معماری حرم امام رضا

حرم امام رضا ، تاريخي به وسعت يازده قرن

براساس منابع تاريخي مكاني كه پيكر مطهر امام رضا دفن شد در اصل قريه‌اي كوچك با نام سناباد بود كه در حاشيه شهر توس قرار داشت و به بركت وجود امام رضا آن دهكده شهري بزرگ شد كه حول محور حرم امام رضا ساخته و شهر توس حاشيه‌اي بر اين شهر شد كه به مشهدالرضا مشهور است.

چرا امام رضا را در اين مكان دفن كردند
به گزارش خبرگزاری میراث خبر براساس روايات تاريخي امام رضا (ع) بعد از قبول ولايتعهدي مامون و ورود به خراسان به مرو مركز خلافت رفت.

مقام ولايتعهدى مامون كه با شعار الرضا من آل محمد صورت گرفت؛ به طور رسمى در ماه رمضان سال 201 هجرى قمرى اعلام شد و مأمون آن را به تمامى آفاق كشور ابلاغ نمود و به نام نامى حضرت رضا(ع) سكه زد.

اما اين ولايتعهدي به دليل عهد شكني مامون به طول نكشيد و خليفه عباسي بعد از كشتن وزير خود فضل بن سهل در سرخس امام رضا (ع) را به روايتي در سرخس و به روايتي در توس مسموم و به شهادت رساند و دستور داد پيكر مطهر ايشان را در قريه سناباد توس در دارلاماره حميد بن قحطبه طايي به خاك بسپارند.

دارالاماره و يا باغ حميد بن قحطبه طايي، در دهكده سناباد دژ نظامي بوده، كه تاريخ ساخت آن به قبل از اسلام مي رسد.

اين محل بر سر سه راهي سناباد و نيشابور و سرخس و طوس و رادكان واقع بوده، در واقع به عنوان راهداري، تأمين كننده امنيت راه هاي آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بود.

با مرگ هارون و دفن وي در اين محل، دارالاماره به بقعه هارونيه شهرت يافت.

مامون براي تبرئه كامل خود از اتهام به شهادت رساندن امام هشتم، فرمان داد تا امام در بقعه هارونيه نزديك قبر پدرش دفن كنند.

براساس قول مورخين اصل بناي داخلي تالار دارالاماره معبد (آتشكده) بوده، كه پس از دفن هارون به دستور مأمون تخريب و به سبك معماري خراسان، چهار ديوار ساده با ارتفاعي نسبتا كوتاه كه با گنبدي با خيز كم پوشش يافته بود، ساخته شد.

اين مكان بعد از دفن امام رضا به از سوي شيعيان و علوياني كه تعداد آن‌ها در ميان خراسانيان كم نبود به عنوان مشهدالرضا تغيير نام داد.

همين علويان در بعد از به قدرت رسيدن آل بويه اقدام به ساخت مقبره براي امام رضا شدند.

نخستين سنگ مضجع منوّر امام ع ، كه هم اكنون در موزه مركزي آستان قدس رضوي نگهداري مي شود، سنگ مرمري است، با ابعاد چهل سانت طول و سي سانت عرض و قطر شش سانتيمتر.

روي سنگ عباراتي مشتمل بر آيه قرآن و اسامي پيشوايان معصوم، به خط كوفي نوشته شده، كه از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهميت بسيار است.

اين سنگ از قرن پنجم هجري ، بر مرقد منور قرار گرفت. تاريخ حك شده بر سنگ، سال 516 هجري قمري را نشان مي دهد.

به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم يافت. در دوره‌هاي بعدي مكعبي به شكل صندوق با حجم و ارتفاع بيشتري ساخته و بر فراز مرقد شريف قرار گرفت. اين مقدمه براي ساخت ضريح بود كه در دوره شاه تهماسب بر مرقد امام رضا قرار گرفت.

نخستين بنايي كه گرداگرد مرقد مطهر امام رضا ساخته شد، به دوره سامانيان و حكومت آن‌ها در خراسان مي‌رسد. اما براساس گفته برخي از مورخين از جمله ابن اثير در الكامل:« سلطان محمود غزنوي عمارت مشهد طوس را كه مرقد علي بن موسي الرضا (ع) و رشيد در آن است، پس از تخريبي كه پدرش سبكتكين غزنوي در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنايي زيبا بر آن بنياد نهاد.»

گنبد اين بنا در دوره سلجوقيان نصب شد. اما در اوايل قرن هفتم هـ .ق، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار ديگر ازاره حرم مطهر با كاشيهاي ممتاز، معروف به كاشي سنجري تزئين يافت واكنون اين كاشيها با تاريخ اثني عشر و ستمائه (612) در حرم موجود است.

علاوه بر اين، اطراف درِ پيش روي مبارك در ضلع شمالي رواق دارالحفاظ، كتيبه اي از كاشي چيني مانند ممتاز، مربوط به عهد خوارزمشاهيان تزيين يافت. در اين كتيبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت اميرالمؤمنين (ع) مكتوب است.

حرم امام رضا در دوره تيموري
دوران تيموريان يكي از دوران‌هايي بود كه تغييرات زيادي در حرم امام رضا به وجود آمد و تعداد زيادي از بناهاي گرداگرد آن ساخته شد.

بخش مهمي از اين بناها در دوران شاهرخ و به همت اميرعليشير نوايي وزير وي ساخته شد.

از آثار مهم اين دوره، مي‌توان به مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاريخي دارالحفاظ و دارالسياده اشاره كرد.

مدرسه پريزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر كه متصل به ضلع غربي دارالسياده بوده و اكنون جزء رواق دارالولايه درآمده نيز به همين دوره مربوط است.

شيخ بهايي معمار حرم كنوني
دوران صفويه با توجه به استقرار حكومت شيعيان و ارادتي كه شاهان اين سلسله به ائمه داشتند يكي از دوران‌هايي بود كه حرم مطهر رونق پيدا كرد.

شاه طهماسب صفوي اقدام نخستين ضريح مرقد منور را سال 957 هـ .ق ساخت.

وي در سال 932 هـ .ق دستور داد تا گنبد را را با طلا پوشاندند. علاوه بر اين، ايوان امير عليشير و گلدسته كنار گنبد را نيز طلا كاري كرد.

اما مهمترين تغييري كه در حرم مطهر امام رضا روي داد با معماري شيخ بهايي كه امروز در حرم مطهر دفن است ساخته شد.

پس از اين كه در سال 997 هـ . ق عبدالمؤمن خان ازبك اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوي و طلاهاي گنبد منور كرد؛ شاه عباس اول در سفري كه به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلاكاري كرد، اين كار در سال 1016 هـ . ق. پايان يافت.

جريان آمدن شاه عباس و طلاكاري گنبد به خط ثلث و خطاطي عليرضا عباسي در كتيبه كمربندي گنبد مكتوب است. علاوه بر آن، شاه سليمان صفوي به تعمير رواق دارالسياده و طلاكاري مجدد گنبد كه در اثر زلزله سال 1084 هـ . ق. آسيب ديده و فروريخته بود اقدام كرد.

طلاكاري مجدد گنبد درعهد شاه سليمان بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامي كتيبه شده است. رواقهاي توحيد خانه، گنبد الله ورديخان، گنبد حاتم خاني نيز از آثار عهد صفويه است.

حرم امام رضا در دوره معاصر
از دوره صفويه به بعد حرم امام رضا علاوه بر تزئيناتي كه سلسله‌هاي مختلف بر آن افزودند گسترش يافت.

دومين ضريح در سال 11600 به دستور شاهرخ، نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد.

اين ضريح فولادي مرصع بدون سقف كه معروف به "ضريح نگين نشان" بود، پنجره ها و شبكه هاي چهار طرف آن داراي گوي و ماسوره هايي بود كه با نگين هاي كوچك ياقوت و زمرد تزيين يافته و تعداد آنها بالغ بر 2000 مي شود.

در عصر پادشاهي فتحعلي شاه قاجار به دستور وي ضريحي فولادي و ساده به ابعاد (3×4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روي ضريح دوم (ضريح نگين نشان) نصب شد.

اين ضريح از 5 ضريح مرقد مطهر امام رضا، كوچك تر است، به همين دليل با ضريح ديگري تعويض شد و اكنون در موزه تاريخ مشهد نگهداري مي شود.

ضريح چهارم به ضريح ملمع "طلا و نقره" و ضريح "شير و شكر" معروف بود. اين ضريح نيز در سال 1338 بر روي ضريح نگين نشان يا ضريح دوم نصب شد.

طراحي اين ضريح توسط مرحوم حافظيان انجام گرفت و حاج محمد تقي فروتن اصفهاني با نظارت استاد حافظيان كار اجرا و قلمزني آن را انجام داد.
ضريح پنجم كه در سال 79 جايگزين ضريح چهارم شد، بر اساس طرحي از استاد محمود فرشچيان ساخته شده است. قلمزني اين ضريح با نظارت عالي هنري استاد، توسط استاد خداداد زاده اصفهاني انجام شد.

در دوره پهلوي با تهيه نقشه‌هاي جديد حرم طرح توسعه حرم امام رضا آغاز شد.

اين طرح بعد از پيروزي شكوهمند انقلاب اسلامي با تغييراتي زير نظر آستان قدس رضوي پيگيري شد.

مهمترين تغييرات افزودن چند صحن به صحن‌هاي اصلي حرم امام رضا (ع) راه اندازي و تجهيز مجهزترين كتابخانه ايران، راه اندازي موزه و ساير سيستم‌هاي رفاهي به زائران است.

تزيينات روضه منوره
ديوارهاي حرم مطهر از سطح به بالا، داراي چند قسمت است : ابتدا حاشيه اي كوتاه از سنگ مرمر، به ارتفاع 20 سانتي متر، قسمت پايين ديوارها را پوشانده است.

بالاي اين حاشيه، يعني ازاره حرم مطهر به ارتفاع 92 سانتي متر، از كاشي هاي بسيار نفيس و ممتاز، مشهور به كاشي هاي سنجري، با اشكال هندسي منظم معمولاً شش و هشت و چهارضلعي، با رنگ هاي بسيار بديع و دلپذير، كه درنوع خود بي نظير است، پوشش يافته، بر روي اغلب اين كاشي ها كه از قدمت و سابقه تاريخي هشتصد ساله برخوردار است، با خطوط رقاع، ثلث و نقوش اسليمي بطور برجسته، آيات و احاديث و كلمات قصار و امثال و اشعاري مكتوب و منقوش شده است.

تزيينات غير معماري داخل حرم مطهر
حرم امام، علاوه بر شكوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمندي است، تعدادي از هداياي بزرگان و حكمرانان گذشته، در قاب هايي تعبيه شده، در مكان هايي از حرم مطهر، در برابر ديد زائران قرار دارد. اين جواهرات و نفايس كه در هشت قاب چيده شده، شامل 104 قلم اشياي مختلف استقديمي ترين آنها سليمانيه هايي است، با دور نقره، مربوط به 550 سال پيش، و ديگر شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و برليان درشت گنبد طلا و بخشي از جواهرات انيس الدوله همسر ناصرالدين شاه قاجار است.

معماری حرم امام رضا

مطالب مشابه :

جامعه هتل های آنلاین مشهد مقدس

عکس های قدیمی از حرم امام رضا (ع) در مشهد

معماری حرم امام رضا

تاریخچه حرم امام رضا (ع)

40 نکته جالب در مورد حرم امام رضا(ع)

حرم رضوی از دیروز تا امروز; پیشینه تاریخی حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) در طول تاریخ + تصاویر تاریخ

حرم امام رضا(ع) در طول تاریخ (+عکس)

حرم امام رضا(ع) در طول تاریخ+چهل نکته خواندنی درباره حرم امام رضا+تصاویری از حرم امام رضا