ابریشم و مراحل کار با آن

آماده کردن نخ ابریشم

روستائیان گیلان و مازندران کرم ابریشم پرورش می دهند . آنها تخم نوغان ( تخم ابریشم ) را در 15 اسفند از نزدیکترین نمایندگی انحصاری نوغان می خرند . تخم نوغان در جعبه های 100 می گذارند . کرم ابریشم از برگ درخت قوت تغذیه می شود . پس از یک هفته کرم ابریشم را در سینی تمیزی می گذارند . در هفته هفتم شاخه های درخت توت را روی تحت پرورشگاه می گذارند و سپس کرم ها را روی شاخه برده آنها با حرص زیاد مشغول خوردن می شوند . هر 4 ساعت باید شاخه ها و برگ های نر گذاشت و سپس پیله می بندند . پیله ها از روی وزن به کارخانه ای انحصاری فروخته می شوند در آنجا کرم ابریشم را با بخار و یا دستگاه هوای داغ به نام « سیکاتور » می کشند . پیله ها به 4 گروه از یک تا 4 نمره بندی می شوند . دو نوع دیگر هم هست که پستقر بوده به نام مثله سیاه . کر مرسوم . سپس آنها را به تران صادر می کنند . ابریشمی که در محل مصرف می شوند به صورت کلاف ( فقادی ) به رشت فرستاده می شود که از آن برای ساختن قالبهای درجه یک به کار برده می شود و به سه درجه تقسیم می شوند ( 1 – دانه ای و نرم و ظریف و زیبا . 2 – خشتی 3 – پودی ) . آماده کردن نخ های ابریشمی در چند مرحله است که از باز کردن فقادی شروع می شود . در اصفهان و یزد آماده کردن نخ جزء صنایع روستایی است که معمولاً چند نفر خود را ابریشم تاب می نامند . 1 – انتقال نخ از قادی به ماسوره و کلافه ( کوپی ) 2 – انتقال از ماسوره به قرقره چرخی 3 – انتقال از چرخی به کلاف چله 4 – چله پیچی – چله تون ( چله دانی ) در این مرحله ماده چسبی به نام شومال به آن می زننند به همین مناسبت اتاقی که در آن کرم ابریشم را چسب می زنند ( شومال خانه ، می گویند . در اصفهان چله تاب از چرخ چله تابی گردان استفاده می کند . چوپانان و چادر نشینان با دوک دستی کار میکنند و بقیه با چرخ نخریسی .

بعضی از دوک ریس ها خامه را از توی آستین گشاد خود بیرون می آورند . دوکی که برای پشم و پنبه به کار می برند معمولاً از نوع دوک های معلق است که شامل میله چوبی یا آهنی نوک تیز به نام ( میل یا جل و یا چول یا کول ) شکاف یا قلاب بالای آن چل گیره ( دنده ) نام دارد . برخی دوک ریس ها دوک های چوبی فراطی شده دارن که قسمت فوقانی آن نزدیک قلاب بزرگ و سنگین در نهایت پنبه ، خامه آن شبیه z می شود . در ایران ریسیدن نخ به دو صورت انجام می گیرد . 1 – رسیدن با دوک دستی یا دوک جلک 2 – چرخ نخریسی ریسیدن کتان همیشه از چوله انجام می شود . و دوک چوبی آن از نوع معلق نیست . تابیدن طبیعی کتان همیشه به جهت s می باشد . پوشه دوک از چرم ضخیمی که با پیه آغشته شده ساخته شده است درنائین و اردستان گوشه ها از تخم هندوانه سوراخ شده که توی شکاف پایه قرار دارد . دوک از آهن یا چوب ساخته می شود .برای ریسیدن با چرخ دوک ریس در حدود cm 37 خانه را برداشتهو ته ان را دور قلاب دنده پیچیده حتی کلاف برای کشبافی بکرابرده شود آنرا بصورت گلوله می پیچند . قرقره را هرزه گرد می نامند .

رنگرزی پارچه

رنگ کردن الیاف پارچه بافی صنعت تکامل یافته ای است که صدها سال است در ایران رواج دارد . صنعت رنگرزی با مداد رنگی حیوانی و نباتی برقرار است . در پایان سده گذشته و آغاز سده بیستم رنگ های مصنوعی « آنیلینی » برای نخستین بار در قالب های ایرانی بکاربرده شد . قالب ها ویژگی های اصلی خود را به دلیل نامتناسب بودن دامنه رنگ ها و پیچیده بودن دستور العمل رنگ ها از دست دادند . درست و تولبد کنندگان ورود رنگ های مصنوعی را ممنوع کردند بعدها اجازه دادند که رنگ های مصنوعی داده شود .

دندانه ها در ایران اکثراً زاج است . این زاج محدوده زاج سفید و زاج پتاسیم ( قلیایی ) و زاج کرم و گاهی اوقات املاح شخصی آهن و مس نیز به کار برده می شود . اغلب مقادیری مورد قابض با محتوی زیاد زردچوبه مازو استعمال می شود به این دلیل که ترکیب مخلوط آهن و مازو ته رنگ سیرتری به وجود می آورند .

اغلب قابض ها را از برگ درخت جفت از نیش حشره درست می شود . 40 % جوه رمازاد دارد . در کردستان مازوهای دیگری از برگ درخت بلوط می گیرند . که یبام مازوی طب خرید و فروش می شوند که 50 تا 70 % جوهر مازو دارند . در ایران گرفتن مازو از برگ درخت متداول است و از نیش حشره بوجود می آید برگ خشک مازو را در آسیاب دستی نرم و خوب می سایند و انرا چند ساعت در دیگ بزرگ مسی می جوشانند و سپس از کرباس می گذارنند .

برای از بین بردن رنگ تیره ناطلوب ، رنگرز از آب باران و زاج خالص استفاده می کند . و وقتی آنرا می جوشاند سپس خنک می کنند که زاج آلومینیوم خالص متبلور می گردد . این شیوه عمل در اواسط سده یا تر دهم به اروپا رسید .

رنگ های طبیعی متداول

رنگ قرمز : زیباترین و با ارزشترین رنگ ها ی سرخ ، قرمز است که به شکل قرمز جگری و قرمز لاکی در می آید . قرمز دانه از بدن ماده حشره درست می شود . سارگن دوم خاطر نشان می کند مه قرمز دانه از شمال ایران وار نشان می آید . بدن خشک شده حشره را می کوبند و ماده رنگی یعنی جوهر قرمز دانه را با زاج قلع یا نمک کلسیم مخلوط و ترکیب می کنند .

گونه دیگری از قرمز دانه ، قرمز ارمنی است که از شمال ایرن و از حشره بدست می آید . کاربرد این رنگ قرمز به دوره های ماقبل تاریخ می رسد . ایران قرن هاست این رنگ را تهیه می کند . وهنوز هم در تولید این رنگ مشهور است . رنگ کرم قرمز در سال 1100 پ . م به آشور و سپس به یونان ، رم و در دوره کلاسیک به اسپانیا رسید . واژه « کرموکوکوس » از واژه ایرانی « کژم » گرفته شده . واژه های « گارمین » و « کریمیسیون « که در انکلیسی به معنی قرمز لاکی است از مین واژه آمده است واژه کهنتر ایرانی ان « سکیرلات » است که در زبان لاتین « اسکارلاتوم » می باشد . هنگوم گردآوری رنگ قرمز خرداد و تیر است .

مهمترین رنگ سرخ مورد مصرف قالی روناس است . این رنگ از ریشه بوته روناس که بلندی بوته اش به یک متر می رسد ، بدست می آید . در 3000 پ . م در دره سند . و در شهر مرهن وجود دارد و شناخته شده بوده و در جنگل های طبیعی این رنگ به اروپا آمد به عنوان قرمز ترکی معروف شد .

هندی ها یکی از تولید کنندگان مهم روناس بودند . یکی از هندی های اصفهان به نام جی – استن صنعت روناس را در پیرامون اوینیون بنیان نهاد . روناس در ایران پس از اینکه گیاه 2 ساله شد . در پائیز پس از ریختن برگ ها ریشه آنرا بیرونمی آورند . ریشه گیاان 7 ساله مقدار رنگ بیشتری دارد و رنگ آن ارغوانی سیر است . در صورتی که رنگ گیاه جونتر ، قرمز سفانیه ای است که در مجسمه سازی با کوزه گری بکار می رود .

اگر به شیوه ریشه روناس دوغ بیافزاید رنگ قرمز سخت درخشنده ای بدست می دهد این رنگ را دوغمانی می نامند .

امروزه مراکز تهیه روناس ، اصفهان و شیراز است .

قمبیله یا داروگر یکی دیگر از رنگ های مایل به نارنجی است که بویژه در ابریشم بکاره برده می شود .

یگی دیگر از رنگ های قرمز مایل به ارغوانی رنگی است که از ریشه هوایی چوبه و رنگ پادشاه که با انگلیسی راش جات نامیده می شود گرفته می شود . رنگ سرخ تند ویژه ای از لاک بدست می آید که مجهول فرعی صمغ لاک از شیره درخت بانیان است این رنگ ثابت است و از هند وارد می شود . رنگ های زرد دامنه وسیعی از رنگ های زرد رنگ زعفران است که از کلاله زعفران بدست می آید . زعفران در روزگار قدیم در خاورمیانه ، مصر ، کویت ، فینیقیه ، شناخته شده بود و در سده دهم میلادی با تازیان به اسپانیا رسید . امروزه زعفران در زمین های پیرامون قاین در خراسان کاشته می شود . این رنگ بسیار گران و برای ابریشم به کار می رود .

یکی دیگر از رنگهای زرد که مصرف عمده دارد : زردچوبه ( کرکوم ) است که آن را زعفران هندی نیز گویند . که در روزگاران باستان در هند ایران و بین النهرین کاشته می شد .

از برگ سماق نیز رنگ زرد بدست می آورند . سومری ها سماق را شناختند .

یکی دیگر از رنگ های زرد ویگر گندل است که از گیاه گندلاش در کوها های بختیاری شمال باختری اصفهان بدست می آید . و ده ساعت آنرا می جوشانند .

رنگ زرد پائیزی برگ و بسیار دلچسب است .

رنگ سبز ، رنگ به اصطلاح بنر چینی از دو گیاه خولان بدست می آید .

رنگ های قهوه ای و سیاه – از پوست گردو می توان رنگ دلچسب و زیبای قهوه ای بدست آورد . رنگ شتری از پوست بلوط بدست می آید .

رنگ آبی بنفش زیبا – فیل را دوازده ساعت خیس کرده و آنرا به شکل خمیر در می آورند . قهوه ای خاکستری – سولفات آهن حلیله زرد مازوی بلوط و زاج را خوب به هم بیافیرید و سپس 24 ساعت خیس و الیاف را در آن بگذارید .

رنگ سیر و طلایی – زرد چوبه ، زاج ، خون سیاوش و مارچوبه را یک شب خیس می کنید . پشم را 24 ساعت بجوشانید و در سایه خشک کنید .

دکان رنگرزی

در اصفهان در کنار زاینده رود و در شیراز در کنار جویبارها : دکان رنگرزی بنامی شده است رنگرزها معمولا یک ردیف پاستل در دیوار دکان خود کار گذاشته اند . بسته به نوع رنگ ، دیگ ها یا ازچرن یا از مس ساخته شده اند . بیشتر کار رنگرزی روی کلاف می شود . پیش از رنگ کردن باید چربی طبیعی الیاف پشمی را گرفت که با قلیاب کردن صورت می گیرد . اجرت رنگ هر کلاف به وزن آن و نیز برای هر رنگی فرق می کند .

بافندگی

در هیچ کداک از صنایع دستی ایران تقسیم کارش بافندگی انجام شده است . قبل اینکه بافنده بتواند ماسوره خود را به کار برده و از نخ پارچه ببافد باید الیاف را به آنها بدهد . آنها عبارتند از : شانه ساز ( شانه بند ) – تن پیچ و طراح یا گورت چین .

شانه ساز ( شانه بند ) : در حقیقت یک درودگر مخصوص است ، مشتریان وی قالیبافان و بلفندگان شه ها و روستاها هستند . تیر ( پیش ) که میله ای اصلی و از خیزران ساخته می شوند . چسبی که معمولاً به کار می رود . چسب گیاهی به نام سریش است . متوسط پهنای دستگاه ابریشم بافی 80 سانتی متر است و شانه 800 تا 1000 که در هر سانتی متر 10 عدد دندانه می شود .

تن پیچ : کارش پیچ یا نیازمندی های قهوه محلی ارتباط دارد . کارشناسان ورزیده تن پیچی ورتاب ها هستند . که در شهرهای کاسان ، اصفهان ، کرمان ، شیراز و غیره چله تون های قالی را فراهم می کنند کار در قالب ا در دو مرحله انجام می گیرد . ( 1 – تابیدن نخ قالی + تن پیچی ) . چرخ ورتابی با یک پره دستی کار می کند. وسیله محور آن روی دو تیر افقی متقاطع ست . دوکان دارای 24 دوک قلاب دار است که هر کدام قرقره کوچک دارد . و نسبت سرعت 1 – 50 است . کوبی دور چوبی که در تاب با دست هدایت کرده می چرخد .

طراحی : طراحی نه تنها ورده گورت را می سازد بلکه نخ تابیده را هم به انها می بندد و برای این مقدار از قالیباف یک گلوله نخ تابیده شانه ودستورهای مربوطه به تعداد گردد . و تمامی ورود نخ های تار برای طرح در قطر می گیرد . وقتی حلقه به اندازه کافی درست شد پیله با حلقه را از تیر جدا کرده و بالای آن آویزان می کند .

دستگاه بافندگی : دستگاه بافندگی افقی و زمینی شبانان در بسیاری از کشورهای خاورمیانه تاریخ آن به هزاره سوم پیش از میلاد می رسد .

از لحاظ ساخت دستگاه ها به عمودی و افقی تقسیم می شوند . دستگاه های بافندگی افقی برای قالی – گلیم و زیلو به کار می روند و هم چنین دستگاه های دو تیری و نیز سنگین وجود دارد . دستگاه بافندگی افقی زمینی – دستگاه سازه چادر نشینان ایراین است بر پا کردنش خیلی آسان است . رهگذریکهکوچ می کندآن را لوله و پشت قاطر بار می کند . دستگاه جورت چینی فقط برای بافندگی ساده مانند چادر بافی بکار نمی رود بلکه اصول آن در بافت های قالی و گلیم اعم از اینکه افقی باشند . یا به طرز عمودی قرار می گیرند و روی تیر سوار می شوند بکار می رود .

دستگاه جاجیم بافی : چادر نشینان برای بافتن جاجیم های خوش آب و رنگ از آن استفاده می کنند . که از یک ردیف باریک تارکه گورت بوسیله طنابی از سه پایه در پای آن آویزان شده است . دستگاه یاده بافندگی راگورت را می توان هم برای بافتن طرح های پودی چون گلیم و هم برای بافتن طرح های تاری چون جاجیم به کار برد . دستگاه چند چویی پیش درآمد دستگاه های بافندگی اصیل امروزی است .

دستگاه بافندگی افقی چند گورتی

گورت های رکابی از سده دوم پیش از مسیح به بعد در مصر بکابرده می شود . دستگاه های عمودی دارای وزنه تار از دوره نوسنگی در خاورمیانه به کار می رفته است .مدارک و شواهد دستگاه های مزنه دار به وسیله باستان شناسان پیدا شده است در دستگاه های یونان ، روم ، در اروپای شمالی فورد پارچه بالا بوده و تار با وزنه های آن به پائین آویزان شده بوده در ایران دستگاه ها از تکامل دستگاه های افقی دو نورد پدید آمده اند .

خلاصه سازی : آقای محمد حسن نظامی

ابریشم و مراحل کار با آن

مطالب مشابه :

تاریخچه صنعت دستی سفالگری

خلاصه کتاب صنایع دستی کهن :صفحه 57تا 90

کوتاه در مورد منبت

مقابر

ابریشم و مراحل کار با آن

آشنایی با صنایع دستی ایران و فلزکاری (صفحات ۱۸ -۱ کتاب صنایع دستی کهن ایران)

از پاریس تا کویر مصر به عشق مرد ایرانی!

تاریخچه شیشه در ایران

گره چینی