معماری اسلامی

معماری اسلامی، شیوه‌ای از معماری است که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی بوجود آمده و دارای چند ویژگی است:

معماری جهان اسلام همان گونه که از نام بر می‌آید این گونه از معماری شامل معماری گستره‌ای از جهان می‌شود که ما با عنوان جهان اسلام می‌شناسیم. معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژگی‌های مشترک شدند. گستره مکانی در گستره مکانی جهان اسلام شامل:هند، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ایران، عراق، ترکیه، سوریه، فلسطین، مصر، تونس، الجزایر، مراکش (مغرب) رواج داشته‌است. گستره زمانی گستره زمانی معماری جهان اسلام را می‌توان از سالهای اولیه ظهور اسلام تا پیش از گستردگی عام معماری مدرن دانست. با این حال نمی‌توان این گسترگی و نقش اثر گذار در معماری را در همه مناطق یکسان دانست. به عنوان نمونه «چنین نقشی در مصر» از سال ۹۲۴ (قمری) به وجود آمد

محتویات

تاریخچه

هنر اسلامی تقریباً با روی کارآمدن سلسله «امویان» در سال ۴۱ هـ. ق و انتقال مرکز خلافت امویان از مدینه به دمشق، پدید آمد. با این انتقال، هنر اسلامی ترکیبی از هنر سرزمین‌های همسایه بویژه ایران گردید.

تاریخچه معماری اسلامی در ایران

قرن اول هجری قمری

در ایران، اولین نمونه‌های هنر و معماری در منطقه «خرا سان» شکل گرفت. در این منطقه شاهد شکل گیری اولین شیوه معماری ایران پس از اسلام هستیم. این شیوه که به «خراسانی(شبستانی)» معروف گردید، در قرن اول هـ. ق (ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان) آغاز گردید و تا دوره «آل بویه» و «دیلمیان»(قرن چها رم هـ. ق) ادامه پیدا کرد. در این شیوه، نقشه مساجد از صدر اسلام الهام گرفت و مساجد به صورت شبستانی (چهل ستونی) بنا گشتند. به طور کلی، معماری در این شیوه بسیار ساده و خالی از هرگونه تکلف است و مصالحی که در این بناها به کار رفته ساده و ارزان قیمت می‌باشد. از مساجد این شیوه می‌توان به «مسجد جامع فهرج یزد»، «مسجد تاریخانه دامغان»، «مسجد جامع نائین»، «مسجد جامع نیریز» و «بنای اولیه مسجد جامع اصفهان» اشاره کرد.

در نیمه اول قرن پنجم هـ. ق، با تأسیس سلسله سلجوقیان، درخشان ترین دوره هنر اسلامی د ر ایران آغاز گردید. در این دوره، شاهد اوج شیوه‌ای از معماری به نام «رازی» هستیم که از زمان سلسله «آل زیار» در شهر ری آغاز و تا حمله «مغولان» ادامه پیدا کرد. در ای ن شیوه بود که معماران از انواع «نقوش شکسته» و «گره سازی» با آجر و کاشی استفاده ک ردند و همچنین در طرح هایشان از طرح چهار ایوانی و قراردادن گنبد بر مقاطع مربع، بهره بسیار بردند. آثار معماری در این دوره، از بنیاد با «مصالح مرغوب» بنا شدند. مساجد م عروفی چون «مسجد برسیان» در نزدیکی اصفهان، «مسجد جامع اردستان»، «مسجد جامع کبیر قز وین» و «مسجد جامع اصفهان» که بر روی شالوده‌های دوران «آل بویه» بنا گردید، از نمون ه‌های این شیوه به شمار می‌روند.

قرن هفتم هجری قمری

در اوایل قرن هفتم هـ. ق، با هجوم مغولان، بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران به ویرانی کشیده شدند، اما چندی نگذشت که با تأسیس سلسله ایلخانیان، مغولان فرهنگ و سنتهای کشورهای شکست خورده را پذیرفتند و یکی از حامیان هنر و هنرمندان اسلامی شدند. در این دوره، شیوه‌ای به نام «آذری» رواج یافت که تا دو ره «صفویه» ادامه پیدا کرد و شهرهایی چون «تبریز»، «بغداد»، «سلطانیه» و «اصفهان» مر اکز هنر و هنرمندان گشتند و بناهای مذهبی و غیرمذهبی متعددی در این شهرها ایجاد شدند.

قرن هشتم هجری قمری

در اواسط قرن هشتم هـ. ق، با حمله تیمور، بار دیگر شهرهای ایران به ویرانی کشیده شد؛ ا ما این بار نیز هنر ایران تیموریان را نیز مغلوب کرد به طوری که شهرهای «سمرقند» و «بخاراً مراکز هنری ایران شدند و شیوه آذری که از دوره مغول رواج یافته بود، به کار خ ود ادامه داد. در این دوره، ابداعی در زمینه تزئینات معماری یعنی»کاشی معرق«به وقو ع پیوست. از بناهای معروف دوران ایلخانی و تیموری، می‌توان به»مسجد گوهرشاد«،»مسجد جامع ورامین«،»قسمت اعظم بناهای حرم مطهر حضرت رضا(ع)«،»مسجد کبود تبریز«،»مسجد جامع یزد"، و... اشاره کرد.

قرن دهم هجری قمری دوره صفویان

با روی کارآمدن صفویان در اوایل قرن دهم هـ. ق، شهرهایی چون «تبریز»، «قزوین» و «اصفه ان» به مراکز هنری ایران تبدیل شدند. در این دوره، شاهد اوج هنر معماری ایران می‌با شیم که توسط پادشاهان مقتدر و هنردوست آن دوره یعنی «شاه تهماسب» و «شاه عباس اول» به وجود آمد. در این دوران البته، اندکی قبل از دوره صفوی یعنی از زمان قراقویونلوها، شیوه‌ای دیگر در معماری ایران به وجود آمد که به «شیوه اصفهانی» معروف گردید. در این شیوه، نقشه‌ها و طرحهای ساختمانی رو به سادگی نهاد و استفاده از کاشی‌های خشتی و هفت رنگ به جای کاشی معرق رواج یافت. مساجدی چون «شیخ لطف ا...» و «مسجد امام» در اصفها ن، از شگفتی‌های معماری این دوران به شمار می‌آیند. در دوران زند و افشار، بتدریج شاه د افول معماری ایرانی می‌باشیم، به طوری که این رکود و افول در دوره قاجار به اوج خو د می‌رسد. با وجود این رکود، باز هم شاهد ایجاد بناهایی چون «مسجد امام تهران»، «مسج د و مدرسه شهید مطهری(سپهسالار)» و «مسجد و مدرسه آقابزرگ» در کاشان و... می‌باشیم

معماری اسلامی در تاج محل

مارتن مکاتب پنج گانه را در مورد معماری و هنر اسلامی بر می‌شمرد:
مکتب سوریه.
مکتب مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا.
مکتب ایرانی شامل ایران، عراق، آسیای میانه، افغانستان و بخشی از پاکستان.
مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی.
مکتب هند

برخی از کاربری‌ها که تشابه عملکردی در گستره جهان اسلام دارند عبارت‌اند از:

مسجد آرامگاه مدرسه کاخ کاروانسرا

نقد معماری اسلامی

ایرادی که برخی بر معماری اسلامی وارد کردند، این است که این نوع معماری کارکردهای ایستایی و سکون را به طرز برجسته نمایان نمی‌سازد؛ در حالی که در معماری اسلامی «سکون» هم حالت ظاهری دارد و هم حالت باطنی. به عنوان مثال، اگر در نقوش اسلیمی و کنده کاری‌های مقرنس و کندویی شکل و گچ بری‌های تزئینی این بناها دقت کنیم، می‌بینیم تمام این عناصر دست در دست هم داده‌اند تا حالتی از «در» و «گوهر» را نشان دهند تا به نظر سبک و شفاف برسند

ویژگی هنر و معماری اسلامی

ویژگی هنر اسلامی سازگاربودن با روح اسلام یعنی همان توحید می‌باشد؛ و نمود این ویژگی را بیشتر در مکانهای مقدس می‌توان یافت.

نگاره‌گری

در معماری اسلامی اعتقاد به این است که هیچ تصویری قادر به بیان سیمای خدا و معصومین نیست و همچنین نمایش تصویر معصومین توصیه نمی‌گردد به همین دلیل درهیچ یک از مساجد نمی‌توان تصویر یا پرتره از انسان یا خدا یافت.

تصویرسازی در اسلام محدود به تصویر گیاهان و جانوران شده‌است و تزئینات نباتی با اشکال نقش پردازی شده، جزو هنر مقدس محسوب گردیده است؛ و علت این امر حاکی از آن است که هنر تنها دلیل و گواهی بر وجود خداوند است؛

تزئینات معماری اسلامی شامل سنگ، آجر، چوب، گچ و کاشی کاری، هر یک جداگانه مفاهیمی را القا می‌کنند و این عامل وجه تمایز معماری اسلامی گر دیده‌است.

معانی نمادین مکان

هنر اسلامی همواره به دنبال آرامش بوده و هست و در آن هیچ چیز نشانگر جنبش و حرکت نیست چون از نظر هنرمند مسلمان، محیطی که مؤمنان در آن قرار می‌گیرند باید حسی از آرامش و آسایش را القا کند و تحقق این امر با به کار بردن عناصری زیر تجربه می‌گردند.

درگاه ورودی مساجد ورودی مساجد

یکی از مهمترین مکانهایی است که معانی نمادین زیادی را می‌توان از آن استنباط نمود به عنوان مثال، عقب رفتگی درگاه‌های مساجد، گوئی زائران را به درون فرا می‌خوانند و از آنها استقبال می‌نمایند. همچنین حسی از خشوع و تواضع را در برابر این مکان مقدس که نمودی از ذات اقدس الهی است، القا می‌نماید.

محراب

محراب محلی برای درخشش پرتو الهی و دروازه‌ای به سوی بهشت است که این حس و مفهوم از قوسی شکل بودن محراب و آیات سوره نور در دور تا دور آن به عیان آشکار است.

گنبد

گنبد در یک بنای مقدس، نمایشگر روح کلی است و ساقه هشت ضلعی آن رمز هشت فرشته حاملان عرش می‌باشد. همچنین رمز اتحاد بین آسمان و زمین است که در آن قاعده مستطیل شکل بنا با زمین و قبه کروی بنا با آسمان، مطابقت دارد. به عبارت دیگر، معماران مسلمان تعلق به خاک را با بنایی مربع شکل که نشانه استقامت و ایستایی است و تعلق به آسمان را با گنبدی گرد و دوار که نشانه محو شدن در فکر الهی است، مجسم ساخته‌اند.

کاشیکاری

یکی از دلایل استفاده از کاشی، مقاوم بودن آن در برابر حوادث طبیعی چون باد، باران، آفتاب، عناصر شیمیایی و کنشها و کششهای فیزیکی در ساختمان است رنگ آمیزی کاشیها همچن ین باعث القای فضایی بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می‌شود. فضای مثبت و منفی که در کاشیکاری بناهای اسلامی رعایت شده، نشان دهنده مفهوم روح و جسم است که هر یک لازم و م لزوم یکدیگرند و علت استفاده از خط ثلث در کاشیکاری‌ها و کتیبه‌های بناهای اسلامی که اغلب به رنگ سفید نوشته شده‌است، نشانه‌ای از غلبه نور بر ظلمت است که از طریق افز ایش فضای سفید بر زمینه تیره دیده می‌شود. علت استفاده از نقوش هندسی و گیاهان در کاشی کاریها نیز این است که پایه و اساس این نقوش دایره‌است و دایره در هنر اسلامی نمادی از «کمال» را تداعی می‌کند. دایره همچنین سبب جلب توجه بیننده به سوی «مرکز» می‌شود که همه جا هست و هیچ جا نیست. رنگ در کاشیکاری رنگ در کاشیکاری اسلامی نیز از جالبترین نمونه‌های نمادین در هنر اسلامی است. به عنوان مثال، رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی در هنر اسلامی، نمادی از آسمان لایتناهی همراه با آرامش باط نی است. منظور از رنگهای آبی کاشیکاری و خاکی آجرکاری رنگهای زمین و آسمان است که در ع ین تضاد دارای هماهنگی و دلنشینی می‌باشد. استفاده از کاشیهای لعابی در دیواره‌های بعضی مساجد که با نقوش اسلیمی ظریف گچ بری شده تلفیق یافته‌است، یادآور رمزگری «حجاب» است؛ چون بنا به حدیثی نبوی، خداوند در پ شت هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت پنهان است که اگر آن حجابها برافتد، نگاه پروردگار به هر که و هر چه افتد، فروغ و درخشندگی چهره اش آن همه را می‌سوزاند. علاوه بر اسلیمی، نقوش دیگری که در کاشیکاری مساجد استفاده می‌شود، هر یک دارای مفهو م خاص خود می‌باشند. بنا به گفته دکتر محمد خزائی، در هنر اسلامی «شمسه» الهام گرفته از نقش خورشید است که بیشتر با نقوش اسلیمی، ختایی، کتیبه، هندسی و در بعضی موارد با اس تفاده از نقوش حیوانی مثل ماهی و یا پرنده طرح شده‌است.

شمسه

شمسهنمادی از الوهیت، نور و وحدانیت می‌باشد که نمونه‌های آن را می‌توان در سقف داخل ی گنبد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان و مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان مشاهده کرد. نقش طاووس، از جمله نقوشی است که در تزئینات مساجد و اماکن مذهبی دیده می‌شود.

نقش دو طاووس

نقش دو طاووس به صورت قرینه در تزئینات سردر ورودی بسیاری از مکانهای مذهبی دوره صفوی ه از جمله مسجد امام اصفهان، امامزاده هارون ولایت اصفهان، حرم عباسی امام رضا(ع)، مق بره خواجه ربیع مشهد و مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل وجود دارد. حضور این نقش به دلیل آن است که مسلمانان طاووس را یک پرنده بهشتی می‌دانند و از آن د ر نقوش شان برای نشان دادن دربان و راهنمای مردم به بهشت استفاده می‌کردند و به عقید ه عموم، نقش این پرنده بر سر در ورودی مساجد، باعث دفع شیطان و استقبال از مسلمانان است.

کتیبه

کتیبه‌ها معمولاً طوری استفاده می‌شوند که سبب تزئین بنا گردند. در کتیبه‌ها معمولاً از اسامی حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان «باب علم»، طبق حدیث "انا مدینه العلم و علی بابهاً، بسیار آورده شده‌است. آیاتی از قرآن نیز اغلب با نوع بنایی که در آن قر ار گرفته و آن را آراسته‌اند مرتبط است. در کتیبه‌ها همچنین اشکال پرندگانی چون طاووس که به پرندگان بهشتی معروفند دیده می‌شود. بیشتر این نقوش، در پشت و بغلهای طاق ورودی مساجد جای می‌گیرند تا همزمان شیطان را دفع و از مؤمنان استقبال کنند.

حوض

هر مسجدی یا بنای مذهبی، معمولاً دارای حیاطی است که در وسط آن حوضی قرار دارد تا مؤمن ان قبل از نماز وضو بگیرند. این حوض گاهی در زیر قبه کوچکی به شکل سایبان قرار می‌گی رد. این حیاط با حوض وسط آن، می‌تواند تمثیلی از نهرها و جوی‌های بهشتی باشد، زیرا قرآن از باغهای بهشتی که در آنها چشمه‌ها می‌جوشند، بارها یاد کرده‌است.