|
فصل چهارم :شهر و شهرنشینی در دوره معاصر ((جغرافیای شهری ایران منبع ارشد))
فصل چهارم :شهر و شهرنشینی در دوره معاصر
مجموعه نا به سامانیها و هرج و مرج ها در دوران قاجار زمینه ضداستعماری مردم ایران و انقلاب مشروطیت را فراهم آورد که رهبری آن را گروهی از روشنفکران و روحانیون و بازرگانان بر عهده داشتند .
انحطاط حکومت ایلی و نظام دیوانی سنتی ،ریشه های قدرت و حکومت را در شهرها مستقر ساخت ،چون در نظام دیوانی سنتی مرکز حکومت خود را در شهرها ولی مزکر قدرت را در خارج از شهر و در درون قبایل مستقر ساخته بود .
در دوران مشروطه جامعه شهری و شهرنشینی و بورژوازی شهری به عنوان عوامل حکومتی و قدرت در صحنه سیاسی ظاهر می شوند.
تحولات سیاسی و اقتصادی داخلی و گسترش روابط اقتصادی ،اجتماعی با نظام سرمایه داری نقش شهر را به عنوان جایگاه تحقق روابط رمایه داری افزایش داده و نقش برتری شهر را به عنوان در حیات جامعه باز کرد.
در دوران مشروطه شهرنشینی در شهرهایی رونق یافت که از دیرباز نقش بازرگانی و تجاری بر عهده داشتند .
در دوران مشروطه عوامل تاثیرگذار در عدم پیشرفت شهرها عبارتند از :
الف)عوامل توسعه فضایی مانند تاسیس کارخانجات بزرگ
ب)توسعه راهها و محورهای ارتباط شهری مهاجرت و سایر عوامل رشد فضایی
تغییرات در نظام فرهنگی – اجتماعی- اقتصادی شهرها ،بنیان اقتصاد شهری را که همواره متکی بر مازاد اقتصاد روستایی به شیوه تولید در بخش کشاورزی و انتقال مرکز بخش اعظم این تولیدات به صورت بهره مالکانه در شهرها بود.
با انقلاب مشروطه ،زندگی و معیشت شهری که مفاهیم تازه ای را از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به خصوص در شهرهای بزرگ پیدا کرده بود تثبیت کرد.
سرمنشاء کلیه تحولات حاضر اقتصادی –اجتماعی و پیدایش غالب نهادهای نوین مربوط به حکومت پهلوی است. دوران حلقه اتصال سیر تکامل شهر در ایران در ذشته و حال مربوط به حکومت پهلوی است.
شروع تحولات شهرسزی و شهرنشینی به مفهوم جدید آن مربوط به کدام دوره است ؟
دوره پهلوی
از دوران 1340 به بعد شهر و شهرنشینی ابعاد تازه ای یافته است که به آن دوران شهر نشینی بطئی گویند .
شهرنشینی بطئی به سه دوره تقسیم شده است :
الف) 1300 تا 1320 که همان اغاز نوسازی و رشد شتابان
ب)1320 تا 1332 که به دوره وقفه مشهور است . ، ج)1332 تا اصلاحات ارضی که ادامه می یابد.
گسترش راههای مواصلاتی بین شهرها ،استفاده از وسایل نقلیه موتوری ،ایجاد راه آهن و بهبود راههای داخلی شهرها در دوره رضاخان د برنامه دولت قرار می گیرد.
در سال 1302 موسسه ای به نام اداره طرق و شوارع در وزارت فوائد عامه برای احداث راهها تاسیس شد.
روند نوسازی از نظر اقتصادی مستلزم تغییر در الگوی مصرف جامعه است .شهر به عنوان کانون مهم در سرزمین ملی ظاهر گشته و نقش سرزمینی قلمروهای مختلف جغرافیایی کاهش می بابد.
در دوره رضاخان توجه روزافزون به شهرنشینی و شهرگرایی شهر را در نظام سیاسی – اداری کشور برجسته و نمایان جلوه داد.
در شرایط فزونی سرمایه در دورهرضاخان نوعی از حرکت از بالا به پایین انجام می گیرد که قسمت اعظم شهر تهران وسایر شهرهای بزرگ مستقر می شود .
در دوره پهلوی شهر قوه محرکه تازه ای گرفته و به تدریج قوه محرکه ای را که قبلا از روستا می گرفت کاهش داده و به نوبه خود به قوه محرکه روستا بدل می شود .
جلوه گاه مدرنیزاسیون در دوره رضاخان هر جلوه و رنگ دیگری می یابد .
هدف نهایی گسترش شهری فروپاشی نظام نتی زندگی و معیشت شهری است.
عواملی که محدودیتهای فضایی شهر را از بین برد عبارتند از :
تثبیت سیاسی حکومت فپیدایش حکومت مرکزی ، ایجاد امنیت و توسعه راهها .
اساسا دگرگونی در ساختار فیزیکی شهرهای ایران در دوره پهلوی یه طور محتوایی صورت می گرفت.
تصویب قوانین شهری و اصطلاحا بلدیه زمینه های دگرگونی در بافت فیزیکی شهرها را فراهم کرد.
بعد از قانون بلیده کدام عنصر حتی شهرهای کوچک را هم دچار دگرگونی کرد؟
مجموعه شهرها ((مهرپهلوی)):که عبارت از دو خیابان متقاطع با یک میدان در وسط آن بود به چهره خود یافتند ، ایجاد میدان و چهاراه هم به عنوان بخش حکومتی در مقابل میادین سنتی شهر ضروری بود.
اکثر شهرهای ذوره رضاخان آثار و علائمی از عناصر و میراث شهری دوره های گذشته تا عصر صفوی را بر عهده داشتند .
بافت فیزیکی شهرهای ایران تا نیم قرن اخیر در حقیقت ادامه وصله کاریهای دوره صفوی بود.
دلایل موثر در دگرگونی و رشد بطئی شهرنشینی در دوره رضاخان :
الف)نوپایی سرمایه داری ، ب)عدم نفوذ سرمایه داری در ساخت قتصادی روشستا
رشد جمعیت ایران از سال 1300 تا 1340 چند درصد بوده است ؟ 2.65 درصد
میزان جمعیت شهرنشین در سال 1300 = 28 درصد
در سال 1340 = 34.5 درصد
بازتاب فضایی دگرگونیهای اجتماعی اقتصادی در درجه اول تغییر در ترکیب عناصر شهری است و محتوای شهرها دچار دگرگونی میشود.
اولین طذح شهری در ایران مربو به کدام شهر بود؟ همدان
بق قانون تقسیمات کشوری ایران در سال 1316 دارای 10 استان و 49 شهر بوده است .
طبق سرشماری سال 1318 تا 1320 3، 35 شهر در ایران سرشماری شدند و جمعیت آن 2.278.361 نفر بوده است و بقیه شهرها به علت آغاز جنگ جهانی و اشال ایران سرشماری نشدند.
طبق اولین سرشماری عمومی و رسمی سال 1335 تعداد 186 شهر بود که غالبا نقاط بیش از 5000 نفر شهر بودند.
بر اساس اظهار نظر بای بر آهنگ سریع رشد شهرنشینی ایران از سال 1325 آغاز شده است.
فقدان سازمانهای آماری ایران در گذشته موجب گردید که آمار دقیقی از جمعیت ایران و پراکندگی آن به دست نیاید.
در دوره صفویه چه عاملی باعث توجه برای شناخت کشور و جمعیت و ایالات مختلف شد ؟
توسعه روابط ایران با کشورهای اروپایی
در قرن 17 شاردن سیاح فرانسوی جمعیت ایران را 10 میلیون نفر برآورد کرد.
قرن هفدهم به چه علت یکی از ادوار مهم رشد و افزایش جمعیت محسوب می شود ؟
به علت اینکه از صلح و آرامش و توسعه تجارت برخوردار بوده است.
علیرغم کوتاهی دوره های صلح و ثبات ،جمعیت ایران در اواخر قرن نوزده به رقم پایین تری رسید و تا نیمه دوم قرن نوزدهم به همان حال باقی ماند.
ژنرال میندلر در سال 1884 میزان جمعیت ایران را 8 میلیون نفر ذکر کرد که میزان جمعیت شهرنشین و روستا نشین بر حسب درصد به صورت زیر بوده است :
شهرنشین=25.5 درصد ،روستا نشین :49.4درصد
در سال 1890 لردکزرن جمعیت ایران را 8.055.500 نفر و نسبت جمعیت شهرنشن و روستانشین را بر حسب درصد به صورت زیر بیان کرد :
شهرنشین :25.6 درصد ، روستا نشین : 46.4 درصد
تا ال 1304 هیچ موسسه ای وظیفه جمع آوری امار جمعتی را بر عهده نداشت و اداره احصائیه کل مملکتی فعالیت خود را از سال 1304 آغاز نمود.
در چه سالی قانون سرشماری عمومی به تصویب رشید ؟ 318 خرداد ماه
در سرشماری سال 1320 پرجمعت ترین شهر تهران و کم جمعیترین فیروزکوه بوده است .
طبق سرشماری سال 1320 حدود 74 درصد جمعیت شهری که نزدیک به 26 درصد جمعیت کل کشور بوده است تحت پوشش نخستین تلاش کسترده سرشماری سالهای 1318 -1320 بوده است.
رکرود اقتصادی سالهای 1330 منجر به نوعی حرکت اصلاحی و اجتماعی در صحنه ملی به نام انقلاب سفید یا کودتای 28 مرداد 1332 و همچنین اصلاحات ارضی نام برد.
اهداف اصلاحات ارضی عبارتند از :الف )زمینه سازی لازم برای ورود سرمایه گذاران
ب)تخصیص هر چه بیشتر منابع و امکانات در بخش صنعت
ج)تضعیف تولید موتد غذلیی حیاتی و واردات آن
اصلاحات ارضی به خاطر جلوگیری از جنبشهای دهقانی ، توسعه خرده مالکی ، تضعیف قدرت ارابابان و غیره به تصویب رسیدو اجرا شد.
در پی اصلاحات ارشی مهاجرتهای روستایی شروع شد که دو دگرگونی در پی د اشت :
الف )جریان سرمایه منجر به دگرگونی سریع عملکردهای شهری شد ، ب)موج عظیم مهاجران منجر به حاشیه نشینی و زاغه نشینی شد.
شهرنشینی سریع به صورت مشکلزا نمایان می شود و نه بخش خصوصی می تواند ابتکار عملی به خرج دهد و نه بودجه های عمرانی .
در اواخر قرن سیزده شمسی حدود 25 درصد جمعیت کل کشور شهری بوده است با اینکه طبق براورد مرکز آمار ایران در سال 1300 این رقم 28 درصد را نشان میدهد.
افزایش جمعیت شهری همچنین به صورت طبیهی نیز وجود داشت به علل :توسعه بهداشت ، کم شدن تعداد مرگ و میر ، عوامل رفاهی و غیره ...
طبق برآورد مرکز آمار ایران رقم جمعیت شهری در سال 1320 نسبت به 1300 فقط 0.7 درصد افزایش داشته است.
مفایسه جمعیت شهری سالهای 1320 و 1335 نشان می دهد که از 28 درصد در سال 1320 رشد چندانی در سال 1335 با 31.4 درصد نداشته است.
تا سال 1335 به جز شهرهای تهران و تبریز شهرهای دیگر کشور ه افزایش جمعیت دست نزده اند .
تحول ناگهانی در رشد جمعیت شهرنشین کشور از سال 1340 آغاز شد و طبق سرشماری سال 1345 رقم مطلق جمعیت شهری کشور به 39 درصد افزایش یافت.
رشد انفجاری جمعیت شهرنشین بعد از سال 1345 آغاز می گردد که بازتاب واقعی اصلاحات ارضی و سرمایه گذاری ملی و رشد سریع سرمایه گذاریها در شهرها می باشد.
به علت اسقاط بخش کشاورزی متابولیسم اقتصادی تک محصولی وابسته به نفت آغاز شد و مرحله دوم سرمایه گذاریها با الگوی جایگزینی واردات را در نظر داشت.
طبق سرشماری سال 1355 میزان جمعیت شهرنشین کشور 47 درصد بوده است که میزان آن را برای سال 2000 68 درصد تخمین زده اند.
در فاصله دو سرشماری سالهای 1345 و 1355 رشد متوسط سالانه جمعیت شهرنشین 4.42 درصد بوده است که نزدیک به دو برابر رشد طبیعی جمعیت است.
بنابراین به طور کلی پدیده شهرنشینی سریع نتیجه الف )تمرکز سرمایه گذاریها
ب)توسعه شهرهای بزرگ ، ج)رشد زیرساختهای اقتصادی و رفاهی در شهرهای بزرگ .
شهرهای بزرگتر به ضرر شهرهای متوسط و کوچک و روستا شهر عمده ترین توسع رشد و افزایش جمعیت را به خود اختصاص می دهند.
یکی از بارزترین نمونه های افزایش جمعیت توسعه فضایی – فیزیکی شهرهای بزرگ است که در اکثر آنها به صورت حاشیه نشینی و زاغه نشینی ظاهر گردید.
| 
