تا دو و نيم متر است. گاه براي استحكام بيشتر بادگير به اندازه هر نيم متر چوبي در ميان ديواره‌هاي بادگير كار مي‌گذارند.
سقف دو پايه را به شكل «چپيله Capile» مي‌پوشانند. به اين ترتيب كه دو خشت به راه مايل به سمت بالا با دست نگه مي‌دارند. سپس يك خشت مابين آن دو خشت مي‌گذارند.
بام بادگير را به شكل خرپشته در مي‌آورند تا در كشاندن هواي مطبوع يا در بيرون كردن هواي گرم و آلوده كمك كند. بعد روي پشت‌بام بادگير را به قطر سه سانتيمتر با نيمچه‌كاه مي‌پوشانند. گاهي اوقات فاصله بين دو پايه را با خشت و نميچه كاه تخت مي‌كنند سپس دو يا سه رگه آجر در لبه‌هاي بام آن كار مي‌گذارند. به طوري كه چيدن آجرها به اين ترتيب علاوه بر استحكام بادگير به زيبايي ظاهري آن نيز مي‌افزايد. گاهي اوقات كف پشت‌بام را كاهگل مي‌كنند سپس يك رديف آجر روي آن مي‌چينند. فاصله بين آجرها را با گچ و خاك بندكشي مي‌كنند. بعضي از افراد كه امكان مالي بيشتري دارند روي ديواره چشمه‌هاي بادگير را گچبري مي‌كنند. تعداد چشمه‌هاي هر بادگير با بزرگي بادگير ارتباط مستقيمي دارد. از طرفي تعداد چشمه‌هاي هر طرف بادگير با شدت باد همان طرف و در مجموع با هواي هر منطقه ارتباط دارد.
در بعضي خانه‌ها گاهي براي فصل زمستان كه احتياج به بادگير نيست چشمه‌هاي بادگير را با آجر يا خشت تيغه مي‌كنند. يا چنانچه در قسمت پايين بادگير دريچه‌اي كار گذاشته شوند آن را مي‌بندند. اين كار هر سال اواخر پاييز و در آستانه زمستان شكل مي‌گيرد.
از آن جايي كه در اتاقك زير بادگير در تابستان اهل خانه استراحت مي‌كنند احتمال دارد كه پرندگان به ويژه كبوتران در چشمه‌هاي بادگير آشيانه كنند و فضولات آنها به پايين بريزد. بنابراين براي جلوگيري از اين كار چشمه‌هاي بادگير را با تور سيمي يا نرده‌هاي چوبي مي‌پوشانند.
انواعبادگيرها در سرزمین کهن ایران
از نظر ساخت و نوع مصالح و در مجموع ساختار بادگیر دارای انواع مختلف هستند که می توان انواع بادگير بر سه نوع دسته بندی کرد که بادگير اردكاني، بادگير كرماني و بادگير يزدي است.
بادگیراردکانی
كه بادگير اردكاني بيشتر در منطقه اردكان ديده مي‌شود و جهت بادگير رو به باد اصفهاني است. از سمت غرب و شرق و جنوب منفذ ندارد. بناي اين نوع بادگير به نسبت ساير انواع بادگيرها تا حدي ساده و از لحاظ اقتصادي هم مقرون به صرفه است. به همين لحاظ ممكن است كه براي هر اتاقي يك بادگير ساخته شود.
بادگیرکرمانی
اما بادگير كرماني ساده و كوچك است و به خانه خانواده‌هاي متوسط رو به پايين اختصاص دارد. هر بنايي مي‌تواند اين بادگيرها را بسازد. مصالح اصلي آن بيشتر خشت و گل است.از آنجا که اين نوع بادگيرها دو طرفه هستند،بادگير دوقلو نيز نامیده می شوند. ا بادگيرهای دوقلو را در مسير بادهاي شناخته شده مي‌سازند. كار اين نوع بادگيرها تا حدودي نسبت به بادگيرهاي اردكاني دقيق‌تر و ايده‌آل‌تر است زيرا فشار باد به يك جهت موجب تخليه سريع هواي گرم و آلوده طرف ديگر مي‌شود. بادگير بيشتر آب انبارها را نيز به شكل بادگير كرماني درست مي‌كنند تا از يك سمت آن هواي خوش و مطبوع به آب برسد و از طرف ديگرش هواي گرم به بيرون برود.
بادگیریزدی
بادگير يزدي از ساير انواع بادگيرها بزرگ‌تر است و چهار طرفه ساخته مي‌شود به همين لحاظ اين بادگير را در بعضي جاها بادگير «چهارطرفه» يا «چهارسو» مي‌نامند. التبه ساختمان آن از لحاظ معماري از ساير انواع بادگيرها مشكل‌تر و پيچيده‌تر است. به همین دلیل مي‌توان آن را نوع برجسته‌اي از پديده‌هاي هنر معماري به حساب آورد. ارتفاع آن به طور معمول زياد است و ميزان ارتفاع بادگير از پشت‌بام خانه و نوع چشمه‌هاي هر سمت بادگير ارتباط مستقيم با اوضاع جوي منطقه دارد. اين نوع بادگير ويژه ثروتمندان و گاهي نيز در خانه‌هاي افراد متوسط روستايي و شهري ساخته شده است.
بادگیرها کولرهای آبی امروزی
بادگيرها به صورت كولرهاي آبي امروز كار مي‌كرده‌اند، به اين صورت كه باد از منافذ بادگير به آن وارد شده و به صورت مجمع به روي حوض آب هدايت مي‌شد، پس از برخورد بر روي آب حوض عمل تبخير انجام مي‌گرفت. عمل تبخير عملي است گرماگير كه موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگير مي‌شده و سپس باد سرد وارد اتاقهاي تابستاني شده و باعث سرد شدن هواي درون اتاقها مي‌شده است. در بعضي از عمارتهاي قديمي كه متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضاي دربسته‌اي بود و اتاقهاي تابستاني منافذ و دالانهايي داشت ــ مانند كانالهاي كولر ــ كه باد خنك از اين دالانها وارد اتاقهاي خانه مي‌شد و اين امر در صورتي بود كه اتاقهاي تابستاني تعدد داشت. از استفاده‌هاي ديگر بادگيرها به عنوان سردكردن فضاي سرداب براي نگهداري مواد غذايي و نيز خنك نگهداشتن آب انبارها بود.
بيشترين تعداد بادگيرها را در دشتهاي خشك و سوزان كاشان، يزد، جهرم، طبس، اروند و كرانههاي خليج فارس مي‌توان مشاهده كرد. در ساخت بادگيرها از تواناييهاي معماري ايراني به خوبي بهره گرفته شده؛ به گونه‌اي كه بادگيرها علاوه بر آن كه اهداف زيست محيطي را برآورده مي‌كنند، جزيي از ساختمان‌هاي زيباي چشمگير نيز به شمار ميآيند. رهگذران با عبور از كوچههاي شهر، با تماشاي بادگيرهاي متنوع، از لذت بينايي نيز بهره ميگيرند. بادگيرها انواع مختلفي دارند، اما يك نوع از آنها منحصر به فرد است به نام بادگير چپقي كه در حال حاضر يك نمونه از اين نوع بادگير در سيرجان باقي مانده است .
برخي از بادگيرهاي مشهور عبارتند از: بادگير عمارت بروجرديها در كاشان، بادگير عمارت عباسيون (عباسيها) دركاشان، اين بادگير پائينتر از سطح حياط قرار دارد، بادگير عمارت طباطبايي در كاشان، بادگير عمارت دولت‌آباد در يزد كه با ارتفاع 18 متر بلندترين بادگير موجود است. بادگيرهاي آب انبار شيش، بادگيري در يزد كه همانطور كه از نام آنها پيداست 6 عدد است.
چشم‌اندازآينده بادگیر در معماری نوین
با ورود معماري مدرن و به ويژه استفاده از تاسيسات مكانيكي به تدريج نقش اقليم در ساختمان‌ها كم‌رنگ شد اما از نيمه دوم قرن گذشته كه اقليم و حفظ محيط زيست پيوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوري همگون با محيط طبيعي، بازيافت ضايعات صنعتي و استفاده از انرژي‌هاي پاك مانند انرژي خورشيد، باد و آب اهميت بسياري يافتند. در زمينه معماري نيز از اين زمان توجه به محيط زيست و تلاش براي طراحي ساختمان‌هاي اقليمي و معماري همساز با اقليم آغاز شد.
امروزه مي‌توان از بادگير به عنوان مكمل سيستم تهويه و برودت ساختمان استفاده كرد. به وسيله بادگير مي‌توان در مواقعي از سال شرايط آسايش را با تهويه طبيعي تامين كرد و تنها زماني كه باد ديگر نتواند پاسخگوي نياز ساكنان باشد بايد از تاسيسات مكانيكي بهره گرفت.
حسن فتحي معمار مصري كه تلاش فوق‌العاده‌اي براي تلفيق معماري سنتي و تكنولوژي روز خود انجام داده است، از يك پمپ آب در داخل كانال بادگير ساختمان‌هايش استفاده مي‌كرد كه با ايجاد فواره‌اي در روزهايي كه هوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از ميزان گرما و هم از ميزان گرد و غبار مي‌كاست.
علاوه بر موارد گفته شده، طرح‌هاي ديگري در ساير كشورها كه با تكيه به تهويه طبيعي طراحي شده به عنوان مثال در مركز فروش بلوواتر انگليس هواي تازه از طريق دنباله‌اي از بادگيرهاي مخروطي با ارتفاع دو متر تامين مي‌شود اين بادگيرها روي بام سوار شدهاند تا هواي خنك‌تري را به پايين فرستاده و آن را در فضاي داخي پخش كنند. آنها در فاصله 15 متري نسبت به هم و روي محور مركزي مجتمع قرار گرفته‌اند و پس از دريافت جريان هواي خارجي، هواي تازه را به داخل ساختمان مي‌فرستند.
همچنين برج آرموري چين شامل مجموعه‌اي از بلوك‌هاي هم‌شكل سوار شده بر يكديگر با كاربري اداري، خرده‌فروشي، هتل و مسكوني است. در فصل تابستان يك بادگير هواي تازه را به سمت پايين دهليز مياني سوق مي‌دهد. سپس اين هوا از جداره‌ها به سمت بيرون كشيده مي‌شود. در فصل زمستان اين بادگير هوا را از بدنه ساختمان و مجراي جذب كننده‌هاي خورشيدي به سمت خود مي‌كشد و از ساختمان خارج مي‌كند.
نمونه قابل ذكر ديگر ليستر انگلستان است ميزان مصرف انرژي در ساختمان كوئينز دانشگاه مونت فورت، نصف انرژي مصرفي در يك ساختمان معمولي مشابه اين بنا است كه در آن سيستم تهويه مطبوع استفاده شده است. بادگيرهاي مرتفع جلو اغتشاش هوايي را گرفته و براي انتقال هواي داخل به خارج از بنا طراحي شده است.
مطالب مشابه :
بادگيرها از لحاظ شكل بيروني
هاي داخلي مانند نمونه‌هاي چند طرفه است اين نوع بادگير تنها در سيرجان باد در هر جهت
بادگیر (توضیح کامل)
اين نمونه در سيرجان و به ندرت در هاي كانال مي‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به
بادگیر
اند كه طبيعي ترين روش تهويه بنا به شمار مي رفته و بر حسب سرعت و جهت باد در در سيرجان
بررسی اقلیم ابنیه سنتی ایران ( بادگیر ) ܓܨܓ
اند كه طبيعي ترين روش تهويه بنا به شمار مي رفته و بر حسب سرعت و جهت باد در در سيرجان
بادگیر
اين نمونه در سيرجان و به ندرت در تيغه*هاي كانال مي*تواند از هر جهت باد را گرفته و به
سیرجان، شهری ریشه دار !!!
است و يك معدن سنگ سفيد چيني هم دارد كه با ايجاد كارخانه چيني سازي در سيرجان، در جهت باد
برچسب :
جهت باد در سيرجان