ارزیابی خسارات زیست محیطی آبزی پروری

چکیده

به دنبال تقاضای روزافزون تولیدات و فرآورده های حاصل از صید و پرورش آبزیان , تولید آبزی پروری در جهان در محیط های دریایی و آبهای داخلی روند فزاینده ایی یافته است و برای این منظور روش ها و تکنولوژ های پیشرفته بکار گرفته میشود.طرح های ملی آبزی پروری عمدتا به منظور ایجاد یا توسعه آبزی پروری از طریق تولید سودآورو تکنیک های بازاریابی , تامین نیازهای داخلی و خارجی طرح ریزی شده اند .اثرات زیست محیطی این صنعت که به ندرت به آن پرداخت شده است صرفا با افزایش نوع تکنولوژی های پرورش و بهره برداری های فزاینده از مناطق ساحلی به نگرانی عمده ایی تبدیل شده است و کارشناسان را بر آن داشته تا برای کنترل و کاهش این اثرات چاره اندیشی کنند.

مقاله حاظر به منظور تسهیل در فرآیند ارزیابی اثرات زیست محیطی و فعالیت های بحرانی و توجه به ضرورت انجام مطالعات منتقدانه بر اثرات انواع آبزی پروری با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی می باشد.

کلمات کلیدی :

آبزی پروری , اثرات زیست محیطی , ارزیابی اثرات زیست محیطی , شرایط اقلیمی

مقدمه

حفظ محيط زيست از نظر قانوني و اخلاقي و اجتماعي يك ضرورت اجتناب ناپذير است ، كم توجهي به اين نكته در واقع كم توجهي به اصل زندگي بر روي زمين است (8). از طرف ديگر توسعه آبزي پروري در كشور ما يك ضرورت اقتصادي است زيرا ذخاير طبيعي آبزيان ما چه در آبهاي داخلي و چه در آبهاي سرزميني در شمال و جنوب ، نه امروز و نه در آينده به هيچ وجه جوابگوي تقاضا نخواهند بود(8). انواع شیوه های تولید غذا نظیر هر نوع فعالیت انسانی,اثرات متفاوتی بر محیط زیست دارند.آبزی پروری به رغم بیشینه ایی طولانی , پایه علمی ضعیفی داشته و بیشتر تحقیقات انجام شده بر اساس توسعه فن آوری های تولید و مدیریت شرایط زیست محیطی داخل مزارع قرار گرفته است. به دلیل اینکه پیامدهای زیست محیطی آبزی پروری ناشی از عوامل مختلفی هستند که محیط های را تخریب میکنند. اغلب تعیین این اثرات به صورت جداگانه کاری دشوار است. (2) .اکثر فعالیتهای آبزی پروری همواره به رهاسازی مواد زائد متابولیکی تولید شده ( مدفوع و فضولات )و غذای دست نخورده به دورون محیط آبی میشود. به طور معمول دریافت کننده مواد زائد محلول , ستون آب است و گیرنده ی مواد دفعی آلی , رسوبات می باشد .رهاسازی مواد مغذی غیر آلی محلول ( نیتروژن و فسفر) بطوربالقوه موجب ازدیاد مواد مغذی واحتمالا متعاقب آن یوتریفیکاسیون یک توده آبی میشود . تغیرات ایجاد شده در زیستگاه فیتوپلانکتون ها ممکن است در شکوفایی جلبکی موثر باشدکه میتواند برای موجودات پرورشی و وحشی مضر باشد .(1).

تاثیرات بالقوه آبزی پروری بر محیط زیست :

در خصوص اثرات بالقوه ی آبزی پروری بر محیط زیست آبی ,اکوسیستم های خشکی همجوارو سلامت انسانی , نگرانی هایی وجود دارد (1) . تشخیص این امر مهم است که غالبا آبزی پروری توسط تغییرات اکولوژیکی موثر از عملیات پرورشی تحت تاثیر قرار میگیرد . به عنوان مثال ,جریانات آب ممکن است موجب تحلیل تاسیسات پرورشی شود که احتمالا منجر افزایش رسوبگذاری و گردآوری مواد زائد در سطح زیرین یا اطراف واحد پرورش , افزایش شوری و بدتر شدن کیفیت آب , افزایش گل آلود شدن و در مجموع ممکن است ذخیره اکسیژن کاهش یابد و گازهای سولفید , هیدروژن و متان از رسوبات زیرین خارج شود که روند رشد و افزایش حساسیت نسبت به بیماری را تحت تاثیر قرار خواهد داد.در استخرهای پرورشی که برای تعویض آب به پمپ کردن یا جریان جز و مدی تکیه می کنند ممکن است بهتر شدن کیفیت آب به طور یکنواخت افزایش یابد .به عنوان مثال نیاز به تعویض کلی آب سیستم های استخری میگوهای متراکم اندونزی اغلب از سرعت جریان جذر و مدی که به جای کانل ذخیره و گودال زهکشی بکار می رود ,بیشتر می باشد. در نتیجه این مزارع پرورشی در عوض جایگزینی فاضلاب با آب تمیز , خیلی از اوقات آب فاضلاب را چرخش می دهند . (5) .

برخی از اثرات زیست محیطی آبزی پروری به شرح زیر میباشد :

1-تضاد با سایر کاربری ها:

تعدادزیادی از مزارع آبزی پروری محصور در خشکی در مرداب هایی تغییر شکل یافته قرار گرفته اند, با وجود اطلاعات اندک در این زمینه , فرض اینکه این مزارع موجب تغییرات اکولوژیک در این مناطق شده و سایر کاربری های موجود را نیز تحت تاثیر قرار داده اند , منطقی به نظر میرسد . بنابراین تناقض این کاربری با سایر کاربری ها و پیامدهای ناگوار زیست محیطی تغییر و تبدیل مرداب ها و دستکاری آنها مهمترین مسائلی است که بایستی به آنها پرداخته شود . (2).

2-رسوبگذاری و مسدود شدن جریانات آبی :

در پرورش ساحلی سخت پوستان و پرورش در قفس , رسوبگذاریو مسدود شدن جریانات آبی از جمله پیامدهای مهم و قابل ملاحظه میباشد.این رسوبات حاوی ذرات ریز مواد آلی یا ذرات شنی درشت حاصل از فرسایش میباشد.(7).

3-تخلیه پساب :

در سال های اخیر به علت افزایش نگرانی های زیست محیطی ناشی از آبزی پروری ؛اثرات تخلیه پساب انواع خاصی از آبزی پروری توجه ویژه ایی را به خود جلب کرده است.در اکثر استخرهای پرورش,معمولا تخلیه آب قبل از برداشت محصول انجام میشود و در برخی موارد ممکن است یکبار در سال یا هر دو تا سه سال یکبار انجام میشود ذرات و املاح غذایی موجود در منابع تامین کننده آب مزارع پرورش همراه با کودهای شیمیایی و ذرات غذایی,از طریق تبادل مواد با آب و خاک استخر باعث تولید ارگانیسم های غذایی برای گونه های مورد پرورش میشوند.به منظور آماده سازی استخرها برای دوره های بعدی پرورش ,دتریتوس های اضافی ته نشین شده در کف استخر بعد از برداشت از بین برده می شوند شرایط کیفی آب مزرعه بستگی به گونه ای دارد که پرورش داده می شود اما تا آنجائیکه امکان دارد باید کیفیت آب استخرها را به حداقل مشابه با کیفیت آبهای طبیعی حفظ نمود.(3).

4-افزایش بار مواد غذایی و یوتریفیکاسیون

افزایش بار مواد غذایی و یوتریفیکاسیون دو فرآیند عمده ایی هستند که در نتیجه تخلیه پساب مزارع آبزی پروری بوجود می آیند .هرنوعافزایش قابل توجه در میزان مواد غذایی محلول سبب افزایش بار مواد غذایی می شود . نتیجه این فرآیند افزایش قابل توجه در رشد و تولید مثل پلانکتون هاست که در اصطلاح یوتریفیکاسیون نامیده میشود . در محیطهای آب شیرین که اصطلاح یوتریفیکاسیون کاربرد بیشتری دارد , فسفر معدنی محلول و در محیط های دریایی نیتروژن معدنی محلول مهمترین عامل محدود کننده رشد محسوب میشوند .(4).

5-بقایای شیمیایی :

علاوه بر مواد زائد ناشی از فرآیندهای طبیعی و ضایعات غذایی , پساب های حاصل از مزارع پرورشی ممکن است حاوی مواد شیمیایی مورد استفاده برای ضد عفونی کردن مزارع, کنترل آفت ها و شکارچی ها و یا مقابله با بیماری ها نیز باشند. همچنین ممکن است از مواد هورمونی برای تحریک تخم ریزی یا تغییر جنسیت و بیهوشی ماهی به منظور تسهیل دستکاری و انتقال استفاده شود.. ماهیت و میزان استفاده از مواد شیمیایی به میزان زیادی به مکان , نوع و میزان فعالیت های پرورشی و فراوانی شیوع بیماری ها بستگی دارد . (2).

گستره پیامدهای زیست محیطی

1-کمی کردن تخلیه پساب ها :

به نظر میرسد که تعداد بسیار کمی از کشورها , داده های دقیقی را در مورد مقدار پسابهای تخلیه شده یا مقدار نهائی عناصر عمده رها شده در ابهای شامل نیتروژن و فسفر داشته باشند.(6).

2-ارزیابی اثرات آلاینده ها :

برای ارزیابی پتانسیل آلودگی ناشی از تخلیه پساب مزارع پرورش ماهی می توان مواد موجود در این پساب ها را با مقادیر موجود در فاضلاب های خانگی مقایسه کرد(2). برای این منظور متوسط BOD تخلیه شده ,نیتروژن آمونیاکی , نیتروژن اکسید شده و مواد جامد معلق موجود در فاضلاب به صورت گرم و به ازای هر فرد در هر روز محاسبه شده و برای نشان دادن مقدار مواد موجود در پساب حاصل از آبزی پروری به صورت برابرهای جمعیتی مورد استفاده قرار میگیرند .(2).

توسعه پرورش آبزيان و عدم تأثير بر محيط زيست

در مواردي توسعه توسعه آبزي پروري تأثيري بر محيط زيست ندارد . اصولاً ديدگاه آلايندگي محيط زيست در تمام موارد « بجز موضوع آب » پرورش آبزيان تغييري در محيط زيست ايجاد نمي كند . بعنوان مثال در مراحل بهره برداري پروژه هاي پرورش آبزيان :

- پرورش آبزيان آلودگي صوتي ايجاد نمي كند .

- پرورش آبزيان آلودگي هوا ايجاد نمي كند بلكه بالعكس به تلطيف هوا هم كمك مي كند .

- پرورش آبزيان آلودگي خاك ندارد .

- پرورش آبزيان نازيبائي محيط زيست را بهمراه ندارد .

البته در مرحله ساخت و ساز ممكن است تأثيرات منفي ضعيفي بوجود آيند كه موقتي هستند . .(8).

بهسازی اثرات نا مطلوب :

اگرچه شیوه ها و ایده های جدیدی در شناسایی اقدانات بهسازی (Mitigation) مورد ملاحظه قرار میگیرند , اما معمولا شناسایی آنها بر اساس تجربه حاصل از پروژه های مشابه صورت میگیرد.عمده روشهای بهسازی مورد استفاده در آبزی پروری به قرار زیر میباشد :

1-استفاده از زمین و آب :

استفاده از انواع سیستم های متراکم پرورش باعث کاهش اشغال زمین برای پرورش آ؛بزیان شده است . در این روش , آب مورد نیاز برای آبگیری استخرها را در مورد مزارع مستقر در اراضی دور از ساحل , خارج از محدوده رژیم جذر و مدی عادی نیز تسهیل میکند که در نتیجه بهره برداری از مناطق حاصلخیز تر مانگروها برای پرورش را کاهش میدهد. از مزایای دیگر آن , کاهش نیاز به خاکبرداری مانگروها برای ساخت وساز دیواره مزارع و به دنبال آن کاهش تولید خاک حاوی اسید سولفات و ورود آب اسیدی به محیط زیست میباشد .(2)

2-شیوه های پرورش :

در انتخاب سیستم ها و شیوه های پرورش , پرورش دهندگان بندرت به مسئله تولید مواد زائد و حذف آنتها از محیط تئجه کافی دارند .

-مواد جامد زائد معلق و املاح محلول به ویژه نیتروژن و فسفر انواع عمده مواد زائد را تشکیل میدهند .عمده ترین منابع تولید این مواد زائد غذاهای خورده نشده و مواد مدفوع هستند.این مواد همراه با مواد حاصل از کوددهی سبب افزایش بارآلودگی پسابهای حاصله میشود.بایستی از باروری بیش از حد استخرها با یا اضافه کردن بیش از حد کودهای آلی و شیمیایی جلوگیری کرد . پیامدهای این امر نظیر شکوفایی جلبک ها کاملا مشهود هستند .

-ویژگی های فیزیکی غذاها اهمیت ویژه ایی در افزایش بار آلودگی پساب های مزارع دارند . از این نظر پلت های خشک نسبت به پلت های تر و مرطوب بسیار مناسب تر بوده و جیره های حاوی ماهیان خوراکی بایستی حذف شوند .

-فسفر و نیتروژن عمده ترین نگرانی ها از دیدگاه زیست محیطی محسوب میشوند برای به حداقل رساندن مواد زائد حاوی فسفر بایستی غلظت آن در غذا ها پائین نگه داشته شده و قابلیت دسترسی زیستی و تبدیل غذایی آن افزایش یابد.(2).

3-تصفیه مواد زائد :

روش های مختلفی برای تصفیه پساب های حاصل از استخرهای پرورش وجود دارد. روش هایی نظیر فیلتراسون شنی, شناورسازی توسط هوا و صافی های میکروبی تجربه شده اند, ام ثابت شده که روش ته نشینی ساده در مزارع تجاری روش مقرون به صرفه تری است.(2)

نتیجه گیری

1-ارزیابی اثرات زیست محیطی یک هدف فوق العاده با ارزش در طرح ریزی و تحقق مزارع بزرگ آبزی پروری است.

2-منطقه بندی مزارع برای آبزی پروری به جلوگیری از تعارضات با سایر کاربری ها و نیز به استفاده بهینه از منابع آب و زمین کمک میکند .

3-توسعه پرورش آبزيان اگر مسئولانه و مديريت شده باشد نه تنها خطري براي محيط زيست ندارد بلكه كمك هاي زيادي به حفظ محيط زيست و تعادل اكوسيستم ها و تنوع زيستي هم مي نمايد.

پیشنهادات

1-تعیین استانداردهای کیفی در مورد پساب های حاصل از سیستم های پرورشی آب شیرین .( در استخرهای پرورشی کیفیت آب خروجی به ویژه هنگامی که زمان ماند آب طولانی باشد تفاوت زیادی با آب ورودی ندارد .) .

2-کسب مجوز برای تخلیه پساب ها و حدود مجاز رها سازی آنها .

3-عدم استقرار مزارع پرورشی در مجاورت زیستگاههای علف مار ماهی, بسترهای جلبک , صخره های مرجانی,جوامع صدفی, زیستگاههای بچه ماهیان , پناهگاههای حیات وحش و زیستگاههای ویژه پستانداران و پرندگان .

4-سدهایی که برای تغییر جریان آب مزارع پرورش ساخته میشوند بایستی مقداری آب اضافی برای عبور حیوانات وحشی نظیر ماهیان مهاجر موجود باشد .

5-مزرعه پرورش ماهی باید به نحوی طراحی شود تا کنترل آلودگی ناشی از فعالیت های روزمره و همچنین حوادث اتفاقی را تسهیل نماید .

6-کانال های ورودی و خروجی هریک از استخرها باید طوری طراحی شوند تا از انتشار رسوبات به داخل ابهای دریافت کننده جلوگیری و برای هر یک از استخرهای خروجی مستقیما طراحی شود .

7-پایش بسابهای تخلیه شده همراه با انجام آزمایشها هر 2تا4 سال بکبار توسط مراجع ذیصلاحاجباری می باشد.

8-به منظور صدور مجوز برای مناطق پرورش ماهی بایستی مناطق حساس و خیلی حساس از هم تفکیک شوند.

9-اجتناب از انتخاب زمین های با اهمیت برای ماهیگیری , تفرج یا کسب اطمینان از اینکه پروژه اثرات مشخصی به همراه نداشته باشد .

10-به منظور ارزیابی اثرات احتمالی یک مزرعه پرورش ماهی طرح ریزی شده, میبایست زمان ماند ابهای سطح عموما کوتاهتر از ابهای عمیق باشد .

منابع

صالحی نژاد آذین َ رضاییی پگاه .۱۳۸۹. ارزابی خسارات زیست محیطی آبزی ژروری .اولین همایش ملی علوم آبزیان

ارزیابی خسارات زیست محیطی آبزی پروری

مطالب مشابه :

ضرورت ارزیابی اثرات زیست محیطی و نقش آن در توسعه پایدار

بررسی روند ارزیابی اثرات محیط زیستی در ایران

ارزیابی محیط زیست

رئوس وسرفصل گزارشات ارزیابی اجمالی طرح ها و پروژه های مشمول ارزیابی زیست محیطی

استانداردهاي

ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه ها

حسابرسی محیط زیست

مکان یابی شهرکهای صنعتی ، ملاحظات و ضرورت ها

ارزیابی خسارات زیست محیطی آبزی پروری