سيرتحول خطوط وخواندن كتيبه ها

سيرتحول خطوط وخواندن كتيبه ها

ريشه خط عربي وشاخه هاي آن :

فينيقي ها (سامي)

لاتين آرامي

آلماني - فرانسه - ايتاليا - انگليس - يونان سانسكريت - اوستايي - پهلوي - عربي - نبطي

فارسي عربي

نسخ نستعليق كوفي

مشرقي غربي

تحريري شامي مختلط

شكل گيري وپيدايش خط عربي :

خط عربي نسبت به خطوط ديگرمانند : چيني،لاتين،هيتي ديرتر گسترش پيدا مي كند . دلايل آن عبارت است از :

عربها معمولاً به صورت قبايل چادر نشين زندگي مي كردند ونسبت به نوشتن كلمات بد گمان بودند. آنها براي تبادل اطلاعات و ثبت اطلاعات به وسيله گفت وشنود وبه روش شفاهي وروائي اين كا را انجام مي دادند .در پيش از اسلام بخصوص قرن 6 ميلادي در ميان قبايل عرب شعر سرايي در عصر حماسي ادبيات عرب ارزش واعتبار زيادي داشت .بر اساس سنتهاي ادبي عربها فقط چند قصيده معروف (سبع معلقات- هفت قصيده) نوشته شده وشاهكار ادبي اعراب محسوب مي شدكه بر ديوار كعبه مي آميختند. حتي پس از ظهور اسلام آيات قرآن مجيد نيز در بين اعراب بصورت شفاهي وبر اساس سنت گذشته سينه به سينه حفظ مي شد. در شمال عربستان خط نبطي ودر جنوب(يمن) خط مسند رواج داشت . پيش از ظهور اسلام در شمال عربستان خط نبطي رواج داشت گسترش پيدا كرد كه تبديل به خط عربي مي شود اما در جنوب عربستان ودر يمن خط مسند بين تاجران يمني رواج داشت اما توسعه وگسترش نيافت.

كتيبه هاي خط نبطي در عربستان

1) كتيبه صالح : (الحجر) 267 ميلادي .

2) كتيبه ام الجبال : اين كتيبه متعلق به سال 70 – 250 ميلادي است كه در منطقه حوران شرق اردن قرار دارد.

3) كتيبه المناره : اين كتيبه متعلق به 328 ميلادي مي باشد كه همزمان با وفات عمرالقيس شاعر معروف در زمان پادشاه حيره مي باشد.اين كتيبه قديمي ترين كتيبه اي است كه منشاء خط عربي از نبطي محسوب مي شود ودر شرق جبل الدوز قرار دارد .

4) كتيبه زبد : متعلق به 512 ميلادي است ودر سوريه قرار دارد .

5) كتيبه حران : متعلق به 568 ميلادي مي باشد ودر سوريه قرار دارد.

6) كتيبه دوم الجمال : اين كتيبه متعلق به قرن ششم ميلادي است .

در زمان پيامبر ودر آغاز اسلام 17 خوشنويس در ميان قريش وجود داشت .

ضرورت توسعه وتكامل خط عربي :

خطي كه در شبه جزيره عربستان رايج بود فاقد هر گونه قواعد نگارشي وآموزشي است وبيشتر به صورت قرار ددي وشفاهي بين ساكنان پذيرفته شده بود. حروف اين خط قابل تشخيص وشناسايي نبود مگر اينكه خواننده ونويسنده هردو از يك قبيله باشند. اين خط تا زمانيكه در شبه جزيره عربستان گسترش نيافته واز مرزها خارج نشده بود مشكلي ايجاد نمي كرداما با گسترش دين اسلام وضرورت آموزش دستورات مذهبي وقواعد ديني ونوشتن وآموزش خط عربي آشكار شد. همچنين تهيه گزارش از سرزمينهاي به تصرف درآمده وتهيه نقشه جغرافيايي وتكثير قرآن كريم وارسال آن به سرزمينهاي تازه مسلمان شده و ترجمه كتابهاي فلسفي وعلمي كه از كشورهاي ديگر بدست آمده بود ضرورت اصلاح قواعد وقوانين نگارش براي خط اولي عربي لازم بود .

قبايل نبطي :

قبايل اعراب باديه نشين نبطي كه محدوده سكونت آنان از سينا در شمال عربستان تا ناحيه جنوب سوريه امتداد داشت. مراكز اصلي وشهرهاي آنان شامل : ( حجر ، بصرا ، پترا ) مي باشد. نبطي ها حكومت خود را از سال 15 قبل از ميلاد آغاز نموده وتا سال 105 ميلادي حكومت كردند. در نهايت بوسيله اقوام روسي ها منقرض شدند . نبطي ها از اولين قبايل ساكن عربستان بودند كه از خط استفاده كردند وتأثير زيادي در تحول اوليه خط عربي داشتند به طوري كه محققين معتقدند كه منشأ خط عربي خط نبطي است .

كاتبان زمان پيامبر(ص) :

در اوايل قرن 6 ميلادي اولين نگارنده هاي خط عربي كه در ميان طبقه اشراف قريش زندگي مي كردند ودر زمان رسول اكرم(ص) اعتبار واحترام ويژه اي داشتند عبارتند از: بشر بن عبدالملك وحزب بن اميه .

خطي كه توسط اين دو نفر ابداع شد به دستور پيامبر به افراد ديگر آموزش داده شد. در نهايت در ميان قبيله قريش 17 خوشنويس وجود داشت كه عبارتند از :

عمربن الخطاف ، علي بن ابي طالب ، عثمان ، ابو عبيد جراح ، طلحه ، يزيد بن ابي سفيان ، ربيعه ، خاطب عمرو ، سعل بن عامري ، عبدالله سعد بن عامري، العلاء بن خضري ، ابن عميه ، معاويع ابي سفيان ، المطالب بن عبدالفاق ، عبدالغري عامري ، شفا دختر عبدالعدوبه ، حفصه دختر عمربن قطبه .

خط عربي در زمان خلفاي راشدين :

در زمان پيامبر قرآن به صورت شفاهي در بين مردم حفظ مي شد.در سال 12 هجري تعداد زيادي از حافظان قرآن بخصوص پس از رحلت رسول اكرم (ص) كشته شدند . عمر اين قضيه را درك كرد وابوبكر را تشويق نمود تا قرآن حفظ شده را به صورت مكتوب بنويسند ودر نهايت در زمان خليفه سوم (عثمان ) 5 نسخه از قرآن توسط زيد بن ثابت نگارش شد وبه سرزمينهاي اسلامي فرستاده شد .ودر زمان عثمان در سال 31 هجري اولين قرآن تدوين ونگارش شد .

چگونگي ساماندهي واجراي قوانين وقواعد نگارش در خط عربي:

1) عبدالرحمن بن هرمز : تدوين نسخ وتنظيم فهرستها

2) ابوالاسود دولي : اعراب گذاري، كه براي فتحه يك نقطه در بالا،براي كسر يك نقطه در زير،براي ضمه يك نقطه در جلو ، و براي تنوين دو نقطه در جلو در نظر گرفت سال وفات او 101 هجري مي باشد.

3) يحيي دمشقي عدواني : قرار دادن نقطه هاي سياه رنگ براي حروف مشابه وورنگ قرمزبراي نقطه هاي اعراب .او در سال 129 هجري فوت نمود.

4) خليل بن احمد فراهيدي : به جاي نقطه هاي ابوالاسود خطوط مورب ريزي كه اعراب گذاري ئحركت اعراب امروزي است بكار برد.

نكته :

v تحول خط عربي با مخالفت شديد اصحاب پيامبر مواجه شد.حتي يكي از مخالفين انس بن مالك از خادمين پيامبر (ص) مي باشد وفرد ديگر ابوالحسن بن هلال بود كه در كتاب رسوم دارالخلافه مي نويسد : نويسنده در نامه خويش بايد كمتر به متن وكشيدن حروف بپردازد واز سمت وادغام پرهيز كند واز نقطه گذاري وشكول نمودن (اعراب گذاري) امتناع كنند چون اين كار اندك شمردن كتاب قرآن است وتصور مي شود كه كاتب نقص معرفت دارد.

نكات واصطلاحات :

· اعراب : فتحه ، كسره ، ضمه ، تنوين (شكل) .

· اعجام : نقطه گذاري

· غبار : خط باريك ونازك (خفيف ) .

· طومار : خط پهن وضخيم وكلفت (جليل ) .

· ثلث : يك سوم طومار .

· نصف : يك دوم طومار .

· ثلثين : دو سوم طومار .

تحول خط عربي وكوفي در زمان امويان :

شيوه اعراب گذاري به روش ابوالاسود اصطلاحاً تشكيل ناميده مي شود . از نظر لغوي به معناي تلفظ صوتي است . اين شيوه توسط دو نفر ازشاگردان ابوالاسود به نامهاي ناصر بن عاصم ويحيي بن يعمر گسترش يافت . تاريخ وفات يحيي 88 و يعمر 89 مي باشد. شاگردان ابوالاسود به دستور حجاج بن يوسف ثقفي خط عربي را گسترش دادند.

خوشنويسان معروف دوره اموي عبارتند از :

1) قطب المحرر : ابداع كننده 4 قلم بود ( جليل ، طومار ، ثلث ، نصف ) .او ابداع كننده خط قوسي وغير مذهبي بود ، تاريخ عرب وگلچين هاي ادبي را نسخه برداري نمود وهمچنين محراب مسجد پيامبر در مدينه را با آياتي از قرآن به خط جليل وبه رنگ طلايي تزئين نمود.

2) خالد بن الحياج : او خطاط رسمي وليد بن عبدالملك بود وي قرآن هاي بزرگ را به تعداد زياد وبه خط طومار و جليل كتابت نمود .

خوشنويسان دوره عباسي : ضحاك بن عجلام ، اسحاق بن حماد ، يوسف سيجزي ، ابراهيم سيجزي ،

جليل نويسان دوره برمكي : خوشنام بصري ، مهدي كوفي ، ابراهيم سگزي ، يوسف سگزي ، (3 تن از اين خوشنويسان ايراني بودند ) .

اقلام بشه : ابداع كننده ابو علي محمد بن مقله بيضاوي شيرازي (ثلث ، نسخ ، توقيح ، رقاع ، ريحان ، محقق) .

قلم هاي دوره عباسي ( خط كوفي و عربي ) :

اقلام خط كوفي :

1-قلم جليل 2- قلم سجالت 3- قلم ديباج 4- قلم طومار 5- قلم ثلثين 6- قلم حرم 7- قلم مفتح 8- قلم قصص 9- قلم عهود 10- قلم مواحرات 11- قلم خزفاج 12- قلم زنبور 13- قلم برمكي 14- قلم مدني 15- قلم بصره اي 16- قلم حيره اي

اين اقلام براي نوشتن متون مختلف به كار مي رفت اما در قرن دوم و سوم قرآن به خطهاي زير نوشته مي شد : ( مكي ، مدني ، قائم ، مثلث ، مدور ، بصيري ، مشتق ، تجاويد ، مصنوع ، سلواطي ، راصف ، مايل ، اصفهاني ، سجلي ، پيرآموز ) .

در دورة عباسيان بيشتر آثار مكتوب دورة امويان منهدم شد و از گزارشات مكتوب اموي آثار زيادي باقي نمانده است . در دورة عباسيان حتي خطي بصورت باريك ونازك نوشته مي شد كه اصطلاحاً به آن غبار يا باريك نويسي گفته مي شد و زمانيكه با قلم هاي ضخيم ودرشت نوشته مي شد به آن طومار يا جليل مي گفتند . اين خط بيشتر براي مكاتبات اداري وعادي استفاده مي شده است . همچنين خط نصف كه ضخامت آن برابر با يك دوم طومار مي باشد مورد استفاده قرار مي گيرد .همچنين خط ثلث كه ضخامت آن يك - سوم طومار است وخط ثلثين كه ضخامت آن دو- سوم طومار مي باشد .

نكته : براي سنجش ضخامت و پهناي قلم ها اصطلاحاً از موي دم استر (اسب) استفاده مي شد.بعنوان مثال : پهناي حرف الف در خط طومار برابر با 24 موي اسب است . سپس خط ثلث يك - سوم وخط ثلثين دو - سوم آن مي باشد .اندازه ها : ( طومار 24، ثلث 8 ، ثلثين 16 ،نصف 12) .

قوائد نگارش خط عربي از مكه تا كوفه :

پس ازگسترش خط نبطي و ورود آن به مكه به خط مكي معروف شد وبعد از آن به مدينه وارد شد وبه خط مدني شناخته شد . نهايتاً در مسيرگسترش اسلام ودر كشور گشايي مسلمانان در هر شهري خطي ابداع شده وبه نام آن شهر معروف مي شد. مثلاً : شهر حيره (خط حيري) شهر بصره ( خط بصري) بكار مي رفت .

خط مكي ومدني در عربستان از لحاظ نگارش به سه دسته تقسيم مي شئند :

1- مدور 2- مثلث 3- توأم

وزماني كه وارد عراق شدند از لحاظ نگارش به 3 شيوه نوشته مي شد :

1- مائل : به صورت شيب دار وكج 2- مشق : به صورت مطول وتمديد شده 3- نسخ : به صورت كتيبه اي

زمانيكه خط كوفي وارد ايران شد از لحاظ نگارش به دو شيوه نوشته مي شد :

1- مبسوط (سطح : مبتني بر مسطحات) وشيوه( مستدير: مبتني بر استداره ) مي باشد .در شيوه مبسوط حروف داراي زاويه مستقيم هستند.

2- مستدير(مدور : مبتني بر دور) در شيوه مستدير حروف مايل و داراي انحناء است . وتمام اين شيوه ها براساس سطح و دور است .

تعداد قلم ها در دورة عباسيان افزايش يافته و به 40 قلم مي رسد . به طوري كه خواندن كتيبه ها وكتابها براي نويسنده وخواننده مشكل مي شد . قوائد نگارش خط در عربستان ،عراق و ايران بر اساس دوشيوه (سطح و دور ) مي باشد .

حد قوس دار بودن حروف بستگي به نويسنده داشته است .برخي حروف قوسدار عبارتند از : 0 ن ، ل ، ق ، ح ) وبرخي حروف مسطح عبارتند از: ( الف ، ب ، وغيره ) .

بنابر اين ملاك افزايش قلم ها در دورة عباسيان :

1- قوس دار بودن ومسطح بودن.

2- ريز ودرشت نوشتن.

در نهايت فردي به نام ابو علي محمد بن مقله بيضاوي شيرازي ( ابداع كننده اقلام سته ) مي باشد . ( ثلث ، نسخ ، توقيع ، رقاع ، ريحان ، محق ) .

خوشنويسان دورة عباسيان :

1- ضحاك بن عجلام . 2- اسحاق بن حماد (سوري) . 3- يوسف سيجزي. 4- ابراهيم سيجزي.

خوشنويسان دورة برمكي : (كه سه تن از آنان ايراني بودند) .

1- خوشنام بصري 2- مهدي كوفي 3- ابراهيم سگزي 4- يوسف سگزي

انواع خط كوفي :

1- كوفي ساده : خط كوفي ساده از اواخر قرن اول هجري رواج يافت وتا قرن 8 هجري متداول بود. خط كوفي ساده بيشترين كاربرد را داشته است و به دليل سادگي ونداشتن اعراب و نقطه در تمام ممالك اسلامي نوشته مي شد. در خط كوفي ساده از هيچ نوع تزئيني استفاده نمي شود اين خط مبناي پيدايش اقلام ديگر كوفي مي باشد .

2- خط كوفي مزهر (گلدار ) : از نظر لغوي به معناي گلدار است . نوعي خط كوفي تزئيني كه باگلها وبرگها وشاخه هاي سنتي گياهي زينت داده شده است ويژگي مهم وبارز آن پر بودن فضاي خالي كتيبه با عناصر منقوش گل وبرگ است .

3- خط كوفي معقد : نوعي خط كوفي درهم پيچيده مي باشد كه درنگارش آن برخي از حروف و كلمات كاملاً كشيده وتابيده شده وبه همراه تزئينات فراوان است .كوفي گره دار در قرن 5 ،6 هجري در ايران وسرزمينهاي اسلامي رواج داشته است . ويژگي مهم وبارز اين خط بكار گيري حروف (الف و ل ) مكرر وايجاد گره هاي تزئيني و پيچ وخم دار با آنها مي باشد . ويژگي مهم در اين خط استفاده از قرينه سازي وتقارن بصورت موزون وزيبا كاربرد فراواني در اين خط دارد .

4- خط كوفي مدور ( مقور يا مستدير ) : خط كوفي كه بصورت ملايم نوشته مي شود و داراي انحنا و قوسهاي متعدد و استداره مي باشد . ويژگي مهم اين خط استفاده از دايره ها و قوسهاي متعدد است .

5- خط كوفي مورق ( برگدار، فاطمي مصري) : درنگارش خط كوفي مورق يابرگداراز نقاشي برگ درختي براي تزئين زمينه كتيبه استفاده مي شودهمچنين گاهي مواقع انتهاي كلمات وحروف با برگهاي درخت تزئين مي شود چون اين خط در قرن 2 و3هجري درمصررواج داشته به خط كوفي فاطمي مشهورشده سپس واردسوريه ، عراق ، وايران مي شود.معمولاً انتهاي كلمات وحروف كوفي با برگهاي تزئيني و اسليمي نقاشي شده است .

6- خط كوفي بنايي (معقلي ، هندسي ، خط بنايي) : ازخط كوفي بنايي بيشتردرمعماري استفاده مي شودبخصوص درصدراسلام يكي ازمهمترين عوامل تزئيني مساجدكشورهاي اسلامي محسوب مي شود. اين خط داراي سطر و زاويه هندسي وسبك نگارش مبسوط و مستقيم مي باشد.وهيچگونه انحنايي در آن وجود ندارد. حركات تركيبي كتيبه با اشكال هندسي مستطيل ، مربع ، مثلث ، وچند ضلعي نشان داده مي شود .

7- خط كوفي موشح ( مذهب ) : اين خط 3 نوع مي باشد : 1- ساده 2- كامل 3- قفلي(گره دار ). خط كوفي موشح خطي است داراي تزئينات منظم و زيبا كه با نقاشي تذهيب و ترسيم تزئين شده است . ويژگي مهم اين خط استفاده از نقوش تزئيني و نقاشي بهمراه خط كوفي مي باشد . مهمترين ويژگي اين خط استفاده از تقارن در نقوش است .

خوشنويسان سدة سوم تا ششم هجري :

1- عضدوله ديلمي 2- مهيار ديلمي 3- ولي عجمي 4- شهيد بلخي 5- ابوالمعالي اصحافي 6- صفي الدين اورموي 7- شمس المعالي قابوس بن وشمگير.

صفي الدين اورموي : درسال 613 هجري در شهر اوروميه متولد مي شود سپس در مدرسه قسطنطنيه تعليم وتربيت يافته است. صفي الدين ، اديب ،شاعر و موسيقي دان است . ابتداء در كتابخانه قسطنطنيه به كتابت مي پردازد و به دليل مهارتش در نگارش وارد دربار خليفه مي شود. پس از اينكه خلفاي بغداد بدست هولاكو خان شكست مي خورند براي مدتي وارد دربار مغولان مي شود. براساس نوشته هاي مورخين هولاكو خان وي را بسيار گرامي داشته وسالانه 5 هزار دينار مقرري به وي پرداخت مي كرده است . سپس وارد دولت هنر پرور عطاالملك جويني مي شود وبه تبريز رفته و به كتابت مي پردازد. شاگردان زيادي تربيت كرده كه معروفترين آنان ياقوت مستعصمي مي باشد .

ياقوت مستعصمي : درسال 640 هجري متولدودرسال 698 هجري وفات يافته است.ياقوت شاگردان زيادي داشته وبسيار سخت گير بوده و از شاگردانش مي خواسته تا ساعات زيادي تمرين كنند . خودش نيز براي تمرين هر روز 2 جزء از قرآن را كتابت مي كرد . حتي ذكر شده زمانيكه بغداد مورد حمله مغولان قرار گرفت و شهر در آتش مي سوخت وي در داخل يك مناره و در رأس يك مناره پناهگاهي يافته وقلم وجوهردر دست بر تكه اي از پارچة كتان تمرين خوشنويسي مي نمود. وي بسيار سريع الكتاب بوده و هرروز70 نفر را سر مشق مي داده است تا بتوانند تمرين كنند . پس از سقوط بغداد به خدمت عطاالملك جويني درآمده و وي را بسيارگرامي داشته اندوبه آموزش خط به فرزندان آنهامي پرداخت. ذكر شده در هر ماه 2 جلد قرآن را كتابت مي كرده ودر طول عمرش 364 قرآن نوشته است . شاگردان زيادي تربيت كرده كه از بين آنان 6 نفر معروف به شاگردان سته مي باشند .

1- يوسف مشهدي 2- احمد سهروردي 3- نصراله طيب 4- ارغون كاملي 5- سيد حيدر جلي نويس 6- مبارك شاه بن قطب تبريزي .

ابداعات ياقوت مستعصمي براي نگارش خط :

روشي كه ياقوت مستعصمي براي نگارش خط ابداع نمود به شيوه ياقوتي معروف است . وي شيوه جديدي براي تراشيدن و برش قلم هاي خوشنويسي كه از ني ساخته شده اند ابداع نمود. در اين روش براي افزايش زيبايي وظرافت وسهولت در نگارش نوك قلم ها بصورت اريب و مايل بريده مي شود كه تأثير زيادي در خوشنويسي دارد .

سير تحول اقلام سته :

1) ثلث : 4 دانگ سطح ، 2 دانگ دور ( قوس ، استداره ، انحنا ) .

2) نسخ : تابع قلم ثلث است .

3) توقيع : 3 دانگ سطح ، 3 دانگ دور ( قوس ، استداره ، انحنا ) .

4) رقاع : تابع قلم توقيع است .

5) محقق : 5/4 دانگ سطح ، 5/1 دانگ دور ( قوس ، استداره ، انحنا ) .

6) ريحان : تابع قلم محقق است .

خط المنسوب :

روش ابن مقله براي استاندارد نمودن نگارش و الفباء :

نوشتن حروف بر مبناي نقطه ونقطه گزاري، زماني كه الف به صورت مستقيم نوشته مي شود ارتفاع آن از لحاظ نگارش بايد به اندازه 5 نقطه به صورت لوزه با همان قلم باشد . ودايره هايي كه به دور الف كشيده مي شود ملاك دايره وقوس براي نوشتن حروف قوس دار مي باشد .

ثلث : ابن نديم مي نويسد: ثلث يكي از انشعابهاي قلم جليل محسوب مي شود . قلم جليل از قلم هاي بسيار درشت محسوب مي شود ، در دورة عباسيان به تدريج قلم هاي ريز وضعيفتر ازآن پديدار مي شود كه به آنها قلم ثلث و ثلثين گفته مي شود .

واژة ثلث به قلمي گفته مي شود كه يك سوم طومار را درزمان نوشتن مي پوشاند. بنابر اين پهناي قلم ثلث يك سوم طومار است واز نظر مقياس با 8 موي دم استر مي باشد . همچنين ابن نديم مي نويسد : قلم ثلث از قلم رياسي اقتباس شده و ابداع كننده آن ابن مقله مي باشد . همچنين كسي كه قلم ثلث را شايسته مي نويسد يك سوم خوش نويسي را آموخته است .يكي از قلم هايي كه پس از خط كوفي بيشتر رواج داشته خط ثلث است كه به جادو اقلام مشهور است . از اين قلم براي نگارش قرآن كريم ، كتيبه ي بناها ، قطعات خوش ، كتيبه جزيع وصندوقها ، كتيبه سنگ مزارها ، نوشتن عناوين داخل كتاب و انتهاي كتاب استفاده مي شود .

خوشنويسان قلم ثلث :

ابن مقله ، ياقوت مستعصمي ، يوسف مشهدي (ازشاگردان يعقوبي )،نصراله طيب ملقب به صدر، مبارك شاه بن قطب تبريزي ملقب به زرين قلم كه از شاگردان ياقوت است ،عبداله صيرفي ،عبداله بياني ، علاءالدين شمس الدين طبري مشهور به علاء بيك،ارغون بن عبداله كاملي از شاگردان ياقوت ، عبداله هروي از شاگردان جعفربايسنقري، جعفر تبريزي، شمس بايسنقري ، .

خوشنويسان عصر صفوي :كه بيشتر كتيبه هاي بناهاي اصفهان بدست آنها نوشته شده است: عليرضا عباسي، عبدالباقي تبريزي ، حين بيك زرين قلم ، محمد صالح اصفهاني .

نكته(1) : مباركشاه بن قطب تبريزي: ملقب به زرين قلم از شاگردان ياقوت در قرن 8 هجري ،44 جلد قرآن را نگارش نموده ، همچنين كتيبه هاي مرقد مطهر حضرت علي (ع) به قام وي نگارش يافته .

نكته (2) : عبداله صيدفي: ، از خوشنويسان سده 8 هجري كه اهل تبريز است وكتيبه بناهاي تبريزاز جمله عمارت استاد وشاگرد به خط وي تزئين شده است . او كتيبه نويس و كاشي تراش ماهري بود.

نكته (3) : عبداله بياني : نام اصلي وي خواجه شهاب الدين بياني است كه معروف به عبداله مرواريد مي باشد . وي فرزند خواجه شمس الدين كرماني از فرزندان دربار تيموري واز خوشنويسان ، موسيقيدان وشاعر قرن نهم هجري محسوب مي شود .

نكته (4) : علاء الدين محمد بن شمس طبري: ، مشهور به علاء بيك كتيبه هاي مسجد جامع تبريز ، مسجد جامع اصفهان به خط وي است . تاريخ وفات او 1001 هجري مي باشد .

نكته (5) : ارغون بن عبدالله كاملي : او از شاگردان ياقوت است كه در قرن 8 هجري مي زيسته و قرآني به خط ريحان در موزه ي ملي ايران باستان از وي موجود است .

نكته(6) : عبداله هروي : از شاگردان جعفر بايسنقري است ، اهل هرات است و كتيبه ي بناهاي شهر هرات و مشهد به خط او نگارش يافته است .

نكته (7) : جعفر تبريزي : بدليل اينكه رياست كتابخانه بايسنقر ميرزا را بر عهده داشته به جعفر بايسنقري مشهور مي شود ، كتيبه ي بناهاي شهرهرات بدست وي نگارش شد.

نسخ : از لحاظ لغوي به معناي باطل و محو نمودن است . علت اينكه به قلم نسخ معروف شده اين است كه با رواج آن اقلام ديگر منسوخ مي شود . همچنين به خاطر اينكه بيشتر قرآن ها بااين خط نوشته و به خط قرآني معروف است .

نكته(1) : زماني كه اولين نمونه هاي خط حجازي مورد بررسي قرار مي گيرد شباهت زيادي به خط نسخ دارد به همين دليل برخي از محققين آن را نسخ ناقص مي نامند .سپس در صدر اسلام به خط منسوب و خط بديع معروف مي شود .

نكته (2) : اولين نمونه هاي خط نسخ بر روي يك قطعه پاپيروس از شهر تبس در مصر بدست آمده كه متعلق به تاريخ 22 هجري است . نمونة ديگر آن از همين مكان در تاريخ 90 هجري بدست آمده است .

قلم نسخ از نظر قواعد نگارش تابع قلم ثلث است به همين دليل به آن ثلث باريك گفته مي شود . پس خط نسخ خطي منظم ، واضح ، معتدل ، و كامل است . و يكي از كاملترين خطوط اسلامي محسوب مي شود . زمانيكه ابن مقله اصلاحاتي را بر روي اين قلم انجام مي دهد به قلم نسخي واناسخ مشهور مي شود .

نكته (3) : آخرين فردي كه اصلاحات وقواعد نگارش را براي اين قلم انجام مي دهد ، محمود بن مسعود ابهري است ، كه قرآني به خط نسخ و تاريخ 619 هجري در موزه ي ملي ايران از وي موجود است .

خوشنويسان قلم نسخ : ابراهيم قمي : از خوشنويسان سده ي 12 هجري است كه در سال 30 جلد قرآن كتابت مي كرده و استاد احمد تبريزي مي باشد .

مابقي خوشنويسان متعلق به سده ي 13 بوده كه شامل : احمد تبريزي ، احمد شاملو ، محمد هاشم اصفهاني ، عبدالعظيم نائيني ، عبدالعلي ميرزا عبدالله خراساني، زين العابدين محمد صادق شيرازي ، ميرزا كوچك خصال مي باشند .

توقيع : ابن نديم در كتاب خود در شرح قلم هاي موزون از قلم توقيع و رقاع نام برده و آنها را از مشتقات قلم ثلث مي داند . در صدر اسلام براي نگارش فرمان ها ، نامه ها و توشيحات خلفا از اين قلم استفاده مي شد . همچنين بيشتر مكاتبات ديواني با اين قلم نوشته مي شود . ساختار قلم توقيع مشابه ثلث است اما بسيار ريز تر و فشرده تر نوشته مي شود .

توقيع كردن از نظر لغوي به معناي امضاء نمودن نامه و يا مهر زدن در پايان نامه مي باشد در واقع امضاء نوشتن نام ونشان در زير نامه ها براي تأئيد صحت و درستس نامه مي باشد .توقيع كردن يعني نوشتن نام حاكم يا پادشاه و يا زدن مهر حاكم در پايان نامه است .

كاربرد قلم توقيع : نوشتن نام كاتب به سفارش دهنده ، صاحب كتاب ، صاحب كتابخانه ، زمان و تاريخ كتابت ودر آغاز و پايان صفحه كتاب استفاده مي شود .به قلم رقاع و توقيع ،تواقيع گفته مي شود .دليل نامگذاري آن اين است كه با اين قلم در انتهاي كتابهاي داستان و قصص مي نگاشتند .

قلم رقاع : قلم رقاع ريز تر و لطيف تر از توقيع نوشته مي شود. از نظر لغوي به معني نامه ها وپاره ها مي باشد وبه دليل تند نويسي و اختصار نويسي از خط توقيع بوجود آمده است . ميزان سطح دور آن 3 دانگ ،3 دانگ مي باشد .

يكي از ويژگي هاي قلم رقاع وجود زياد الف هاي مايل مي باشد وحركات قلم وگردش آن نسبت به قلم توقيع آزاد تر ، راحت تر ، روان تر ، وآسان تر نوشته مي شود . به همين دليل براي نگارش مكاتبات ديواني به كار مي رود . كاربرد ديگر آن در شرح و توضيحات صفحه ي اول وآخر قرآن و كتابها مي باشد .

كاربرد قلم رقاع : نوشتن سر لوح كتابها ،نوشتن صفحه آخر قرآن و كتابها وذكر نام بزرگان و كاتبان و ذكر تاريخ كتابت در پايان كتاب نويسندگان مشهور : ابن مقله ، ابن بواب و ياقوت مي باشد .

قلم محقق : از لحاظ لغوي به معناي محكم واستوار مي باشد به دليل اينكه قلمي محكم و استوار است و تك تك حروف آن به صورت كامل نوشته مي شود به طوري كه هر يك از حروف بدون نقص و ناتمام نوشته مي شود . نام قلم محقق براي اولين بار در كتاب ابن نديم آمده است مي نويسد : درآغاز دولت عباسيان مردم به شيوه هاي خطوط قديم كتابت مي كردند .زماني كه خاندان هاشمي ظاهر شدند نوشتن قرآن به خط ويژه اي آغاز شد كه به آن خط عراقي و وراقي مي گفتند با گذشت زمان اين خط زيباتر مي شود ودر زمان برمكيان و مأمون به نقطه اوج خود مي رسد . اين قلم يكي از شاخه هاي قلم رياسي محسوب مي شود . كه در زمان فضل بن سهل ذوالرياستين ابداع مي شود . در زمان خليفه قلم رياسي به عنوان خط اصلي مكاتبات استفاده شده است . همچنين از آن براي نگارش قرآن استفاده مي كردند. در زمان خليفه براي نوشتن پيمانها و اسناد معتبر و نامه هاي بين پادشاهان استفاده مي شد .

خوشنويسان معروف اين دوره : فضل بن سهل ذوالرياستين ، ابوعلي ابن مقله ، ياقوت مستعصمي ، ابن بواب ، نصراله طيب ملقب به صدر عراقي، احمد سهروردي ، عبداله صيوني ، بايسنقر ميرزايي تيموري ، پير يحيي جمالي صوفي مي باشند .

احمد سهروردي : احمد سهروردي از شاگردان ياقوت است در بغداد متولد مي شود .بيشتر كتيبه هاي اماكن مقدس بغداد بويژه مسجد جامع به خط محقق توسط وي نوشته شده است . در زمان حيات خود 30 جلد قرآن نوشته است . كه قرآني به خط محقق در موزه ملي ايران به تاريخ 706 هجري موجود است .

پير يحيي جمالي صوفي : از شاگردان مباركشاه زرين قلم مي باشد . وي صوفي مذهب و از مشايخ تصوف محسوب مي شود . بيشتر كتيبه هاي بناهاي نجف اشرف به خط او نگارش يافته است . قرآني به خط محقق در موزة پارس شيراز از وي نگهداري مي شود كه وقف آستانه شاه چراغ است .

بايسنقر ميرزايي تيموري : فرزند شاهرخ تيموري است . در نگارش قلم محقق توانايي سرشاري داشته است . كتيبه مسجد گوهرشاد به خط وي است . همچنين يك جلد قرآن به ابعاد 107 × 101 سانتيمتر مي باشد كه به دست وي نگارش يافته است كه وقف آرامگاه جدش تيمور نموده است . زماني كه نادرشاه سمرقند را فتح نمود اين نسخ قرآن را به قوچان منتقل كرد و به مرقد سلطان ابراهيم نهاد . به تدريج ورق هاي قرآن پراكنده شد و هم اكنون چند قلم از آن در موزه آستان قدس رضوي و كتابخانه ملك نگهداري مي شود .

ابراهيم سلطان تيموري : فرزند شاهرخ تيموري است . كتيبه بناهاي پارس از وي به جا مانده و همچنين غزل از سعدي را در آرامگاهش مي نويسد:

به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست عاشقم بر همة عالم كه همة عالم ازاوست

محمود كاتب : قرآني به خط محقق به تاريخ 590 هجري در موزه حضرت معصومه (ع) از وي نگهداري مي شود .

قلم ريحان : قلم ريحان از نظر نگارش تابع قلم محقق است اماداراي ظرافت و خطوط نازك و ريزمي باشد. ابداع كننده قلم ريحان علي بن عبيده ريحاني است. ازخوشنويسان دربارمأمون مي باشد . پس قلم ريحان تمام خصوصيات خط محقق را دارد اما بدليل ظرافت و لطافتي كه در آن وجود دارد به گل برگ ريحان تشبيه شده است وبه ريحاني معروف مي باشد .

قلم تعليق : سير تحول خط حجازي از جزيره عربستان آغازو تكامل يافت .سپس درعراق خط كوفي جايگزين خط حجازي شد.در نهايت درصدراسلام با تحولاتي خط عربي اقلام سته ابداع شد. اما با ذوق وسليقة ايرانيان همخواني نداشت پس با نوع آوري توسط ايرانيان قلم هاي ايراني ابداع شد .

اولين قلمي كه رواج يافت قلم تعليق است كه خطي است پيچيده و پيوستگي حروف درآن رايج است . گاهي مواقع چندين كلمه دركناريكديگرمي نويسند.نظم وترتيب و تناسبي كه در اقلام ديگر رايج است در اين قلم كم ديده مي شود. گاهي مواقع باريك وريز نوشته مي شود . گاهي مواقع درشت وبزرگ ،هدف اصلي از ابداع اين خط افزايش سرعت نگارش مي باشد . اين قلم ويژة نگارش زبان فارسي است و از آن براي نوشتن كتابها و امور ديواني و نامه نگاري استفاده مي شد . اين قلم درسده هشتم هجري توسط حسن بن حسين علي فارسي كاتب يا معروف به خواجه اروادعال ابداع مي شود. وي تبحر زيادي درنگارش خطوط قديم ايران و خط پهلوي داشته است همچنين براي حروف فارسي (پ ، چ ، ژ ) نقطه را ابداع مي كند و سرعت نگارش در اين خط افزايش مي يابد . قلم تعليق از تركيب دو قلم توقيع ورقاع ابداع مي شود .

نكته : برخي ازمحققين معتقدند خط تعليق ريشه اصلي آن درخطوط باستاني ايران يعني خط پهلوي و اوستايي است. واز نظرتركيب وگردش حروف به آنها شباهت دارد. همچنين معتقدند خط پيرآموز كه در دورة ساساني رواج داشته تبديل به نسخ عربي مي شود. و سپس تبديل به قلم تعليق شده است . قلم تعليق به دليل اينكه ميان دو خط توقيع و رقاع معلق مي باشد به توقيع معروف شده است .

خوشنويسان تعليق : از خوشنويسان اين خط مي توان به : عبدالحق اسدآبادي ، درويش عبداله سلطاني ، عبدالله مرواريد بياني اشاره كرد.

قلم شكسته تعليق : ابداع كننده اين قلم خواجه عبدالحي يا خواجه تاج سلمان اصفهاني است . در نگارش اين قلم تأكيد كمتري به نگارش عمودي كلمات مي باشدحركات آن مورب است .

نكته : چون مراسلات و رسائل ديواني با اين خط نوشته مي شد گاهي مواقع كلماتي متصل به يكديگر نوشته مي شد . منشيان درباري اين شيوه نگارش را تُرُس مي گفتند .

قلم نستعليق : معروف به عروس خطوط اسلامي است كه در قرن 8 هجري توسط ميرعلي سلطاني معروف به ميرعلي تبريزي ابداع مي شود . خط نستعليق بعدازخط تعليق درقرن 8 هجري رواج پيدامي كند . هدف ايرانيان از ابداع قلم ها و خطوط مختلف همخواني آنها با فرهنگ ذوق وسليقه ايرانيان مي باشد. قلم نستعليق تركيبي ازدو قلم نسخ و تعليق مي باشدوبه عروس خطوط اسلامي معروف است .واز ظريفترين و دقيق ترين خطوط محسوب مي شود.

خطي است باقاعده و اندازه هاي منظم داراي 1 دانگ سطح و 5 دانگ دور است. محققين معتقدند ابداع كننده اين قلم ميرعلي سلطاني معروف به ميرعلي تبريزي مي باشد. وي همچنين در نوشتن حروف ويژه فارسي يعني يعني حروف ( پ ، ژ ، گ ، چ ) نظم و ترتيب و قاعده منظم مي كند .

معروفترين شاگردوي سلطان محمدنورمي باشد.ازديگرخوشنويسان اين قلم عبارتنداز:شاه محمود نيشابوري،ازخوشنويسان سده دهم از دربار شاه طهماسب صفوي ، ميرعلي مشهدي ، سيد احمد مشهدي ، ميرزا جعفر تبريزي معروف به جعفر بايسنقري از خوشنويسان دورة تيموري كه 40 سال خوشنويسي نموده است و 40 عدد خوشنويس از كتابخانه باينقر ميرزا به نوشتن و مصور كردن نسخه هاي خطي از جمله شاهنامه بايسنقري به خط ميرزا جعفر تبريزي مشغول بودند .اين شاهنامه در كاخ گلستان نگهداري مي شود .

ميرعماد صيفي حسني(ميرعماد ) : كه در سال 961 هجري در قزوين متولد مي شود .سپس به تبريز رفته ودر نزد ملا حسن تبريزي به تعليم خط مي پردازد.سپس به كشورعثماني وحجازسفرمي كند به ايران بازمي گرددوبه اصفهان رفته ووارد دربارشاه عباس مي شود وبه مقام والايي دست پيدا مي كند. اما به دليل اينكه مورد توجه شاه قرار مي گيرد مورد حسادت خوشنويسان ديگرقرارگرفته وبه دليل اينكه سني مذهب بوده موردغضب شاه قرارمي گيرد.درنتيجه اشعارتندي براي شاه مي نويسدوبه خاطر مجادله اي كه با شاه داشته فرمان قتل وي صادر مي شود. زمانيكه خبر يه عثماني و هندوستان مي رسد پادشاه هندوستان بسيار تأسف خورده و مي گويد اگر ميرعماد را به من مي بخشيدند هم وزن او جواهرات به آنها مي بخشيدم .

محمدرضا كلهر : متولد 1245 هجري از خوشنويسان ناصرالدين شاه محسوب مي شود ومهمترين اثر وي سفرنامه است .

خط شكسته نستعليق : در سدة 11 هجري خط شكسته نستعليق توسط محمد شفيع هروي رواج مي يابد وبه خط شفيعايي معروف مي گردد. سپس در سال 1185 هجري توسط درويش عبدالمجيد تحولات بيشتري در خط ايجاد مي شود .شيوة نگارش خط شكسته نستعليق مشابه نستعليق است امابه دليل سرعت درنگارش وتندنويسي حروف آن بصورت شكسته نوشته مي شود.گاهي مواقع حروف بصورت ناقص نوشته مي شود و يا اينكه برخي حروف بصورت پيوسته و متصل نگاشته مي شودكه از برخي كلمات و حروف بصورت مستقل و گاهي بصورت متصل نوشته مي شود.اين شيوه نگارش ابتكارمنشيان درباري است. گاهي مواقع شكستگي و پيچيدگي كلمات افزايش يافته تا جائيكه برخي از حروف بطور كلي حذف و يا تعليق شده بطوريكه خواندن نسخه ها مشكل مي شود . از خط شكسته نستعليق براي نگارش قرآن و تزئين كتيبه بناها استفاده مي شود . خوشنويس ديگري كه در نگارش اين قلم تأثير داشته مرتضي قلي خان شاملو مي باشد.

شيوه هاي نگارش قلم نستعليق : ( شاگردان مير علي تبريزي ) .

1- شيوة مشرقي ( شيوة ميرزاجعفر تبريزي) .

2- شيوة غربي ( شيوة عبدالرحمن خوارزمي ) .

شيوة مشرقي : در شيوة مشرقي كه بيشتر در ناحيه خراسان رواج داشته اندازه حروف وكلمات متناسب و معتدل تر نوشته مي شود به همين دليل اين شيوه تداوم يافته و تبديل به خطوط امروزي مي شود(حتي آثار نستعليق نويسي در خط پاكستاني و افغاني قابل مشاهده است ) .

شيوة مغربي : در ناحيه غربي و جنوب غربي ايران رواج داشته است . كلمات و حروف بسيار تند وتيز نوشته مي شود و به علت عدم رعايت تناسب و اعتدال با ذوق ايراني همخواني نداشته و منسوخ مي شود .

شيوه هاي نگارش قلم شكسته نستعليق :

1- شيوة امين الدوله : (ميرزا علي امين الدوله وزير دورة قاجاري) .

2- شيوة امير انتظام : ( حسنعلي خان امير انتظام گروسي ) .

3- شيوة قائم مقام : ( ميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهاني ) .

1) شيوة امين الدوله : دردورة قاجاريه با استفاده از شيوة درويش عبدالمجيد و ايجاد تغييرات در زيبايي و تناسب حروف و جملات خط شكسته نستعليق بصورت شكسته تر نوشته مي شود. اين شيوه رواج نيافته و منسوخ مي شود .

2) شيوة امير انتظام : امير انتظام رئيس ايل وحاكم گروس مي باشد وي بر خط شكسته نستعليق از سبكي ساده و روشن استفاده مي كند.دراين شيوه خط لطيف ترونازك ترنوشته مي شودوبدليل اينكه ظريف ترو روانتر نوشته مي شود دوام دارد .

3) شيوة قائم مقام : در زمان قائم مقام نثر فارسي درهم پيچيده و دچار آشفتگي مي شود. در سدة 14 هجري توجهي به اصول وتأمين خط نمي شودبه همين دليل خط نستعليق با سليقه هاي مختلف و روشهاي گوناگون و بدون قاعده نوشته مي شودتا اينكه قائم مقام روشي ساده و استاندارد و ابداع مي كند .

قلم هاي متفرقه :

1- قلم غبار : خطي است بسيار ريز كه بصورت ضعيف نوشته مي شود واز آن براي نوشتن يادداشتهاي كوچك كه از طريق كبوتران نامه برمي فرستادند بكارمي رفت. به همين دليل به قلم الجناح معروف شده است.همچنين دليل نامگذاري آن به غباراين است كه زمانيكه گله اي از اسبها حركت مي كنند غبار ريزي بلند مي شود وبه همين دليل به غبار الحلبه معروف است. اين خط از ابتكارات ايرانيان است و بيشتر بر روي ورقهاي كوچك نوشته شده و توسط پيك از طريق كبوتران ارسال مي شده است. در دوران معاصر با نگارش اشعار و ابيات يك شاعر يا نويسنده تصويري مشابه شخص معين ترسيم مي كنند و به عبارت ديگر تبديل به خط تصويري شده است .

2- قلم مسلسل : در خط مسلسل تمام حروف وكلمات بصورت متصل و پيوسته نوشته مي شود . براي نگارش اين قلم از خط ثلث و توقيع بيشتر استفاده مي شود. خطي است ظريف و نازك كه كلمات آن به هم پيوسته و زنجيروار نوشته مي شود .

3- قلم خط ديواني( معروف به خط مقدس عثماني و خط همايوني ) : خط ديواني و خط رقعه از مشتقات خط نستعليق محسوب مي شوند. زمانيكه سلطان محمد فاتح پادشاه عثماني به دليل رقابتي كه با درباريان داشت با ايجاد تغييراتي در خط ثلث،نسخ،ريحان،خط ديواني را ابداع نمود.اين خط مخصوص دربارونوشته هاي رسمي بود.به همين دليل به خط همايوني وخط مقدس عثماني معروف شد.اين خط بصورت جليل نوشته مي شود.ريشه اصلي اين خط همان خط نستعليق است پس از انقراض حكومت عثماني و تبديل خط تركيه به لاتين اين خط منسوخ مي شود.

4- خط رقعه (رقعي ) : يكي از انشعابات خط نستعليق محسوب مي شوداما حروف كوچكتر و بهم فشرده تر ومستقيم وشكسته ترنوشته مي شود .به همين دليل شامل خط شكسته نستعليق است و براي تند نويسي مناسب است . به همين دليل خواندن ونوشتن آن آسانتر و نسبت به خط ديواني منظم تر ،واضح تر وروشن تر نوشته مي شود .

5- خط طغري : قلم طغري خطي است منحني پيچيده و متوازي نوشته مي شود.معمولاً بربالاي فرمان پادشاهان در نامه ها و لقب پادشاه حكم مهر پادشاه را بر سرنامه ها و فرمانهاي سلطان ايفا مي كند . سابقه استفاده از خط طغري به زمان سلجوقيان مي رسد. در نسخه هاي خطي از اين قلم براي نوشتن عبارت بسم ا....الرحمن الرحيم ويا امضاء كاتب در پايان كتاب استفاده مي شود. گاهي مواقع خوشنويس پايه كتابي را با اين قلم مي نويسد. در سده هاي اخير اين خط بشكل ابزار و آلات موسيقي مانند 3 تار و يا بشكل پرندگان نوشته مي شود .

6- خط سياه مشق : معمولاً خوشنويس به منظور دست گرمي وتمرين كردن با استفاده از خط نستعليق يا شكسته نستعليق بر روي يك صفحه كاغذ اشعار و كلماتي را بصورت تركيبي يا منفرد بصورت مكرر و پياپي مي نويسد كه نشان دهنده تمرين ، پشتكار وشوق خوشنويسي است . از اين قلم براي نسخه هاي خطي استفاده نمي شود و فقط بصورت تك برگ از خوشنويسان به جا مانده است .

7- خط سرمشق : خطي است كه استاد خوشنويس بعنوان نمونه براي تمرين هنر آموزان خط مي نويسد تا از روي آن تمرين كرده و مشق بنويسد .

ويژگي هاي قرآن هاي منسوب به ائمه اطهار در صدر اسلام :

1) معمولاً در نگارش آنها از خط كوفي ساده بر روي پوست استفاده شده است .

2) دراين قرآن اعراب ، اعجام و تنوين بكارنرفته است واسامي سوره ها به رنگ طلائي و با زر تحرير شده است و حاشيه متن صفحه نخست با طرح هاي اسليمي و تذهيب تزئين شده است .

3) تعداد سطر قرآن هاي كتابت شده 17،16،7 مي باشد ودر صفحه اول 9 سطراست .

4) جلد قرآن ها معمولاً نوساز و از جنس چرم است .

5) رقم ائمه اطهار كاملاً مشخص است به عنوان مثال : كتيبه علي بن ابيطالب (ع) .

6) در پايان سوره ها از ستاره ويا نقطه استفاده شده است .

7) توضيحات حاشيه قرآنها باخطي غيرازخط كوفي نوشته شده است كه اين خط معمولاًخط شكسته مي باشد . در برخي از آنها مهرهايي توسط وقف كننده زده شده است .

8) تعداد صفحات قرآن ها معمولاً 124 صفحه است .

9) اندازه قرآن معمولاً متفاوت بوده و بيشتر به اندازه 25 × 77 سانتيمتر و يا 11 × 17 سانتيمتر است .

ويژگي قرآن هاي قرن 3 - 1 هجري :

1) خط تمام قرآنها كوفي وبرروي پوست نگارش شده اند .

2) درقرآنهاي قرن دوم وسوم تمايل به مايل نوشتن الف بيشتر است همچنين طول الف ها بلند نوشته شده است .

3) تعداد سطر قرآنها معمولاً 23،12،10،7،6 سطر و اندازة آنها 15 × 21 و 30 × 21 سانتيمتر است .

4) براي جدا سازي آيات از دايره هاي ساده كوچك و گاهي رنگي استفاده شده است .

5) در برخي از قرآنها شيوة اعراب به روش ابوالاسود ديده مي شود .

6) معمولاًنام سوره ها(سرسوره)دركادري مستطيل شكل باتزئينات ساده نگارش شده است واز دايره و ستاره به عنوان تزئين استفاده شده است .

7) نام كاتب بيشتر قرآن ها نا مشخص است .

8) نقطه ها واعراب به رنگ شنگرف مي باشد(رنگ قرمز نايل جيگري) .

9) در اواخرقرن سوم از خط كوفي مشابه به خط نسخ ساده اوليه استفاده شده است .

10) شيوه نگارش تمام قرآن ها در بكارگيري خط كوفي متفاوت است .

ويژگي هاي قرآن هاي قرن 4 هجري :

1) خط نسخ به عنوان خطوط اصلي كتابت قرآنها رواج مي يابد .

2) استفاده از اعراب ، اعجام ونقطه گذاري در تمام قرآنها كاربرد داشته است .

3) يكي از انشعابات خط كوفي كه توسط ايرانيان ابداع مي شود خط پيرآموز است كه برخي از قرآنها در ايران به خط پيرآموز نوشته شده است .

4) استفاده از نقوش تزئيني اسلامي شامل تذهيب و نقوش گياهي ، اسليمي ، طوماري به صورت محدود بيشتر درصفحات آغازين مورد استفاده قرار مي گيرد .

5) سر سوره قرآن ها به خط ديگري غير از متن اصلي قرآن ها نگارش شده است .

6) نام كاتب قرآن درصفحه آخر ذكر شده است ( رقم يا ترقيمه يا انجاميه ).

7) معمولاً اندازه قرآن هابيشتر با قطعات بزرگ نگارش شده است ،بيشتر قرآن ها در حاشيه داراي مطالب حاشيه اي مي باشند كه به خطي غير از متن اصلي نوشته شده اند .

ويژگي هاي قرآن هاي قرن 8 - 5 هجري :

1) استفاده از اقلام سته (خطوط شش گانه ) در نوشتن قرآن ها رواج مي يابد .

2) قرآن به خط كوفي در ايران داراي سر سوره به خط نسخ است .

3) كتيبه قرآن وقفي به خط رقاع نوشته شده است .

4) براي جداسازي آيات از دايره هاي كوچك استفاده شده است .

5) نام كاتب در پايان قرآن به خط كوفي نگارش شده است .

6) براي حاشيه نويسي بيشتر از خط رقاع استفاده شده است .

7) سر سوره ها معمولاً به خط ثلث و نسخ نگارش شده است .

8) قرآن هايي كه به خط ثلث نگارش شده اند داراي ترجمه به خط نسخ مي باشند اما در ايران ترجمه ها به زبان فارسي نگارش شده اند .

9) خط قرآن و ترجمه آن متفاوت است برخي از قرآن ها داراي 3 نوع خط يعني (ثلث ، نسخ ، رقاع ) مي باشند .

10) صفحه اول و دوم قرآن ها با تذهيب و تزئينات اسلامي آراسته شده است .

11) در صفحه پاياني برخي از قرآن ها سعي شده نام سوره درجدولي مشخص نوشته مي شود .

ويژگي هاي قرآن هاي قرن 13 - 9 هجري :

1) علاوه بر استفاده از اقلام يا ابداع خط تعليق و نستعليق براي نگارش استفاده مي شود .

2) تمامي قرآن هايي كه در ايران نوشته مي شوند اغلب داراي ترجمه فارسي مي باشند كه در برخي موارد رنگ خط نگارش شده متن اصلي با ترجمه متفاوت است و معمولاً ترجمه ها به خط قرمز نگارش شده است .

3) در حاشيه نويسي و ترجمه قرآن ها از خط نستعليق بيشتراستفاده شده است .

4) در تزئينات قرآن هاو جدول قرآن ها بيشتر از رنگ طلائي استفاده شده است .

5) در پايان قرآن ها نام كاتب و تاريخ نگارش ذكر شده است .

6) تذهيب و تزئين مختص در بيشتر صفحات به خصوص در سر سوره ها استفاده شده است .

7) قرآن هايي وجود دارد كه با چند خط نگارش شده مانند : ثلث ، نسخ ، ريحان ، نستعليق .

8) دعاي قبل از تلاوت قرآن به خط رقاع نگارش شده است .

9) كاتب برخي از قرآن ها بانوان مي باشند .

10) كاتب برخي از قرآن ها بين 11 تا 15 نفر م

سيرتحول خطوط وخواندن كتيبه ها

مطالب مشابه :

ادامه مطلب (( درباره قالی بافی ))

بازشناسی طرحهای سنتی

پوشاک زنان بختیاری1

تاریخ هنر

بخت یار

مسجد جامع شهر

سوسن چلچراغ

جزوه درسی درختان و درختچه های زینتی

سيرتحول خطوط وخواندن كتيبه ها

دانستنیهای هرمزگان