كاروانسراها - قم ( قسمت دوم )

۱.كاروانسرای دیر

كاروانسرای دیر یا دیر كاج ، بر روی خرابه های دیر الجص ( دیر گچین ، دیر كرد شیر ) معروف ساخته شده و ظاهراً ساختمان آن قدیمی به نظر نمی رسد. كناردروازه ورودی ، دو برج دو طبقه و داخل كاروانسرا حیاطی بزرگ با اتاق های كوچك بدون پنجره است كه در پشت آنها ، طویله های سراسری ، سكویی برای چهارپادارو اجاقی تعبیه شده است . در سه طرف حیاط ایوان هایی بزرگ و در گوشه های آن شبستان بزرگ ، حمام ، كوره گچ پزی و حیاط داخلی نیز وجود دارد

در خارج ساختمان یك آ ب انبار قرار دارد. آب باران از اطراف به سوی این آ ب انبار سرازیر می شود و عمق آن زیاد نیست. آب مشروب و مصرفی ساكنان كاروانسرا از این آب انبارتأمین می شود.

ساخت بناها نشان می دهد كه ساختمان به منظور پذیرایی از قافله ها به كار می رفت . گچ از مصالح اصلی ساختمان قلعه دیر بود.

كاروانسرای پل دلاك

در جاده تهران – قم ، درسمت شمال رود مسیله وپل دلاك ، ساختمان چهارگوش سفید رنگی قرار دارد. پلان كاروانسرا چهار ایوانی ومصالح به كار رفته درآن آجر وسنگ است . تاریخ ساخت این كاروانسرا را به دوره كریم خان زند نسبت می دهند . از پل دلاك تا تهران در حدود 19 فرسخ فاصله بود. در فاصله 30 متری این بنا، یك كاروانسرای گلی وجود دارد كه طول آن 5/23 متر وعرض آن 22 متر است . گرداگرد حیاط را حجره هایی در بر گرفته است.

كاروانسرای سنگی محمد آباد

این كاروانسرا در 50 كیلو متری شمال شرقی قم در جاده كوه سفید قراردارد . این كاروانسرا در مسیر كاروانی جاده ی بزرگ خراسان كه شمال شرقی ایران را به جنوب غربی پیوند می داد ، واقع است .

كاروانسرای سنگی به شكل چهار ایوانی ، با حصارهای عظیم سنگی وهشت برج دیده بانی و مستحكم از سده های پنجم وششم هـ . ق بازمانده است . درساخت كاروانسرا از سنگ های كوه استفاده شده و دارای بخش های جداگانه برای نگهداری احشام و استراحت كاروانیان بود. كاروانسرای سنگی محمد آباد با مساحتی بالغ بر 12610 متر مربع یكی از بزرگ ترین و با شكوه ترین بناها ی تاریخی استان قم به شمار می رود.

كاروانسرای حسن آباد

كاروانسرای چهار ایوانی حسن آباد به دوره قاجاریه تعلق دارد . این كاروانسرا در مكان با صفایی قرار دارد و از هر سو مناظر زیبا و خرم مشاهده می شود. مصالح به كار رفته در این كاروانسرا خشت است .

كاروانسرای عباس آباد – سیاهكوه

این كاروانسرای چهار ایوانی نزدیك كاروانسرای سیاهكوه در جاده ری – ورامین در میان كویر نمك قرار دارد. بنا متعلق به دوره صفویه و برای ساخت آن از سنگ و آجر استفاده شده و با سنگ تزیین شده است . بنا دو حیاط مركزی دارد كه به احتمال زیاد در یكی از آنها از مسافران عادی و در دیگری از مسافران مخصوص و بزرگان حكومتی پذیرایی می شد .

كاروانسرای سفید آب

این كاروانسرا در جنوب تهران و شرق دریاچه نمك قرار دارد. بنای آن مربوط به عهد صفویه و قاجاریه است و چهار برج تزیینی در چهارگوشه دارد. مصالح به كار رفته در آن ازسنگ است .

دیگر كاروانسراهای استان قم ؛

كاروانسرای پاسنگان ؛ در20 كیلومتری جاده قم – كاشان ، قاجاری .

كاروانسرای صدری؛ در ابتدای جاده گازران ، قاجاری.

كاروانسرای سنگی كوه نمك ؛ جاده گازران مقابل كوه نمك ، سلجوقی.

كاروانسرای عسگر آباد؛ كیلومتر شش جاده قدیم قم – تهران ، قاجاری.

كاروانسرای دهكده طالب ؛ در جاده قم – اراك درشمال سلفچگان ، چهار ایوانی با سنگ و آجر، سلجوقی و صفوی .

كاروانسرای آوه ؛ در جنوب جاده قم – ساوه با پلان چهار ایوانی و آجر، سلجوقی .

كاروانسرای كنارگرد؛ در جاده قم – اراك در شمال سلفچگان ، چهارایوانی با آجر و سنگ ، صفوی .

كاروانسرای صدرآباد ؛ جاده قم ، دو ایوانی با آجر، صفوی و قاجاری .

كاروانسرای باقر آباد؛ در جاده قم – تهران ( علی آبا د – منظریه ) ، از آجر و سنگ ، قاجاری .

كاروانسرای اتابكی ؛ در جاده قم – كاشان ، چهار ایوانی ، قاجاری و به شیوه ی معماری صفوی .

ساروج : مخلوطی است از آهك و خاكستر یا ریگ كه در آب به مرور جذب انیدرید كربنیك كنند و آهكش به صورت سنگ آهك كه محكم و پایدار است در می آید و از آن در جهت ساختن بنا استفاده می كنند.

ازاره : آن قسمت ا ز دیوار اتاق و یا ایوان كه از كف طاقچه تا روی زمین بود.

کتاب میراث فرهنگی استان قم

کاروانسرای سنگی محمد آباد : این کاروانسرا بر مسیر کاروانی جاده خراسان بزرگ ، در 50 کیلومتری شمال شرقی قم ( جاده کوه سفید ( قرار دارد . این کاروانسرا با درازای 95 متر به شکل چهار ایوانی و حصار های عظیم سنگی با هشت برج دیده بانی از استحکامات بازمانده قرون پنجم و ششم هجری قمری است . کاروانسرای سنگی محمد آباد با مساحت بالغ بر 12610 متر مربع از بزرگترین و با شکوه ترین بناهای تاریخی استان قم است.

كاروانسرای حوض سلطان (رباط حوض سلطان: (كاروانسراي حوض سلطان ، بنايي است آجري كه در جاده قم- تهران بر روي پايه اي سنگي در كنار يك كاروانسراي دوره صفويه در دشت هاي جنوبي كوه مره بنا شده است . اين كاروانسرا در دورة ‌ناصرالدين شاه قاجار احداث شد.

كاروانسراي دير : كاروانسراي دير ، ‌بر روي خرابه هاي ديرالجص (دير گچين، ‌دير كردشير) ساخته شده است . كنار دروازه ورودي دو برج دوطبقه و داخل كاروانسرا حياطي بزرگ با اتاق هاي كوچك است كه در پشت آنها ، ‌طويله هاي سراسري براي چهار پایان تعبيه شده است . در سه طرف حياط ايوان هايي بزرگ و در گوشه هاي آن شبستان بزرگ ، ‌حمام ، ‌كوره گچ پزي وحياط داخلي نيز وجود دارد .

كاروانسراي سفيد آب :اين كاروانسرا در جنوب تهران و شرق درياچه نمك قرار دارد. بناي آن مربوط به عهد صفويه و قاجاريه است وچهار برج تزييني در چهارگوشه دارد . مصالح به كار رفته در آن ازسنگ است .

كاروانسراي شاه عباسي :اين كاروانسرا با دو در، رو به شمال و جنوب با كمي تفاوت نظير كاروانسراهاي معروف است . دروازه ورودي ، سرپوشيده و در دو طرف آن دو سكو و دو اتاق ديده مي شود . نماي خارجي كاروانسرا از سنگ هاي صافِ تراش صورتي رنگ پوشيده شده و داراي حياط بزرگي است كه دورتا دور آن را اتاق ها ي كوچك فرا گرفته است . پشت ساختمان هاي داخل حياط ، اصطبل سراسري با سكوهايي براي استراحت چهار پادار است .

كاروانسراي عباس آباد – سياهكوه: اين كاروانسراي چهار ايواني نزديك كاروانسراي سياهكوه در جاده ري- ورامين در ميان كوير نمك قرار دارد . بنا متعلق به دوره صفويه و براي ساخت آنا از سنگ و آجر استفاده شده است . بنا دو حياط مركزي دارد كه به احتمال زياد در يكي ،از مسافران عادي و در ديگري از مسافران مخصوص و بزرگان حكومتي پذيرايي مي شد .

كاروانسراي علي آباد :مجموعه كاروانسراي علي آباد در كنار ‌راه جديد تهران- قم ساخته شد . ساختمان اين كاروانسرا داراي سه تالار ستون‌دار در سه گوشه بنا است . در هريك ازاين تالارها ، ‌سکويي بين چهار ستون وجود دارد . اين سكوها محل استقرار چهارپايان بود . از خصوصيات كاروانسرا اين است كه سر در آن به جاي اين كه جلوتر از ديوارهاي اطراف باشد ، ‌عقب رفته وبا ازاره‌هاي دالبري و ستون هاي كوتاه بالاي ديوارها تزيين شده است . هم چنين به جاي ايوان اصلي ، يك عقب رفتگي در حياط وجود دارد و پشت آن تالار پذيرايي ساخته شده است. در محور بنا ، چايخانه و حمام و سمت ديگر ، مسافر خانه اي براي مسافران ثروتمند و شخصيت هاي اجتماعي بود . در پشت مسافرخانه باغچه‌ انار و يك حوض آب وجود داشت .

كاروانسراي قلعه سنگي : اينكاروانسرا در كيلومتر 35جاده ري- قم ساخته شده و تا سال 1883 میلادی مورد استفاده بود و به همين دليل سالم تر باقي مانده است . با توجه به كشف چند سكه مغولي از سدههاي 7 و 8 ه. ق ، ‌احتمال مي رود باني اين كاروانسرا غازان خان(694هـ. ق) باشد وحتي تاريخ ساخت كاروانسرا مقدم بر حكومت پادشاه مغول باشد ، ‌در اين صورت بايد قدمت آن را به اواخر دوران سلجوقي نسبت داد . كاروانسرا ديواري به ضخامت دو تا سه متردارد و برج هاي متعددي آن را حمايت مي كند.

كاروانسراي منظريه :كاروانسراي منظريه در ابتداي راه ساوه ، نزديك پلي ساخته شده كه از زيرآن رودخانه اي مي گذرد . كاروانسرا كه درميان ناحيه خشك و بي حاصلي قرارگرفته ، ازنظر بازرگاني اهميت ويژه اي داشت . اين كاروانسرا از يك سو در كنار كوير و از سوي ديگر در مجاور درياي نمك قرار دارد و نور خورشيد از روي آن انعكاس شديدي مي يابد .

كاروانسراي پاسنگان :این کاروانسرا با قدمت عصرصفوی است که در دوره های بعد (قاجار) از آن استفاده شده است . هم اکنون با شماره ثبت 357 مورخه 1321 در اختیار سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری است . درمجاورت کاروانسرا آب انبارهایی واقع شده که در هنگام استراحت کاروانیان از آن استفاده شده است . این کاروانسرا در مسیر جاده قم - کاشان و حد فاصل 20 کیلومتری شهر قم واقع شده . این کاروانسرا به شکل مربع 50 در 50 متر و به صورت چهار ایوان بناگردیده است .این کاروانسرای مورد بازدید و استفاده بسیاری ازجهانگردان مانند مولر واقع گردیده و نامبرده معتقد است که این بنا توسط یک بازرگا نقزوینی به نام حاجی محمدباقر به سال 1807 میلادی ساخته شده است . همچنین باستان شناس معروف فرانسوی مادام دیوالافوا این کاروانسرا را دیده و معتقد بوده است تا سال1888 میلادی تغییرات مهمی در آن رخ نداده است. از نظر قدمت کاروانسرای پاسنگان را متعلق به دوره صفوی می دانند . از بررسی کاروانسرای پاسنگان چنین بر می آید که اساس معماری کاروانسرا مانند سایر بناها تابع شیوه سنت و سبک رایج زمان (صفویه) بوده است و ساختمان آن از روز روزگاران کهن تا به امروز دگرگونی خاصی نیافته است.

كاروانسراي پل دلاك :در جاده تهران- قم ، در سمت شمال رود مسيله و پل دلاك ، ساختمان چهار گوش سفيد رنگي قرار دارد . ساختمان كاروانسرا چهارايواني و مصالح به كار رفته در آن آجر و سنگ است . تاريخ ساخت اين كاروانسرا را به دوره‌ي كريم خان زند نسبت مي دهند.

كاروانسراي حسن آباد : كاروانسراي چهار ايواني حسن آباد به دوره قاجاريه تعلق دارد . اين كاروانسرا درمكان با صفايي قرار دارد و از هر سو مناظر زيبا و خرم مشاهده مي شود . مصالح به كاررفته در اين كاروانسرا خشت است

كاروانسرای پاسنگان

كاروانسرای پاسنگان در عصرصفوی ساخته شد و در دوره‌های بعد از جمله قاجاریه از آن استفاده می‌شده است. این کاروانسرا در مسیر جاده قم - کاشان و حد فاصل 20 کیلومتری شهر قم قرار دارد. کاروانسرای پاسنگان هم‌اکنون در شعاع چند صد متری جاده ارتباطی اتوبان قدیم قم به سمت کاشان و در محدوده دشت واقع است. در مجاورت این کاروانسرا آب انبارهایی واقع شده که در هنگام استراحت کاروانیان از آناستفاده می‌شده است. این کاروانسرا به شکل مربع 50 در 50 متر و به صورت چهار ایوان بناشده که چهارگوشه بنا چهار برج نیم دایره و در طرفین ورودی ساختمان ده طاقنمای تزئینی بنا ساخته است. در کاروانسرای پاسنگان اتاق چهارپاداران کوچک است. تمام کاروانسرا از آجر ساخته شده که روی پایه‌ای مرکب از سنگ‌های بزرگ که از سطوح رودخانه گردآوری شده فرا گرفته است. كاروانسرای پاسنگان از نظر قدمت به دوره صفوی برمی‌گردد. این كاروانسرا با شماره 357 و در سال 1321 ثبت شد و هم‌اكنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. حجره‌هایی در داخل شترخانه‌ها وجود دارد كه به عنوان حجره‌هایی برای استفاده مراجعه كنندگان در فصول سرما می‌باشد. همه حجره‌ها، چه حجره‌های بیرونی و چه حجره‌های داخلی در ارتفاع cm 120 از كف زمین اصلی بنا شده‌اند. دو حجره دیگر هم در دو طرف ایوان ورودی كاروانسرا قرار دارد كه هم از ایوان و هم از حیاط ورودی دارد، كه از آنها احتمالا برای سكونت نگهبانان و سرایداران كاروانسرا استفاده می‌شده است.

وضعیت فعلی کاروانسرای پاسنگان

این کاروانسرا با قدمت عصر صفوی است که در دوره های بعد (قاجار) از آن استفاده می شده است.

هم اکنون با شماره ثبت 357 مورخه 1321 در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. در مجاورت کاروانسرا آب انبارهایی واقع شده که در هنگام استراحت کاروانیان از آن استفاده می شده است.

موقعیت کاروانسرا

این کاروانسرا در مسیر جاده قم - کاشان و حد فاصل 20 کیلومتری شهر قم واقع شده است. پس از آنکه مسیر فرعی جاده ای که به کاشان ختم می شود را طی می کنیم، در مجاورت دو مرغداری، کاروانسرای پاسنگان قرار دارد. کاروانسرا هم اکنون در شعاع چند صد متری جاده ارتباطی اتوبان قدیم قم به سمت کاشان و در محدوده دشت واقع است.

قدمت و معماری بنا

این کاروانسرا به شکل مربع 50 در 50 متر و به صورت چهار ایوان بنا گردیده است که چهارگوشه بنا چهار برج نیم دایره و در طرفین ورودی ساختمان ده طاق نمای تزئینی بنا شده است. کاروانسرای پاسنگان مورد بازدید و استفاده بسیاری از جهانگردان مانند مولر واقع گردیده و نامبرده معتقد است که این بنا توسط یک بازرگان قزوینی به نام حاجی محمدباقر به سال 1807 میلادی ساخته شده است. همچنین باستان شناس معروف فرانسوی مادام دیوالافوا این کاروانسرا را دیده و معتقد بوده است تا سال 1888 میلادی تغییرات مهمی در آن رخ نداده است جز اتاقی که در بالای سردرب ورودی ساخته شده است که هم اکنون دیوارهای آن باقی است تغییراتی نداشته است. در این کاروانسرا اتاق مسافران حذف شده و از این جهت به کاروانسرای گیلک شباهت پیدا کرده است ولی در اینجا دالانهایی که به جای اصطبل بکار رفته است هر کدام شامل دو مدخل است و از این جهت با کاروانسرای سرجم شباهت پیدا می کند. در کاروانسرای پاسنگان اطاق چهارپاداران منحصر به اتاق کوچکی می شود. تمام کاروانسرا از آجر ساخته شده که روی پایه ای مرکب از سنگهای بزرگ که از سطوح رودخانه گردآوری شده فرا گرفته است. از نظر قدمت کاروانسرای پاسنگان را متعلق به دوره صفوی می دانند. از بررسی کاروانسرای پاسنگان چنین بر می آید که اساس معماری کاروانسرا مانند سایر بناها تابع شیوه سنت و سبک رایج زمان (صفویه) بوده است و ساختمان آن از روز روزگاران کهن تا به امروز دگرگونی خاصی نیافته است. در کاروانسراهای ایران معمولاً حصاری دیده می شود و در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیوارها برجهایی قرار دارد و یا بر روی سردرب ورودی ساختمان دو طبقه ساخته شده است اتاق مسافران معمولاً پیرامون حیاط باز می شده است. از نظر معماری در هر کاروانسرا اتاقهایی برای نگهبانان و کاروانسراداران ساخته می شده است. و معمولاً هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب بوده که گاهی از وسط کاروانسرا و زمانی خارج از محوطه جهت تأمین آب موردنیاز کاروانیان ساخته می شد که در کاروانسرای پاسنگان این نمونه هویداست. سقف کاروانسرا مسطح به گنبدهای قوسی شکل در چهار سوی آن تقارن را بر محور مهمانسرا رعایت نموده است. اصولاً در کاروانسرای مناطق کویری جهت ایمنی دیوارهای بلندی اطراف کاروانسرا را احاطه می کرده که کاروانسرای پاسنگان نیز چنین ویژگی را دارد. در مجموع می توان چنین اذعان کرد که شیوه معماری این محل کوچک نماد و نشانه مناسبی از معماری سنتی گذشتگان در اطراف استان قم می باشد که با مرمت و احیای آن می توان اینفرهنگ و سنت گذشته را حفظ نمود

كاروانسراها - قم ( قسمت دوم )

مطالب مشابه :

فهرست هتل ها و مراکز اقامتی استان قم

كاروانسراها ی قم

كاروانسراها - قم ( قسمت دوم )

مهاباد ... مقصدی هزار رنگ

فهرست جاذبه های طبیعی استان قم