مقبره سه گنبد ارومیه

سه گنبد

اين گنبد زماني در جنوب شرقي شهر اروميه واقع شده بود ، که اکنون به علت گسترش شهر در داخل شهر قرار گرفته است . تا قرن نوزدهم به اين اثر توجهي نشده بود و براي اولين بار در سال 1852 ميلادي از طرف "ن . خانيکوف" اين برج به دنياي هنر شناسانده شد و تحت شماره 242 جز آثار باستاني ثبت شده است.

بنا به عقيده ي بعضي از مورخين اين بنا آتشکده ي زرتشتيان بوده که پس از هجوم اعراب به ايران و نفوذ آنان در آذربايجان متروک مانده و به تدريج رو به خرابي گذاشته است.

به نظر مي رسد قبوري داخل اين بنا موجود باشد و براي پوشانيدن اين قبور از طاق آجري استفاده شده است .

اين بناي تاريخي مطابق متون تاريخي و با توجه به نقشه قديمي شهر، قبلا در فاصله يك كيلومتري از ديوار حصار دفاعي اروميه و در نزديكي دروازه بازار باش قرار گرفته است .

اين بنا از دو بخش سرداب (محل دفن) و شيون گاه ( معبد ) تشكيل شده است و دو ورودي مستقل دارد . مصالح آن سنگ، آجر و گچ است و گنبد كم خيزي به شكل عرق چين دارد .

شكل نقشه آن از بيرون مدور و از داخل چهارگوش است و دو روزنه در شرق و غرب بنا ديده مي شود .

از جمله مرمت و حفاظت هاي انجام شده توسط سازمان ميراث فرهنگي براي اين بنا مي توان به عايق كاري و اجراي آجر فرش پشت بام ،بند كشي كامل نماي آجر مقبره ،احياي پوشش از بين رفته سردابه و محوطه سازي و اجراي سنگ فرش به صورت قلوه چين اشاره کرد.

سه گنبد در زميني كه اطرافش را قبور زيادي اشغال نموده ساخته شده است، و احتمالا زمين مزبور صحن آن بنا بوده كه عده اي را به لحاظ قدسيت محل در آنجا دفن كرده اند. ( در صورت حفاري قبور مذكور شايد ناشناخته هاي بناي مذكور با كشف آثار و اشيايي از گورها معلوم و مشخص گردد .)

دركتيبه ي طرفين و بالاي سردر ورودي فقط نام باني و سازنده ي بنا با تاريخ احداث ذكر شده و هيچگونه اطلاعاتي درباره ي عملكرد اين ساختمان بدست نمي دهد .

عده اي از مورخان و نويسندگان شالوده اصلي اين ساختمان را برج ديده باني مي دانند ولي چون گزارش آنها مستند نمي باشد . بنابراين هرگونه مطالعات دقيق و علمي در آينده كمك مطلوبي به روشن شدن وضعيت و عملكرد اوليه بنا خواهد نمود . با توجه به اين كه طبق اظهارات غيرمكتوب، در هنگام خاكبرداري كف اطراف مقبره در سال 48 تا 51 آثار قبوري كشف شده و از نظر معماري نيز مشابهت فراواني بين برج سه گنبد با مقابر قرن ششم، به چشم مي خورد، لذا احتمال مقبره بودن آن بيشتر است.

وجه تسميه سه گنبد

وجه تسميه سه گنبد به درستی هنوز معلوم نشده، شايد همين برج موجود كه از دو طبقه ساخته شده در سابق طبقه سومي هم داشته كه بر اثر مرور زمان از بين رفته است و شايد در يك محوطه بسيار وسيع سه باب گنبد بوده كه فقط يكي از آنها مانده و شايد آن دو برج ديگر معدوم شده اند.

به نظر بعضي از مورخان وجه تسميه ي آن به علت وجود دو بناي ديگري است که در مجاورت ده چهريق در اطراف شهر شاهپور (سلماس کنوني ) بوده است ، که مجموعه اين سه بنا را در قديم سه گنبد مي ناميده اند .

معماري خارج مقبره

نقشه اصلي برج دايره شکل است که قسمت جلوخان آن به شکل يک قاب مستطيل در بدنه ي استوانه اي برج اضافه شده است . اين مقبره به اسلوب گنبدهاي مراغه ، مرکب از سکوي سنگي بلندي است حاوي يک دخمه که در بالاي آن بنايي آجري برآورده اند که شامل اتاق مقبره است.

گنبد سرخ مراغه

مدخل آن در سمت شمال مثل بقعه مدوّر مراغه ، محاط در يک قاب پرنقش و نگار است که در بدنه ي استوانه اي شکل برج تعبيه شده است . درگاه ورودي در ميان طاقنماي مسطحي واقع شده که قاب مستطيل مذکور برآن احاطه دارد.

سه کتيبه ي کوفي روي در ورودي برج قرار دارد که قسمت فوقاني آن را مقرنس کاري ساده و سه رديفه اي مزين مي کند . دومين کتيبه ي برج در بالاي طاقنماي هلالي تند سردر واقع شده و کتيبه ي سوم در حاشيه ي پهن جدار بيروني قاب درگاه نوشته شده است . که متاسفانه قسمتهاي پاييني اين کتيبه در دو طرف درگاه خراب شده و حروف آن فروريخته است .

در دو طرف بدنه ي استوانه اي برج دو دريچه مزغل شکل موجود است که اين دريچه ها به دخمه ي مقبره باز مي شوند . (مزغل روزنه ی دراز وباريک در ديوار حصارهاي قرون وسطي براي انداختن تيرو کشکنجير. يا مزقل . سوراخهائي که در باره کنند افکندن تير را. سوراخ کهاز آنجا تير گشاد دهند دشمن را بي اينکه دشمن تواند ديد. يادداشت به خط مرحومدهخدا ) اين دريچه ها که در ارتفاع 3/2 متري از سطح زمين تعبيه شده اند به شکل مستطيل و داراي ابعادي به 35×84 سانتي متر هستند .

ارتفاع اين برج که احتمالاً در حال حاضر فاقد گنبد خارجي اصلي خود است تقريباً به 5/9 متر مي رسد .

مصالح قسمتهاي تحتاني بنا تا ارتفاع حدود 3/6 متر از سنگهاي تراش خاكستري رنگ ساخته شده و از اين قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهاي چهار گوش مي باشد .

نکته بسيار جالب در اين مقبره، سر در مزين به نقش و نگارهاي بديع و زيباي آن است ، زيرا با وجود اينکه در آن زمان کاربرد تزئينات کاشي رواج داشته است در اين مقبره کوچکترين اثري از رنگ آميزي ديده نمي شود .

اما نکته اي که تا حدي رفع اعجاب مي کند اين است که حروف ، خطوط و نقوش هندسي سه گنبد را با سنگ ساخته اند ، به اين دليل که معماران عادت داشته اند بعضي قسمتهاي تزئيني را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند ، حال اگر اين اختلاف را با کاشي مجسم نکرده اند چنانکه در مراغه يا نخجوان چنين بوده است . شايد بدين دليل که در اروميه وسايل کار موجود نبوده است .

گرچه از تزئينات رنگي استفاده اي نشده ولي معمار براي نشان دادن مهارتش از آجر و سنگهاي درخشان قهوه اي بسيار روشن استفاده کرده و تزئينات زيبايي را عرضه داشته که متاسفانه بر اثر بي توجهي ، قسمتهايي ازاين تزئينات و خطوط بسيار زيباي آن فروريخته و از بين رفته است .

در مدخل اين بناي مشهور سه كتيبه به خط كوفي كه نقش و خطوط آن را با سنگ تراشيده و نصب كرده اند باقيمانده است. و درگاهي ورودي آن در ميان طاق نماي مسطحي واقع و از لحاظ معماري، سبك و زينت، زيبايي خاصي به آن بخشيده است.

در داخل اين برج دو اتاق مجزا از يكديگر ساخته شده است .

اين بنا با برج علا الدين ورامين شباهت كلي دارد و از نظر شكل و ساختمان نظير بناي گوي برج (برج سرخ ) و برج مدور مجاور مقبره هلاكو مراغه است . برج سه گنبد شامل پايه سنگي بلندي است كه قريب سه متر ارتفاع دارد .

مقبره علاء الدین ورامین

اين بنا به صورت دو طبقه احداث گرديده، طبقه اول بنا سردابه خوانده مي شود كه به وسيله پوششي قوسدار از طبقه دوم مجزا مي باشد . طبقه دوم بنا كه مانند ساير مقابر دوره سلجوقي بر روي سردابه احداث شده به نام اطاق مقبره خوانده مي شود .

بطوري كه ذكر شد بنا به فرم استوانه اي و ساده ساخته شده تنها قسمت اثر كه داراي تزئينات مي باشد ورودي اطاق مقبره است كه با يك قابسازي بسيار جالب و با نصب سنگهاي تراش ظريف در گچ موتيف ها و كتيبه هاي اطراف سردر ورودي اطاق مقبره را آرايش داده اند و اين نوع قابسازي و كتيبه نويسي با نصب سنگهاي ريز در گچ ؛ در نوع خود بي نظير است.

آندره گدار مي نويسد :

"اين مقبره به اسلوب گنبد هاي مراغه مركب از سكوي سنگي بلندي است حاوي دخمه اي كه در بالاي آن بناي آجري برآورده اند كه شامل اطاق مقبره است مدخل آن مثل بقعه مدور مراغه و كوي برج محاط در يك قاب پرنقش ونگاري است كه در بدنه استوانه شكل برج تعبيه كرده اند. درگاه ورودي در ميانه طاق نماي مسطحي واقه شده كه قاب مستطيل نامبرده در بالا برآن احاطه دارد.

اما چرا آنرا سه گنبد مي خوانند ؟ در بالاي دخمه و اطاق مقبره اثر دو گنبد بيش نمايان نيست، آيا بايد فرض كرد به جاي سقف مخروطي شكل كه در آذربايجان در عهد سلجوقيان براين قبيل ابنيه مي پوشانيده اند، آيا گنبد سومي هم وجود داشته است؟

به نظر من اين فرض درست نيست، علي رغم اصطلاح عامه كه آن را سه گنبد خوانده اند بايد گفت سومين گنبد، چه اين گنبد فقط عبارت از سقفي ساده بوده است. به عبارتي ديگر در داخل اين برج دو طاق مجزا از يكديگر ساخته شده، در روي گنبد اصلي، گنبد كوچكتري ساخته اند و از اين رو به سه گنبد شهرت يافته است."

گدار، اين بنا را در رديف ابنيه مراغه و بين برج مدور (536) هجري و گنبد كبود (539 هجري) قرار مي دهد و مي نويسد : با وجود اينكه در آن زمان استعمال تزئينات كاشي رواج داشته و در مقبره مومنه خاتون در نخجوان كه در 582 ساخته شده كاشي به كار رفته، در اين مقبره كمترين اثري از رنگ آميزي به نظر نميرسد . اما نكته ديگري هست كه رفع استغراب مي كند و آن اين است كه حروف خطوط و نقوش هندسي سه گنبد را با سنگ ساخته اند، و اين دليل است كه معماران عادت داشته اندبعضي قسمتهاي تزئين شده را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند .

مقبره مومنه خاتون نخجوان

حال اگر اين اختلاف را با كاشي مجسم نكرده اند چنانكه در مراغه و نخجوان نموده اند سبب اين بود كه در اروميه وسايل كار نداشته اند.

دليل مهارت معمار سه گنبد آن است كه در برجي استوانه اي شكل قبلا اتاقي مربع تعبيه كرده و مجددا تربيع بنا را با تدابير معماري مبدل به تدوير كرده آنگاه گنبد را بر آن برافراشته است . نكته مهم هنري اين بنا گذشته از گنبد رفيع و مقرنس كاري كه در حدود 9 متر ارتفاع دارد، رنگ آميزي و تزئينات سنگي است كه جلوه خاص به اين بنا داده است .

طبقه اول به نام سردابه كه داراي پوشش قوس داراست و بدين وسيله از طبقه دوم مجزا مي شود . درب كوچك طبقه اول70/1 متر ارتفاع دارد . طبقه دوم كه اتاق مقبره خوانده ميشود داراي دري به ارتفاع 50/2 متر است . به عبارت ديگر، بناي استوانه اي شكل مدور داراي دخمه اي است كه قسمت فوقاني آن را به وسيله آجر تبديل به بنايي شامل اطاق مقبره كرده اند و مدخل آن در يك قالب معماري پر نقش و نگار محاط شده و در بدنه استوانه اي برج تعبيه است، درگاه ورودي آن در ميان طاقهاي سطحي واقع شده و از لحاظ معماري زينت خاصي به آن بخشيده است . مصالح قسمت تحتاني و پايين از سنگ و قسمت فوقاني آن از آجر است .

نماي عمارت، با ابعاد متناسب و تزئينات ظريف خود بسيار زيبا جلوه گري ميكند و اين ثابت مي كند كه در هنر معماري نيز مي توان بر خلاف معمول عمل كرد و در عين حال اثري جذاب به وجود آورد. تزئينات نما که درون قابهاي مستطيل شکل جاي گرفته ، شامل کتيبه ها ، مقرنس ها و تزئينات گـرهي است که در آنها به جاي کاشي از قطعات تراشيده ي سنگ استفاده شده است . در بالاي درگاه ، سه کـتيبه ديده مي شود که آخرين آن با عبارت "في شهر محرم ثمانين و خمسمائه" (580 ) پايان مي پذيرد . با توجه به اين کتيـبه بناي سه گنـبد در رديف يکي از آرامگــاههاي سلـجوقي مـــراغه قرار مي گيرد .

آثار طاق فوقاني را نويسنده کتاب اوضاع ايران در جنگ اول يا تاريخ رضائيه معاينه نموده است و قسمتي كه باقيمانده بود در سال 1300 شمسي و حتي يك قطعه گچ مخلوط با آهك و ريك مسلح كه از جا كنده شده بود براي معاينه و آزمايش به منزل خود مي برد. او می نويسد :

"سه گنبد در زميني كه اطرافش را قبور زيادي اشغال نموده است ساخته شده و محتمل زمين مزبور صحن آن بوده كه عده اي را پس از مرگ به لحاظ قدسيت محل در آنجا دفن كرده اند دراين صورت قبوري كه در صحن مزبور وجود دارند مربوط به طبقه ممتاز روحانيون ـ سرداران و تجار و اشراف، خواهند بود ولي اين آثار از بين رفته در حين شيار ديده شده است . "

بنا بر روي ازاره ي سنگي مرتفعي قرار دارد که خود از سنگهايي با اشکالي منظم و ابعاد نسبتاً کوچک تشکيل يافته است . در زير بنا سردابي با پوشش قوسي است که ورودي آن درست در زير در شبستان در بيرون بنا قرار دارد . بيرون و درون بناء ساده و فاقد تزيين خاصي است و تنها قاب درگاه ورودي از تزئيناتي غني برخوردار است .

نوع آرايشها و قاب بندي سر در ورودي به لحاظ فرم تزئينات مخصوص، يعني نصب سنگهاي تراشدار ظريف در گچ و ايجاد نقش و نگارهاي زيبا و خطوط كوفي بديع، در نوع خود بي نظير است .

معماري داخل برج

نقشه داخلي دخمه و اتاق مقبره مربع شکل است که معمار با مهارتي خاص در برجي استوانه اي اين اتاق مربع شکل را تعبيه کرده ، مجدداً اين اتاق را با تدابير معماري به دايره تبديل آنگاه گنبد را برآن برافراشته است . ديوار اتاق مقبره با طاق نماهاي هلالي تيز و کاربندي و قرنيه هاي مقرنس دار در کنجها تزيين شده است . سقف اين اتاق قبه اي شکل و طرز چيدن آجرهاي آن حلقوي و به حالت تک مرکزي است.

در ديوار مقابل ورودي برج آثار يک محراب 185 و عرض آن 130 سانتي متر و برجستگي آن نسبت به ديوار واقع در آن 4 سانتي متر است . حاشيه ي اين محراب که شبيه قاب عکس است 25 سانتي متر است . قسمت داخلي بنا فاقد هر گونه تزئينات بيشتر مي باشد .

قبل از عمليات مرمتی ، کف اتاق مقبــره در داخل دخمه ي زيرين فروريخته بود و تنها در اطراف بقـاياي مختصـري از آن موجود بود . دخمـه با طاقهاي هـلالي آجــري پوشيده بوده است ، زيرا پايه ي طاقـها در اطراف ديده مي شدند . ديوارهاي جانبي تا ارتفاع 20 سانتي متر از سنگ بنا شده اند و پايه هاي سه طاق گهواره اي بر روي اين ديواره هاي سنگي استوارند . کف دخمه با طرحهاي زيباي هندسي از آجر مفروش است و ارتفاع اين دخمه به خاطر خراب شدن سقف آن به درستي معلوم نبود. اما مطابق اندازه گيري انجام شده تقريباَ مي توان بلندي اين دخمه را 5/1 متر دانست .

مدخل ورودي دخمه درست در زير درگاه اصلي برج قرار دارد و دو پنجره مزغل شکل در بدنه ي بيروني برج به خوبي نمايان است که روشنايي داخل دخمه کوچک را تامين مي کند .

اين بنا برج مدوري است که در داخل ، شبستاني چهارضلعي متساوي دارد . زواياي فوقاني اين شبستان جمع شده و گنبدي مدور بر آن قرار گرفته که بعد از تحمل صدماتي در دوره ي اخير توسط سازمان ميراث فرهنگي مرمت و تعمير شده است .

تاريخ بناي برج

بنا به کتيبه سردر ورودي برج که از طرف خانيکوف خوانده شده است ، اين برج از طرف موسي پسر ابومنصور ساخته شده است . تاريخ بناي ان چنانکه از جملـه ي آخر کتيبه سوم خوانده مي شود "في شهر محرم ثمانين و خمسمائه" سال 580 هجري ( 1184 ميلادی ) و مربوط به اواخر دوره ي سلجوقيان در آذربايجان است .

برخي معتقدند كه اين بنا به جاي آتشكده اي از دوره ساساني احداث گرديده كه پس از هجوم اعراب به ايران و نفوذ آنان در آذربايجان متروك مانده و به تدريج رو به خرابي گذاشته بوده است. ولي هيچگونه سند معتبر و يا نشانه اي دال بر صحت اين ادعا وجود ندارد . مهمتر از همه پلان سه گنبد و فونداسيون آن نيز تشابهي با آتشكده هاي دوره ساساني ندارد.

راجع به اين بنا در كتاب آثار تاريخي آذربايجان مي نويسد :

"بناي تاريخي سه گنبد طبق نظر باستان شناسان در سال 580 هجري بنا شده است و عبارت از مقبره اي است به شكل برج و بنا به عقيده بعضي از مورخان اين بنا آتشكده زردشتيان بوده كه پس از هجوم اعراب به ايران و نفوذ آنان در آذربايجان متروك مانده و به تدريج رو به خرابي گذاشته بوده است."

در جزوه راهنمايي جاذبه هاي تاريخي و طبيعي ميراث فرهنگي آذربايجان غربي آمده است :

"بناي سه گنبد برج مدوري است كه از دوره سلجوقيان كه به دستور اميري به نام شيشقاط المظفري (شيث قاطه المظفري ) ساخته شده است، معمار آن شخصي به نام منصور بن موسي مي باشد كه نامش با ذكر تاريخ 585 هجري قمري مشخص است.

هرچند سه گنبد جزء ابنيه قرن ششم هجري و دوران سلاطين سلاجقه است ؛ ليكن از نظر آجر كاري و شكل ساختماني مانند برجهاي دوره مغول جلوه مي نمايد .

بنا به گفته پروفسور مينورسكي : سلطان جلال الدين ملكشاه زمستان 628 هجري را در اروميه و اشنو گذراند و اين توقف زمستاني او در اروميه و اشنو ممكن است موجب شيوع افسانه ساختمان بناي سه گنبدان ( مينورسكي سه گنبد را سه گنبدان مينويسد. ) بوسيله خوارزمشاه و همچنين تدفين خوارزمشاه در اروميه شده باشد . سه گنبدان مزبور به فاصله پانصد گز در سمت جنوب خاور شهر اروميه واقع و از سنگ و آجر ساخته شده و بنابه نوشته "مارکوارت" مستشرق آلماني "کنجک" بزرگترين آتشکده در جنوب شرقي اروميه مي باشد که بايست هر پادشاهي بعد از جلوس خود پاي پياده به زيارت آن مي آمد.

در صورتي كه تاريخ بناي سه گنبد سال 580 هجري است و 48 سال قبل از آنكه سلطان جلال الدين راجع به اين بنا مطالبی بنويسد؛ در كتاب آثار تاريخي آذربايجان اسماعيل ديباج چنين مي نويسد :

با توجه به زمان ساخت و مشابهت بنا با ساير مقابر دوره سلجوقي چنين به نظر مي رسد كه مقبره يا برج سه گنبد به احتمال زياد محل دفن يكي از بزرگان دوره سلجوقي مي باشد كه نام آن بر ما پوشيده است. ولي در سال 67 بررسي مجددي بر روي كتيبه اطراف سر در مقبره انجام گرفت و نام صاحب مقبره با عبارت "سلاطين شيشقاط المظفري اطال الله بقائه" خوانده شده كه احتمالا شخصيت مدفون در اين مكان مي باشد .

مشاهده موقعیت تصویر ماهواره ای مقبره سه گنبد ارومیه

منابع و مآخذ:

1- غلامعلي حاتم ، معماري اسلامي ايران در دوره ي سلجوقيان ، تهران ، 1379.

2- دائرة المعارف بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي 2 ، بخش بناهاي آرامگاهي ، تهران ، 76 ، انتشارات سازمان تبليغات اسلامي.

3- نصرت اله مشكوتي ، بناهاي تاريخي و اماكن باستاني ايران.

4- ايرج افشار سيستاني ، نگاهي به آذربايجان غربي.

5- حسن انزلي ، اروميه در گذر زمان .

6- علي دهقان ، سرزمين زردشت رضائيه .

7- آرشيو ميراث فرهنگي آ . غ ، گزارش بخش حفظ و احياء .

8- مجموعه مقالات كنگره تاريخ معماري و شهر سازي ايران ، 12 - 17 اسفند سال 74 ، كرمان ، سازمان ميراث فرهنگي كشور.

9- محمد جواد مشكور ، نظري به تاريخ آذربايجان.

10- رضا حيدري ، بروشور (كتابچه) سيماي ميراث فرهنگي آذربايجان غربي .

11- ع، ركوعي ، راهنماي ديدنيهاي ايران ، نشر كيوان ، سال1380 .

12- حسن زنده دل و ياران ، مجموعه راهنماي جامع ايرانگردي ، استان آذربايجان غربي ، نشر ايرانگردان، 1377.

13- آثار و ابنيه اسلامي و تاريخي اروميه ، اداره كل فرهنگ آذربايجان غربي.

14- آندره گدار، ماكسيم سيرو و ديگران ، آثار ايران، جلد سوم ، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدّم ، انتشارات آستان قدس رضوي، 1367 .

15- احمد كاويانپور ، تاريخ عمومي آذربايجان ، 1346، انتشارات آسيا.

16- محمد تمدن ، اوضاع ايران در جنگ اول يا تاريخ رضائيه ، انتشارات موسسه مطبوعاتي تمدن ، 1350.

اینم عکسهایی که دوست عزیز و پر تلاشمون آقای پاکند تو وبلاگشون گذاشته بودند که ازشون ممنونم :

1.نمای بیرونی

2.مجسمه سنگی در محوطه

3.یک شیر سنگی در سوی دیگر محوطه

4.نوشته های روی شیر سنگی

5.نمای کلی از قسمت درب ورودی

6.تصویری از نمای دور از کل بنا

7.اینم آقا عباس و درب های ورودی به بنا

8.تصویر از کنار در عصر!

9.شناسنامه سه گنبد

10.وقتی به در پایین وارد می شویم،اولین گنبد(همین عکس)با ارتفاع کم(نوک گنبدحدود2متر) را می بینیم.

11.وقتی از در بالا وارد می شویم،گنبد دوم را در ارتفاع بسیار بیشتر نسبت به گنبد پایین(حدود6 متر از ورودی طبقه2 تا نوک گنبد) مشاهده می کنیم.

12.سه تا از این جای دست ها در رور تا دور طبقه 2 وجود دارد.(اصطلاحا حاجتگاه می گویند)

13.تصویری از بالای یکی از ساختمان های اطراف که گنبد سوم بدلیل تخریب های صورت گرفته در طول تاریخ وجود ندارد.(نتونستیم عکس بهتر بگیریم.چون ناظر ساختمون اومد و ...!)