توضیحاتی در مورد مسجد شیخ لطف الله اصفهان

شيخ لطف الله، مسجدى در اصفهان در ميان هزاران مسجد لاجوردى اين شهر، رو به آفتاب نشسته و تماشاگر گذر تاريخ است اين بنا يکي از نفيس ترين آثاري است که از زمان صفويه در اصفهان به جاي مانده است و همچون جواهرى درخشان در تاريخ معمارى ايرانيان مى‏درخشد . اين مسجد بي نظير در ضلع شرقي ميدان نقش جهان و در مقابل کاخ عالي قاپو واقع شده است. شاخصه هايي در اين مسجد ديده مي شود که در زمان خود کم نظير بود. لوييس اي کان، معمار برجسته جهاني در بازديدي که از اصفهان داشت در رابطه با شيخ لطف الله عنوان کرده -- من فقط در عالم خيال و با جوهري از طلا و نقره مي توانم چنين اثري را تصور کنم -- . پروفسور پوپ در کتاب بررسي هنر ايران نوشته است: -- به سختي مي توان اين اثر را محصول دست بشر دانست -- . و نيز در جايي ديگر بيان کرده: -- کوچکترين نقطه ضعفى در اين بنا ديده نمى شود، اندازه ها بسيار مناسب، نقشه طرح بسيار قوى و زيبا و به طور خلاصه توافقى است بين يک دنيا شور و هيجان و يک سکوت و آرامش باشکوه که نماينده ذوق سرشار زيباشناسى بوده و منبعى جز ايمان مذهبى و الهام آسمانى نمي تواند داشته باشد. -- همچنين به دليل عظمت معمارى و تاريخى اين بناى مذهبى ايران، تمبر مشترکى با نقش اين بنا و اثرى تاريخى از چين منتشر شده است.

کتيبه هايي درخشان با خط استاد عليرضاي تبريزي عباسي، پلان ويژه اين مسجد، کاشيکاري هاي معرق بسيار نفيس در داخل و خارج گنبد، استفاده از نور طبيعي و رنگ هاي زيبا همه و همه از جمله ويژگي هاي چشمگير اين بناست.
طرح اين مسجد در زماني که نقشه چهارباغ و باغ هزارجريب به مرحله اجراء درآمد ريخته شد و در دوراني که معماري صفويه به شکوفايي رسيده بود مورد بهره برداري قرار گرفت. ساخت اين مسجد در نيمه اول قرن يازده هجري، در سال 1011 هجري قمري (1602م) و به فرمان شاه عباس اول آغاز شد و در سال 1028 هجري قمري (1619م) به اتمام رسيد ساخت اين مسجد هجده سال به طول انجاميد. معمار اين مسجد استاد محمدرضا اصفهاني، پسر استاد حسين بنا اصفهاني بوده است. اين مسجد بر خرابه هاي مسجدي که قبلا در آن محل بوده ساخته شد.
اين مسجد به نام يکي از علماي بزرگ عصر صفوي به نام شيخ لطف الله بن عبدالکريم، ناميده شده است. شيخ لطف الله يکي از علماي بزرگ عصر صفوي بود. وي از اهالي جبل عامل لبنان بود که مانند شيخ بهايي و برخي علماي ديگر توسط شاه عباس از لبنان به ايران مهاجرت نموده و ابتدا در مشهد و قزوين و پس از آن در اصفهان سکني گزيدند. از آنجا که حکومت صفوي، حکومتي مذهبي بود و به اسلام و به خصوص مذهب تشيع بسيار بها مي داد، علماي آن را نيز تکريم مي کرد. از سوي ديگر شيخ لطف الله پدر زن شاه عباس بود. از اين رو در محل زندگي شيخ، مسجد و مدرسه اي به نام او ساخته شد که در اين محل به تدريس دروس فقهي و جلسات ديني اشتغال داشت. شيخ بنا به استفتاي خود که برگزاري نماز جمعه در غياب امام زمان را مجاز مي شمرد، به اقامه نماز جمعه در اين مسجد مي پرداخت و مقلدان او نيز به او اقتدا مي نمودند.
جلو خان مسجد با عقب نشستگي از بدنه شرقي ميدان آغاز مي شود. بعد از عبور از چهار پله به محوطه سردر مي رسيم. قسمت تحتاني ديوارهاي اين محوطه با سنگ مرمر زرد پوشيده شده است، سکوهاي بزرگ کناري هم از همين نوع سنگ هستند. در ورودي مسجد به صورت دو لنگه است که از چوب چنار يکپارچه ساخته شده اند و پس از گذشت چهارصد سال هنوز پابرجايند. در جلوي‌ مسجد حوض‌ 8 ضلعي‌ زيبايي‌ قرار داشته‌ که‌ در سال‌هاي‌ 1316 تا 1318 برداشته‌ شده‌ است‌. در اين‌ زمان‌ پوشش‌ کف‌ گنبد خانه‌ از جنس‌ گچ‌ بوده‌ و پنجره‌هاي‌ چوبي‌ منصوب‌ در آن‌ روشنايي‌ زيرزمين‌ را تامين‌ مي‌کرده‌ است‌ .

سردر ورودي اين مسجد با مقرنس کاري هاي کم نظير پوشيده شده است. در اينجا تفصيل و پيچيدگي با سادگي پيوند خورده است. اين مجموعه داراي ظرافتي تزييني است که جز در سردر مسجد امام، نظيري ندارد. اما سردر مسجد امام، از اين آرامش و سکون خاص نخستين مسجد شخصي شاه عباس بي بهره است. قسمت هاي پايين تر با کاشي هاي هفت رنگ، با نقوشي از گل و گلدان پوشيده شده است.
اين بنا نه داراي مناره است و نه داراي شبستان ورودي (حياط) و همچنين ورودي آن پله مي‌خورد. اين خود از ويژگي هاي منحصر بفرد مسجد شيخ لطف الله است که در کمتر مسجدي ديده شده. عدم وجود شبستان و صحن ورودي اين مسجد را به مقتضيات تقارني ميدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روي عمارتعالي‌قاپو) نسبت داده اند که در نهايت منجر به اين مسئله شده است که نتوان صحني يا حياطي رو به قبله براي آن طراحي کرد.
يکي از ويژگي هاي اين مسجد چرخش 45 درجه اي است که با محور شمال جنوب دارد که در اصطلاح، پاشنه ناميده مي شود. علت وجودي اين چرخش اين است که در معماري ايراني-اسلامي، مساجد به گونه اي طراحي مي شوند که کاربر هنگام ورود به شبستان در جهت قبله قرار گيرد، خالق بنا اين دوگانگي را به زيبايي، با استفاده از پاشنه مرتفع نموده. چون مسجد در ضلع شرقى ميدان واقع است و خواه و ناخواه در ورودى مسجد به سمت مشرق ميدان خواهد بود. اگر بنا بود مسجد را نيز به همين جهت مى‏ساختند كار جهت يابى از لحاظ قبله مختل مى‏شد. در اينجا با ايجاد يك راهرو كه از ابتداى مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست مى‏چرخد بر اين مشكل فائق آمده‏اند يعنى اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نماى خارجى آن چنين بر مى‏آيد كه ديوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لكن در همين محراب ديوار بنا شده كه به سوى قبله است و وقتى به عظمت اين فكر پى مى‏بريم كه در بيرون مسجد اثرى از كژى و زاويه به چشم نمى‏خورد، اما به مجرد ورود ناچاريم قبول كنيم كه صحن نسبت به نماى خارجى پيچشى دارد در صورتى كه گنبد كوتاه اين مسجد به علت مدور بودن، جهت يا زاويه مخالفى نشان نمى‏دهد. اين گنبد يكى از زيباترين گنبدهاى اصفهان و ايران است. گنبد شيخ لطف الله به واسطه عظمت، ويژگي هاي فرمي و بر اثر تزييناتى كه با زمينه كرمى با نقش و نگارهايى به رنگ آبى سير بر سطح آن وجود دارد، خود را از ديگر گنبدها متمايز نموده است. اين در حالي است که بيشتر گنبدهايي که با کاشي پوشش شده اند، به رنگ آبي و فيروزه اي هستند.
با گذشتن از در ورودي، وارد هشتي مي شويم که شروع راهروي 28 متري تا شبستان است. اين راهرو تماما با کاشي هاي هفت رنگ با رنگ غالب آبي و سبز پوشيده شده است. چند قدم پس از وارد شدن به راهرو در سمت راست پنجره مشبکي وجود دارد که ديدي براي ناظر نسبت به شبستان ايجاد مي کند و به نوعي ناظر را تشويق به ادامه مسير مي کند. کمي بعد از آن و در ميانه راهرو و قبل از رسيدن به شکستگي، دري در سمت چپ مشاهده مي شود که به شبستان زمستاني مي رود. اين شبستان فضاي نه چندان بزرگي است که همان طور که از نامش هم بر مي آيد براي نمازگذاري در فصول سرد سال مورد استفاده قرار مي گرفته است. سقف اين شبستان کوتاه است و ديوارها و سقف آن بسيار ساده و فاقد تزيينات است. در ادامه و بعد از طي 14 متر از در ورودي راهرو با زاويه 90 درجه به سمت راست پيچ ميخورد. در محل شکستگي پنجره اي از سنگ خارا، به اضلاع 100در 70 سانتي متر وجود دارد. ساخت چنين راهرويي با اين مشخصات تزييني و نورپردازي اين فکر را القا مي کند که اين راهرو نه فقط براي حل کردن مسئله قبله، بلکه براي جدا کردن تدريجي عبادت کننده از هياهوي بيروني و آماده کردن تدريجي وي براي ورود به فضايي ديگرگونه ساخته شده است. از طرفي اين راهرو باعث مي شود چشم به نور کم عادت کند. اگر ناظر به يکباره از فضاي روشن بيروني وارد شبستان نيمه روشن مي شد، حس عظمتي که در اين حالت ادراک مي شود را نمي توانست تجربه کند مانند زماني که از بيرون وارد سالن سينما مي شويم و چشم ديد مناسب ندارد، در اين حالت حتي امکان زمين خوردن هم وجود دارد. استاد براي نشان دادن نور به ناظر، اول نبود آن را بر وي مسجل ساخته است و پس از آن در شبستان ناظر را وارد دنياي نور و رنگ مي کند.
بعد از عبور از اين راهروي نيمه تاريک، با حالتي غير منتظره وارد فضاي شبستان مي شويم. دنيايي از رنگ و نقش و نور. و شايد اينجا و در آن لحظه به فلسفه وجودي آن راهرو پي ببريم. گنبدي ترنجي با نگاره هاي اسليمي بر زمينه اي نخودي، که در نوع خود کم نظير است. نوع گنبد دو پوسته پيوسته و با دهانه 12 متر است. ارتفاع راس گنبد از سطح زمين 32 متر است. اين در حالي است که ارتفاع گنبد مسجد امام 54 متر از کف است. در اصطلاح معماري ايراني به گنبدي با نسبت ارتفاع به دهانه کم مانند گنبد شيخ لطف الله، گنبد خفته مي گويند که اجراي چنين گنبدهايي با توجه به امکانات و مصالح آن زمان، به استادي ماهر نياز داشت. اگر ارتفاع زير گنبد بيشتر از حالت کنوني بود شکست نور به کاشي معرق سقف گنبد نمي رسيد و آن چه خالق بنا به دنبال آن بود اتفاق نمي افتاد. اين گنبد چنان در زمان خود غير معمول بوده که در مورد آن افسانه هايي گفته شده از جمله مي گفته اند: محمدرضا بنا اصفهاني در حين کار گذاشتن گنبد، از روحانياني که داراي کرامات بوده اند مي خواسته است که شب ها در مسجد بخوابند و مانع از فرو ريختن آن شوند!
بناى مسجد بر يك چهار ضلعى استوار است كه در قسمت بالاتر بنا به هشت ضلعى تبديل شده در نهايت دايره وار به ساقه گنبد مى ‏پيوندد. در واقع تبديل پلان مربع به گنبد دايره اي شکل، که ميراث معماري ساساني است در اينجا بار ديگر خودنمايي مي کند. ديوارهاى مسجد شيخ لطف اله براى تحمل سنگينى و فشار گنبد قطور ساخته شده ‏اند و به طورى كه آن را از قسمت پنجره‏ها اندازه گرفته‏اند به يك متر و هفتاد سانتيمتر و در قسمتهاى اصلى به پيش از دو متر هم مى‏رسد. كف مسجد از سطح ميدان بالاتر است. طول هر ضلع شبستان مربع شکل مسجد 19متر است.

مسجد توسط چهارطاق نماي فيروزه اي در وسط و چهار طاق نماي گوشه اي، به هشت بخش تبديل شده است. در طاق نماي جنوبي محراب قرار گرفته است. محراب مسجد شيخ لطف الله از شاهکارهاى بى‌نظير هنر معمارى و از زيباترين محراب‌هاي است که در مساجد اصفهان مى‏توان مشاهده کرد. اين محراب با کاشي‌کارى معرق و مقرنس‌هاى بسيار دلپذير تزيين شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد. نابغه‏اى كه اين همه شكوه و جلال زيبايى و هنر را به اين مسجد بخشيده، كسى است که سمت چپ و راست محراب را امضا نموده و خود را «فقير حقير محتاج به رحمت خدا»، محمد رضا بن استاد حسين بناى اصفهانى معرفى كرده است و بعد از نام او تاريخ 1028 هجرى (1618 ميلادى) ديده مى ‏شود. بدنه هاي داخلي مسجد با کاشي معرق و هفت رنگ با رنگ هاي براق پوشيده شده است. ازاره و قوس هاي وسط هر ديوار با کاشي هفت رنگ، و چهار ديوار گوشه اي و گنبد با کاشي معرق پوشيده شده اند.
بعد از کتيبه هاي دور تا دور، نگاره هايي لوزي مانند در گنبد ديده مي شوند که تعداد آن ها 32 عدد است. در واقع 4 ديوار به 8 ضلع، 8 به 16 پنجره و 16 تبديل به 32 نگاره ها شده است. به تدريج که به مرکز گنبد نزديک مي شويم اندازه اين نگاره ها کوچکتر مي شود که باعث مي شود گنبد مرتفع تر به نظر آيد.
در بالاي در ورودي از راهرو به شبستان گشودگي بزرگي قرار دارد که براي روشنايي عمومي و به ويژه براي روشن کردن محراب ساخته شده است. از طرف ديگر ساقه گنبد 16 پنجره دارد که قسمتي از نور داخلي را تامين مي کنند. به دليل اينکه اين پنجره ها در گرداگرد فضا قرار دارند در تمام طول روز قسمتي از تابش را وارد فضاي داخلي شبستان مي کنند. اين بنا بيشتر به يک پرستشگاه نور شباهت دارد تا يک مسجد. همانطور که گفته شد در ساقه گنبد در فواصل منظم پنجره هايي تعبيه شده و در آنها يک جفت شبکه کار گذاشته اند، يکي داخلي و ديگري خارجي، هر يک شامل نقش هاي اسليمي برجسته اي که در آنها فضاهاي پروخالي متناسب است، فاصله اين دو شبکه از هم 70/1 سانتي متر است چنانکه نور دوباره مي شکند. بدين سان نور تلطيف و تصفيه مي شود و بر هزاران سطح شفاف ديوار و گنبد باز مي تابد، همه جا را همچون شبنمي براق فرا مي گيرد و يک زيبايي غيرزميني را نمايان مي سازد. امروزه در عکاسي هم از نورپردازي غير مستقيم استفاده مي شود.

باخ مي گويد ما همه فقط سايه اي هستيم چرا که فقط آنجا که نور هست مي تواند سايه اي وجود داشته باشد. در اين مسجد به دليل نورپردازي خاص آن تقريبا سايه اي از ناظر ايجاد نمي شود، مي توان گفت به نوعي من مادي از بين مي رود و فرد غرق در فضاي روحاني مي شود خود را فراموش کرده و متوجه امري والا مي شود که در بيرون از اين بنا به اين کيفيت دست نمي يابد.
استاد محمدرضا بنا اصفهاني، ميتوانست با گذاشتن گشودگي هاي بيشتر نور بيشتري به داخل هدايت کند، ولي اين هنرمند توانا با گذاشتن همين ميزان گشودگي قادر به ارائه نقوش بيشتر به ما شده. يعني با انتقال نور مهار شده روي کاشي ها توجه ما را به تک تک آنها جلب مي کند. اين هنرمند به نوعي جهان مجازي براي ناظر ساخته که طبيعت آن در نقوش ديوارها تعريف شده و نوري که از بالا آمده به مثابه نور هدايت الهي است که فضاي تاريک اين جهان طبيعي کوچک را به او مينماياند.
يکي از ويژگي هاي حائز اهميت مسجد شيخ، کتيبه هاي کار شده در آن است. بيشتر اين کتيبه ها به خط استاد زمان عليرضا عباسي است و البته يکي از شاگردان او به نام «باقربنا» که در خطاطي از استاد خود کم نداشت ولي نام او تحت شعاع نام عليرضا عباسي قرار گرفته و کمتر از او ياد مي شود. کتيبه خارجي گنبد مسجد شيخ لطف الله به خط ثلث با کاشي سفيد معرق بر زمينه لاجوردي به ترتيب شامل سوره هاي شمس و دهر و کوثر است. بالاى پنجره‏ سر در مسجد دو كتيبه به خط نستعليق وجود دارد كه يكى از آنها چنين عبارتى را در بردارد: «مايه محتشمى خدمت اولاد على است» كتيبه بزرگ و اصلى واقع در سر در مسجد به خط عليرضا عباسى است كه با خط ثلث بر كاشيهاى معرق نوشته شده است. اطراف محراب کتيبه‏هايى به خط عليرضا عباسى و خطاط ديگر که باقر بنا بوده، ديده مى‏شود. در اين کتيبه‏ها رواياتى از پيامبر اکرم و امام ششم شيعيان امام جعفر صادق نقل شده است. دو کتيبه فوقاني داخل مسجد نيز هنر دست عليرضا عباسي است.
عليرضا عباسي به آموزش بسيارى از خطاطان آن زمان پرداخت. خط او را در بسيارى از كتيبه‏هاى موجود در بناهاى تاريخى شهرهايى چون مشهد، قزوين و اصفهان مى‏توان مشاهده كرد. اشعارى نيز بر کتيبه‏هاى ضلع‌هاى شرقى و غربى به چشم مى‏خورد که احتمالاً سراينده آنها شيخ بهايى، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوى است.
شايد بتوان گفت استاد محمدرضا در پي ايجاد فضايي متفاوت بوده است و در واقع نه فقط مسجد بلکه حتي پرستشگاهي براي همه اديان و فضايي براي متوجه کردن انسان به سوي نوري الهي. به گفته پوپ -- هر کس اهل درک و انديشه عميق باشد نمي تواند وارد اين فضا شود بي آنکه تکان و احساس ناشي از رسيدن به حضور به وي دست ندهد -- . دکتر محمد علي اسلامي ندوشن اين حالت را چنين تفسير مي کند: -- آنگاه خود شبستان مي آيد که زيبايي و آراستگي نازنينش را با نور ملايم نوازش کننده اي که دارد، در عين عبادت گاه بودن، آن را شبيه حجله گاهي مي کند، و در زير اين طاق مدور هوش ربا، و در آغوش رنگ ها و نگارها ومنحني ها و زاويه ها و حرير نور، اين احساس دوگانه خواهش خاکي و عروج آسماني به هم آميخته مي شوند حالتي که تنها نظيرش را در شعر حافظ مي توان يافت. -- در راستاي نيل به چنين اهدافي بوده که استاد چنين هنرمندانه رنگ و نور و ماده و نقش را در هم آميخته است.

زيبايي کاشي کاري هاي اين مسجد اعم از معرق يا هفت رنگ در نوع خود بي نظير است. شروع کاشي کاري ديوارهاي داخلي از پايين با کاشي هفت رنگ است و در قسمت هاي بالا به کاشي معرق ختم مي شود. رنگ هايي که به طور غالب در شيخ لطف الله مشاهده مي شوند عبارتند از آبي، سبز، نخودي و سفيد. تزيينات کاشي هفت رنگ و معرق با نقوش گياهي اند. استفاده از کاشي لعابي براق در مجاورت آجرهاي مات، ترکيبي خوش آيند از دو بافت متفاوت ايجاد مي کند. نقوش ديوارهاي اين مسجد همه تمثيلي از گياهان بهشتي اند و همانند مسجد جامع عباسي در جاي جاي آن مي توان حضور اين نقوش را ديد. رنگ و نقش در اين مسجد، بيننده را مسحور خود مي کند. موسوي فريدني در کتاب اصفهان از نگاهي ديگر عنوان کرده: آن آدم ها مگر زندگي را چقدر رنگارنگ و پر عشوه مي ديده اند.
نکته اي که محققين و پژوهشگران بر آن اذعان مي کنند اختصاصي بودن مسجد شيخ لطف الله است. يکي از دلائل اين مدعا حالت ويژه مسجد و نداشتن صحن و مناره است که در اکثر مساجد اسلامي جز لاينفک بناست. شايد به همين علت است که جهانگرداني که در زمان صفوي از اصفهان بازديد کرده اند، کمتر از اين مسجد مطلبي نگاشته اند و شايد به اين علت باشد که مسجد همسايه شيخ لطف الله يعني مسجد امام، به علت عظمت خود بيشتر مورد توجه قرار مي گرفته و مسجد شيخ تحت تاثير آن قرار گرفته است. در مسجد امام از انعکاس صدا و در شيخ لطف الله از انعکاس نور بهره گيري شده است.
بهترين زمان بازديد از مسجد شيخ لطف الله نزديک طلوع و غروب آفتاب است به علت اينکه خورشيد نزديک افق قرار گرفته، بازتاب تابش آن به نقش طاووس وسط گنبد مي رسد. انعکاس نور از سطح کاشي ها در اين حالت به گونه است که چيزي شبيه دم طاووس شکل مي گيرد.

پلان مسجد

اين بنا از زيباترين آثار جهاني است که ديدن آن به هر صاحب ذوقي توصيه مي شود.

توضیحاتی در مورد مسجد شیخ لطف الله اصفهان

مطالب مشابه :

بسته جامع آموزشی مهندسی عمران

دانلود پلان _ نما _ برش بناهای قدیمی شوشتر

مهندسی عمران،معرفی رشته مهندسی عمران:

همه چیز در مورد رشته نقشه برداری

جزوه کلاسی آموزش نرم افزار مطلب و کاربرد آن در محاسبات عددی

مدیریت جامع آبخیزداری ابزاری برای مدیریت منابع آب و توسعه اقتصادی و اجتماعی

توضیحاتی در مورد مسجد شیخ لطف الله اصفهان