زمین شناسی دریای خزر

درياي خزر<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

درياي خزر كه در گذشته به نام‎هايي چون خاواينسكي، درياي هيركانيان، درياي جرجان (گرگان)، بحر مازندران، بحر جرجان، بحر آبسكون و بحر قانيا، ناميده مي‎شد بزرگ‎ترين درياچة روي زمين است. اين درياي بسته كه در شمال كوهزاد آلپ – هيماليا قرار گرفته، باقيمانده‎اي از درياي پاراتتيسParatethys است كه بر پاية پژوهش‎هاي استراخوف و همكاران (1954)، حدود 11000 سال پيش، پس از جدايش از درياهاي سياه و مديترانه، مستقل شده است. پاره‎اي از ويژگي‎هاي خزر عبارتند از:

وسعت: درياي خزر، با وسعتي حدود 436000 كيلومترمربع، 1200 كيلومتر درازا و 220 تا 550 كيلومتر پهنا دارد و حجم آب آن افزون بر 77000 كيلومترمكعب است. گودي اين دريا در بخش شمالي، 10 تا 12 متر و در بخش مياني تا 770 متر است و گودترين نقطه آن در بخش جنوبـي، تا 1000 متر نيز مي‎رسد (شكل 10-7). سطح آب درياچه در حدود 26 تا 28 متر (بر حسب سال‎هاي متفاوت) از سطح آب درياهاي آزاد پايين‎تر است. اين دريا از طريق ولگا و همچنيــن كانال ولگا – دن كه مجهز به حوضچه‎هاي تنظيم سطح آب و برقراري هم ترازي آب است، به طور غيرمستقيم با درياي بالتيك و درياي سياه ارتباط دارد.

ريخت‎شناسي: بخش شمالي خزر شيب بسيار ملايم دارد. دو بخش مياني و جنوبي، با يك برجستگي زيرآبي به نام برجستگي سرتSyrtدر حد فاصل دماغة باكو و خليج قره بغاز، با امتداد شمال باختر – جنوب خاور از يكديگر جدا مي‎شوند. اين برجستگي، ادامة بلندي‎هاي قفقاز است و ژرفاي آب روي آن از 200 متر تجاوز نمي‎كند. اين برجستگي، مانع جريان آب در سطح درياچه نيست.حجم آب: بيش از دو سوم حجم آب درياي خزر در بخش جنوبي است. نزديك به يك سوم از آب در بخش مركزي و فقط حدود 1/0 درصد به بخش شمالي تعلق دارد.

نهشته‎هاي بستر: به دليل ناهمگني ريخت بستر، گسترش رسوب‎هاي وارده، ناهماهنگ است. سالانه رودهاي وارده به ويژه ولگا حدود 90 ميليون تن رسوب را وارد درياچه مي‎كنند كه در آنها، سيلت از همه بيشتر است و همراه با ديگر انواع (ماسه، رس كربناتي دانه‎ريز) ستبراي قابل توجهي را تشكيل مي‎دهند. ستبراي نهشته‎هاي نرم بستر درياي خزر را از 40 متر در نقاط شمالي و مركزي تا حدود 1200 متر در بخش جنوبي برآورد كرده‎اند.

داده‎هاي موجود نشان مي‎دهد كه در اين دريا، مرز نهشته‎هاي كم عمق و عميق به طور كامل از يكديگر جدا نيست. براي مثال، رسوبات دانه‎درشت به همراه صدف نرم‎تنان، برخلاف ديگر نقاط، تا ژرفاي 300 متر انتشار دارد. و يا كربنات كلسيم موجود در رسوبات، در نقاط مختلف تغيير مي‎كند و مقدار آن هيچ‎گونه ارتباطي به عمق آب ندارد

گل‎فشان‎ها و گريفون‎هاي خزر: در بخش جنوبي درياي خزر به ويژه در جمهوري آذربايجان و تركمنستان محدودة آبي شمال باختري بندرانزلي و در شمال بندرتركمن (منطقة داشلي‎برون و قزل‎تپه)، به ويژه از ديدگاه‎هاي نشانه‎هاي مثبت وجود نفت و گاز درخور توجه‎اند. اين گل‎فشان‎ها حدود 70 درصد گل‎فشان‎هاي دنيا را تشكيل مي‎دهند و ابزاري خوب در پي‎جويي‎هاي نفتي به شمار مي‎آيند. در هر حال، بايد گفت كه به دليل فوران‎هاي ناخواستة هنگام حفاري، مي‎توانند مخاطره‎آميز باشند.

جريان‎هاي دريايي: در درياي خزر، يك جريان دريايي اصلي چرخشي وجود دارد كه حركتي پاد ساعتگرد دارد. اين جريان اصلي به دو جريان فرعي در بخش شمالي، يك جريان فرعي در بخش مركزي و دو جريان فرعي ديگر در بخش جنوبي تقسيم مي‎شود. اين جريان‎ها، باعث جا به جايي آب و نهشته‎هاي سطحي مي‎شوند (شكل 10-8).

دماي آب: دما در تابستان به تقريب در همه جا برابر است، ولي در زمستان، بخش شمالي درياي خزر (دست‎كم چهارماه) دماي زير صفر دارد و يخبندان است، در صورتي كه در جنوب آن، هيچ‎گاه يخبندان نمي‎شود و متوسط دما 9/5 + درجه سانتيگراد است.

تغييرات سطح آب: شواهد تاريخي نشان داده كه سطح آب درياي خزر هميشه در نوسان بوده است. اعداد گزارش شده متفاوت است در مجموع به نظر مي‎رسد كه بين بالاترين و پايين‎ترين سطح آب، 9 متر اختلاف وجود داشته است. به دليل وسعت زياد، تغييرات سطح آب دريا، بر تغييرات آب و هوايي و حتي پستانداران پيرامون اثرگذار است.بالا آمدن سطح دريا يكي از معضلات نواحي پيرامون درياچه است. در اين مورد، عواملي مانند عملكردهاي زمين‎ساختي، بالا آمدن سست كره و يا دياپيرها نمي‎توانند اثرگذار باشند، چرا كه اين گونه پديده‎ها در مقياس ميليون سال عمل مي‎كنند. لذا،‌ در بالا آمدن سطح آب بايد عوامل كوتاه‎مدت طبيعي (مانند چرخه‎هاي آب و هوايي، افزايش دماي زمين) و عوامل مصنوعي (جلوگيري از تبخير در قره‎بُغاز، ورود پساب شهرها، تغيير مسير رودهاي بزرگ به داخل درياچه) اثر عمده‎تري داشته باشند.

منابع تأمين‎كنندة آب خزر: مجموع آبي كه سالانه به خزر وارد مي‎شود، حدود 450 كيلومترمكعب است كه اين حجم آب مي‎تواند سطح دريا را حدود 125 تا 135 سانتيمتر بالا ببرد. ولي در حالت عادي، اين افزايش حجم با عمل تبخير جبران مي‎شود. بيش از 95 تا 97 درصد آب درياي خزر از رودهاي ولگا، اُمبا، اورال، كوما، ترك، كورا و حدود 2 تا 3 درصد آن از سفيدرود و اترك تأمين مي‎شود. مجموع آبي كه رودها به خزر مي‎ريزند، سالانه حدود 350 كيلومترمكعب است كه بيش از 76 درصد، آن سهم رود ولگا است.

پي‎سنگ: درياي خزر ناهمگن و قابل تقسيم به سه بخش شمالي، مركزي و جنوبي است كه با گسل‎هاي اصلي موجود در پي‎سنگ از يكديگر جدا شده‎اند. پي‎سنگ بخش شمالي از نوع پوستة نيمه‎اقيانوسي – سكوي قاره‎اي پركامبرين روسيه است كه چين‎هايي با روند شمالي – جنوبي دارد. بخش مركزي داراي پي‎سنگ هرسي‎نين، با ويژگي‎هاي قاره‎اي و روند شمال باختري – جنوب خاوري است. بخش جنوبي داراي پي‎سنگ بازالتي با ستبراي 15 تا 20 كيلومتر است كه با پوسته گرانيتي محصور داشته است (بربريان، 1981).داده‎هاي لرزه‎اي نشان داده كه پوستة بازالتي خزر جنوبي از دو لاية اصلي تشكيل شده است. در بخش زيرين، سرعت عبور امواجP حدود 6/6 كيلومتر در ثانيه است و ويژگي‎هاي مشابه با پوستة اقيانوسي دارد. در بخش فوقاني سرعت امواجP حدود 5/3 تا 4 كيلومتر در ثانيه است و مشخصاتي شبيه ‎لايه گرانيتي دارد (كوربانف، 1982).

تركيب شيميايي: آب خزر از نوع منيزيم، كلسيم و سولفات است و ميزان نمك‎هاي محلول آن بين 12 تا 13 گرم در ليتر است كه به تقريب يك سوم شوري آب درياهاي آزاد و اقيانوس‎هاست. شيرين‎ترين بخش آب درياي خزر مربوط به نواحي نزديك به مصب رودخانة ولگا و شورترين بخش آن مربوط به خليج قره‎بغاز بوده است كه در آن تبخير بر ورودي آب بر خليج فزوني دارد.

توان هيدروكربني خزر: نخستين گزارش مستند در بارة توان هيدروكربني خزر، به سدة سيزدهم ميلادي باز مي‎گردد. نفت، به طور رسمي در سال 1869 از بخش خشكي و در سال 1945 از بخش آبي باكو استخراج شد و تاكنون تعداد 21000 حلقه چاه در مناطق اكتشافي (خشكي و دريا) حفر شده است (موسوي، 1380). جدا از ميدان‎هاي نفتي خزر شمالي و خزر مياني، خزر جنوبي يكي از منابع اصلي اكتشاف و توليد نفت و گاز درياي خزر است. در خزر جنوبي، سنگ مخزن اصلي بهره‎دهProductive Series به سن پليوسن زيرين – مياني است. سنگ مخزن فرعي آن نهشته‎هاي ماسه‎اي سازند آپشرون به سن كواترنر پيشين مي‎باشد.

زمین شناسی دریای خزر

مطالب مشابه :

گپ403...بانک و کارهای بانکی....

زمین شناسی دریای خزر

کوه نور و دریای نور

دریای خزر (بزرگترین دریاچه جهان)

کشتیرانی دریای خزر 535 تومان قیمت خورد

تاریخچه دریای خزر

حقوق دریا و رژیم حقوقی دریای خزر

نقشه دریای پارس در نسخه‌ای از مسالک‌الممالک اصطخری